XVI—XVII асрларда Швеция - Tarix - Referatlar

XVI—XVII асрларда Швеция

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

XVI — XVII асрларда Швеция Режа: 1. Швециянинг Дания ҳукмронлигидан озод бўлиши. 2. Густав Вазанинг идора қилиши. Шведлар реформацияси ва секуляризацияси. 3. XVI — XVII асрларда Швециянинг иқтисодий тараққиёти. 4. XVI — XVII асрларда Швециянинг ташқи сиёсати. 5. Социал зиддиятларнинг кескинлашуви.

Швециянинг Дания ҳукмронлигидан озод бўлиши. Швецияда Кальмар униясидан норозилик XVI аср бошларида Дания чреодаллари ҳукмронлигига қарши кенг миллий ҳаракат тусини олди. Бу ҳукмронликка қарши душманлик руҳи ШЕецияда тобора кучаймоқда эди. Шимолий ва Балтика денгизларида данияликларнинг савдосотиқ ишлари кенгая боргани сари Да ния ҳукумати Балтикабўйида янада кўпроқ мустаҳкамланиб олишта ҳаракат қилар ва Швеция территориясини Даниянинг шимолишарқдаги таъсирини кучайтириш учун зарур база деб билар эди. Дания короли Кристиан II (1513—1523) бу масалада ай ниқса "катта планлар тузди, у заифлашиб қолган Ганзанинг ўрнини Дания босади ва Балтика денгизида савдосотиқ ишларини тамомила ўз қўлига киритиб олади, деб ҳаёл қилган эди. Дания қўшинлари 1520 йилда Стокгольмни босиб олдилар, Стуре хонадони регентлиги тугатилди, швед дворянлари, руҳонийлари ва шаҳарлйкларининг кўпгина намояндалари ўлдирилди, Дания ҳокимиятига оппозицион кайфиятда бўлганлардац жами 100 дан кўпроқ киши қириб ташланди. Дания феодалларининг швед миллий оппозициясига нисбатан қилган бу қирғини Швеция тарихида «Стокгольм фожиаси» (1520 йил ноябрь) деб аталади. Аммо данияликларнинг бу террори миллий ҳаракатнинг янада кучайишига сабаб бўлди, холос. Мамлакатнинг турли жойларида деҳқонлар, шаҳарликлар, ўрта ва майда дворянлар Дания ҳукмдорларига қарши бош кўтардилар. Шве циянинг тоғли райони бўлган Далекарлияда миллий ҳаракат айниқса кенг ва қатъий туе олди, бу ерда деҳқонлар отрядлар туздилар ва бу отрядлар данияликларнинг қўшинларини муваффақиятли равишда суриб чиқардилар. Урта дворянлардан чиққан Густав Ваза бутун миллий ҳаракатга бошчилик қилиб, мамлакатдаги барча кучларни: дворянлар, шаҳарликлар ва деҳқонларни бир қанча вақтгача умумий бир миллий фронт қилиб бирлаштириб туришга муваффақ бўлди. Миллий ҳаракат ғалаба билан тугади. Шведлар Скандинавиясининг энг жанубий қисмидагина данияликлар бир неча областни ўз қўлларида сақлаб қолдилар. 1523 йилда Густав Ваза Стокгольм шаҳрига тантанали суратда «ириб бориб, Кальмар униясини бекор қилди ва Швецияни мустақил деб эълон қилди. Унинг ўзи Шве циянинг короли қилиб сайланди (у 1523—1560 йилларда ҳукмронлик қилди); Густав Ваза асос солган «миллий» швед сулоласи бундан кейинги аерларда Швециянигина эмас, балки XV ! аернинг иккинчи ярми ва XVII аерда қўшни Польшани ҳам идора қилди.

Густав вазанинг идора қилиши. Шведлар реформацияси ва секуляризацияси. Аввал бошда янги швед ҳукуматининг аҳволи жуда оғир эди. Мамлакат данияликлар зулми ва узоққа чўзилтан озодлик уруши туфайли хонавайрон бўлди. Саноат ва сав досотиқ ишлари касод бўлди. Хазинада пул қолмади. Маҳкаманинг 1527 йилда королга ёзган докладида бундай дейилган эди: «Сизнинг қаср ва қалъаларингиз вайрон бўлиб ётибди. Королнинг даромадлари тамоман сарф бўлиб кетган. Таможнялардан бож тушмай қўйди деса бўлади. Мис ва кумуш конлари тушкунликка учраган. Шаҳар саноати аянч ҳолга тушиб қолди король хазинасидаги харажатлар унинг даромадидан уч ҳисса ортиқдир». Реформация ва секуляризация қилиш йўли билан бу мушкул аҳволдан қутулиш чораси топилди Швециядаги католик черкови бошлиқларининг ҳатто дворянлар орасида ҳам аллақачон бурди кетган эди, чунки энг кўзга кўринган епископлар швед миллий доиралари билан эмас, кўпроқ Дания короли билан алоқада эдилар. Германияда ўтказилган реформация бу ерда ҳам аллақачонлар ҳавас қўзғатиб қўйган эди. Шунинг учун 1527 йилдаёқ Швециянинг Вестеросдаги сеймида Швеция да ҳам реформация қилинган инжилчилар черкови ўрнатиш, черков ерларини секуляризация қилиш 1масаласи асосан ҳал қилинган эди. Швецияда узулкесил ислоҳ 1536^1539 йиллар да ўтказилди. Англиядаги каби Швецияда ҳам секуляризация қилиш натижасида король ва айниқса дворянлар бойиб кетишди, чунки секуляризация қилинган мулкларнинг кўп қисми дворянлйр қўлига ўтди. Узининг молиявий аҳволини мустаҳкамлаш учун Густав Ваза яна бир қанча бошқа тадбирларни ҳам кўрди..У 1542 йил да махсус фармон чиқариб, королликдаги ишланмай бўш ётган барча жамоа ерларини ўз мулки деб эълон қилди. 1551 йилда чиқарилган фармонда барча ер ости бойликлари, яъни Шве цияда жуда. кўп бўлган ҳар хил конлар король мулки деб эълон қилинган эди. Дворянлар ҳукуматининг ер масаласидаги сиёсати деҳқонларнинг аҳволини ёмонлаштириб қўйди. Илгари черковга қарашли бўлган ерларни ўз қўлларита киритиб юлган янги ер эралари баршчина ва оброкни кўпайтирдилар, ҳамда эркин ва ярим қарам бўлган деҳқонларни мумкин қадар крепостной қилишга ҳаракат қилдилар. Бу ҳол, шунингдек деҳқонлар ихтиёридаги ерларнинг тортиб олиниши ҳам деҳқонларда қаттиқ норозилик туғилишига сабаб бўлди. Бир вақтлар данияликларга қарши курашда қарор топган миллий бирлик фронти тарқалиб кетиб, унинг ўрнига маҳаллий (швед) феодалларга қарши ва король ҳукуматига қарши деҳқонлар кураши •бошланиб кетди. 30 ва 40 йилларда Швецияда деҳқонларнинг бир

неч'а мар та катта қўзғолонлари бўлди. Бу қўзғолонлардан энг машҳурлари: Далекарлияда бўлган 1526—1533йиллардаги қўзғолон,. ОстГолланддаги 1538 йилги қўзғолон ва деҳқонларнинг 1536— 1543 йилларда бўлиб ўтган жанубий швед ҳаракатидир. Жану бий, швед ҳаракати вақтида ўрмочларда жуда кўп «ўрмон аҳли» дан отрядлар уюштирилиб, бу отрядларга қўшилган кишиларнинг сони 10 мингга етган эди. Пировард натижада бу қўзғолонларнинг ҳаммаси бостирилди. Королнинг молиявий ишлари яхшилангандан кейин ҳукумат катта ёлланма армия сақлаш имкониятига эга бўлди ва бу армиядан деҳқонлар ҳаракатини бостириш учун фойдаланди. Асосан деҳқонлардан ташкил топган король армиясига секинаста деҳқонларнинг энг актив элементлари қўшила борди ва шундай қилиб, деҳқонлар оппозициясига раҳна солинган эди. XVI — XVII асрларда Швециянинг иқтисодий тараққиёти . XVI асрда Швеция экономикаси бир қанча муваффақиятларга. зришди. Қишлоқ хўжалигининг (асосан жанубий ва жанубишарқий районларда) товар маҳсулдорлиги ортиши билан бирга, мамлакат саноати — темир, мис, кумуш, қалайи қазиб чиқариш, қуролсозлик,. ёғоч тилиш ва қоғоз саноати, мўйна ишлаш, кемасозлик ҳам тараққий қилмоқда эди. Густав Ваза Германиядан жуДа кўп кончилар ва металлсозлар чақириб келтирди. Ёғоч тилиш корхоналари ва шахталарда XVI асрнинг иккинчи ярмидаёқ тоғдгги дарёлар, сойлар ва шалолаларнинг қувватидан кенг фойдаланардилар. XVII асрда Швецияда ҳар хил қуроляроғлар ишлаб чиқариларди. Ишланмаган темир ва ундан тайёрланган ҳар хил буюмлар шведларнинг четга чиқарадиган моллари ичида асосий ўрин тутарди. Шуниси характерлики, XVI — XVII асрларда Швецияда мануфактура тигшдаги саноат корхоналарини кўпинча дворянларнинг ўзлари ташкил қилар эдилар. Бу эса қисман ўша даврда Англиядаги майда дворянларнинг корхона эгалари бўлишини эслатарди. Швеция, Англия, Франция, Нидерландия, Германия, Дания, Польша ва Россия билан қизғин савдосотиқ ишлари олиб борарди. Кўпгина шаҳарлар — Стокгольм, Кальмар, Упсала, Або, Гельсингфорс (Хельсинки) ва бошқалар муҳим савдо марказлари бўлиб қолган эди. Океан нари ёғидаги мамлакатлар билан савдосотиқ ишларини олиб бориш учун Швецияда 1627 йилда «Жанубий компания» ташкил қилинган эди. 1668 йилда Шве цияда ' давлат банки ташкил қилинди, бу Европада энг илк очилган банклардан бири эди. Лекин Швеция саноати жуда ҳам бир ёқлама тараққий этган эди. АсосаИ қазиб чиқарувчи саноат тараққий топган бўлиб, металлсозлик саноати қисман ривожланган эди.

Швециянинг XVII асрдаги экспорти асосан хом ашёдан ва ярим хом ашёдан иборат эди, яъни чет элларга темир, мис, ҳар хил турдаги ёғоч, ёғ, балиқ, мўйна ва шу каби нарсалар чиқарилар эди. Газмол (мовут, полого ва ҳоказ^о)7 юқори наТгметалл буюмлар ва ыу кабиларни Швециянинг ўзи чет эллардан сотиб олар эди. Иккинчи томондан, Швециянинг қишлоқ .хўжалиги тинмай ўсиб бораётган саноат эҳтиёжларини қондира олмас эди. Швеция XVI асрда жуда кўп ғаллани, XVII асрда ундан ҳам кўпроғини чет эллардан — Россиядан ва Балтика<)ўйи мамлакатларидан сотиб оларди. Маҳаллий саноат хом ашё (жун, каноп ва шу кабилар)нинг етишмаганлиги Швеция саноатининг ривожланишига халақит берарди. Швециянинг тўқимачилик саноати XVII асрда ҳам знди вужудга келаётган ҳолатда эди. XVI — XVII асрларда Швециянинг ташқи сиёсати . Дания хукмронлигидан қутулиб олганидан кейин Швециянинг ўзк қўшниларига нисбатан кенг миқёсда агрессив сиёсат юргиза бошлади. Балтика масаласи Швециянинг ташқи сиёсатида асосий ўрин тутарди. XVI асрда ҳам, XVII асрда ҳам короллик қилган швед королларининг ташқи сиёсати Балтика денгизи орқали бўладиган савдосотиқ ишларида танҳо ўзлари ҳукмрон бўлиш мақсадида Балтика денгизини бутунлай ўз қўлларига киритишга интилишдан иборат эди. Шу мақсапга эришиш учун Швеция бу давр ичида ўз қўшнилари билан жуда кўп урушлар қилди. Швеция Ливония урушида иштирок қилиб, на тижада Эстония ни ва Лифляндиянинг бир қисмини босиб олди. XVII аср бошларида Россиянинг заифланиб қолганлигидан фойдаланиб, Швеция 1617 йилги Столбово сулҳига мувофиқ Ингерманландия ва Карелияни босиб олди, шундай қилиб, Москва давлатини Балтика денгизи қирғоқларидан тамомила ажратиб қўйди. Ғарбий Европа бозорларига юбориладиган рус молларини Нарвага, Або, Виборг ва Ревелга олиб бориш лозим бўлиб қолди. Чет эл савдогарлари рус савдогарлари билан бевосита савдосотиқ қилолмай қолдилар. Рус савдогарлари ўзларининг ташқи савдо ишларини Архангельскка кўчиришга мажбур бўлдилар, чунки бу ерга шведлар кириб бора олмас эдилар. 1629 йилда Альтмарк сулҳига мувофиқ Швеция Рига шаҳрини, Курляндияни, Шарқий Пруссия билан Литванинг бир қисмини олиб, Лифляндиядаги ерларини кенгайтирди. Король Густав II Адольфнинг (1611 —1632) кенг кўламдаги истилочилик планлари ҳақида юқорида 1 айтиб ўтилган эди, у Балтика денгизининг жанубий (немис) қирғоқларини босиб олишни аниқ ният қилиб, Уттиз йилик урушда қатнашган эди. Дарҳақиқат,

Балтика денгизи «шведлар денгизи»га (ёки «шведлар кўли»га) айлангандек бўлиб кўринган эди. 1648 йилги Вестфалия сул ҳига мувофиқ, Швеция Германиянинг шимолидаги ғоят муҳим областларини, яъни Германиянинг энг катта дарёларидан у'чтаси —Эльба, Везер ва Одер дарёларининг денгизга қуядигаи жойларини эгаллаган эди. Бундан ташқари, Швеция Даниянинг Готланд оролини (1645 йилда) босиб олган ва Зунд орқали швед кемаларининг бемалол (бож тўламай) ўтиб юриы ҳуқуқига эга бўлган эди. XVII аср ўрталарида Швеция данияликларни Жанубий Скандинавиядан бутунлай суриб чиқарган эди (1658 йилда Бликенг, Скония ва Голланд вилоятларининг қўлга киритилиши кўзда тутилади). . XVII асрнинг иккинчи ярмида Швеция уч миллион аҳолис.ч бўлган мамлакатга айланди. Аммо бунда щведларнинг ўзи эса бир миллиондан ортиқ эмас эди. Қолган икки миллиони бошқа халқлар: финлар, кареллар, руслар, эстонлар, латишлар, поляклар, литваликлар, немислар ва миллатлар эртамикеч Швециядан ажралиб чиқиб, этник чиқишлари жиҳатидан яқин бўлган, тили бир хил бўлган, шунингдек, иқтисодий ва маданий манфаатлари яқин бўлган қўшни мамлакатларга қўшилиб кетишга интилмай иложи йўқ эди. Бундан ташқари, Швеция нинг юз эллик йилдан ортиқроқ давр мобайнида Ваза сулола сидан бўлган швед короллари амалга ошириб келган агрессивлик, урушқоқлик ва улуғ давлатчилик сиёсатига жавобан қўшни мамлакатларнинг шведлар агреесиясига қарши курашини қўзғатарди. Шведлар Балтика денгизига танҳо ўзлари ҳоким бўлишга интилиб, Россия, Польша, Германия, Даниянинг ва Балтикабўйига бирон жиҳатдан алоқадор бўлган бошқа мамлакатлар нинг ҳаётий манфаатларига қўпол' равишда путур етказарди лар. Шведларнинг босқинчилигига халақит бериш мақсадида ҳаракат бошлаган Европа давлатларининг иттифоқи XVII аср ўрталаридаёқ тузилган эди, унда Польша, Дания, Австрия,. Бранденбург ва Москва давлати айни бир вақтда Швед короли Карл X га қарши отланган эдилар. XVII аср охирларида шведларга қарши (Россия. Польша ва Даниядан иборат) иттифоқ. қатъий расмийлашди^1700—1721 йилларда давом этган Шимолий уруш Швециянинг тамомила мағлубияти билан тугади ва натижада у Европанинг иккинчи даражали давлатлари қаторига тушиб қолдиг! Социал зиддиятларнинг кескинлашуви. Швециянинг XVI — XVII асрлардаги тараққиётида юз берган зиддиятлар ёлғиз ташқи зиддиятлардангина иборат бўлиб қолмади. Мамлакат ичида ҳам

социал ва сиёсий зиддиятлар етилиб қолмоқда ва тобора кескинлашмоқда эди. Швеция саноат ва савдони ривожлақтириш соҳасида бир қанча муваффақиятларга эришган бўлсада, аммо шунга қарамай, бу даврда у саноат мамлакатига айлана ол:мади. Швед шаҳарлари тараққий этган бўлишига қа - рамай, Ғарбий Европанинг энг ^араққий этган бошқа мамлакатларининг шаҳарлари каби адамлакатда катта таъсирга эга бўла олмадилар. Швециянинг социал тузуми учун оқсуяк дворянларнинг ғоят катта эътиборга эга бўлганликлари характерлидир; улар ишланадиган ерларнинг кўп қисмини, кўпгина ўрмонлар, конлар, кўллар ва бошқа территорияларни эгаллаб олган эдилар. Ҳарбий, маъмурий ва дипломатия соҳасидаги раҳбарлик ўринларда ҳам оқсуяклар турарди. Сенат, XVII асрда Швецариянинг мунтазам ишлаб турадиган олий ҳукумат органига айлантирилган илгариги давлат кенгаши риксрад ҳам ўша аристократлар қўлида эди. Аристократларнинг таъсири Густав Адольф давридаёқ ўсган ва унинг қизи (аввал ёш бўлиб, сўнгра улғайгандан кейин ҳам ҳеч қандай мустақиллик кўрсатмаган) королева Христиа на ҳукмронлик қилган замонда .(1632—1654) эса айниқса кучайган эди. Христиана вақтида унвонли дворянлар жуда ҳам кўпайиб кетган эди. Қуйида келтирилган рақамлар буни яққол кўрсатади: 1632 йилда Швецияда 4 граф, 9 барон, 321 дворян бўлган; 1654 йилда эса графлар 22 тага, баронлар 54 тага, дворянлар 649 тага етган. XVII аср ўрталарида дворянларкоролликка қарашли ерларнинг ҳаммасини деярли талонторож қилишган ва ўзаро бўлишиб олишган эдилар. XVII асрнинг ўрталарига келиб Швецияда королликка қарашли ҳамма қулай ҳайдаладиганўтлоқ ерларнинг камида 70 проценти дворянлар қўлида эди. Дворянлар ўз ерларида яшаётган деҳқонлардан давлат солиқларини ўз фойдаларига тўплаш, маҳаллий қишлоқ черковларига пасторлар тайинлаш, бир неча ножўя ишлар учун деҳқонларни ўзлари суд қилиш ҳуқуқини олдиларПомешчиклар XVI ва XVII асрларда ҳам иқтисодий ва юридик жиҳатдан ўзларига қарам бўлиб қолган деҳқонларни ҳар қан дай йўллар билан крепостноиларга аилантиришга ҳаракат қилар эдилар. Шу тарзда Швецияда XVI — XVII асрларда рўй берган фео дал процесслари ўз характери жиҳатидан «иккинчи марта асоратга солиш» деб аталадиган ҳамда Эльбанинг шарқидапг мамлакатларда рўй берган процессларга яқинлашиб қолган? эди. Оқибат натижада маҳаллий шароитлар туфайли, авваломамлакатда етарли даражада қулай ва кенг ҳайдаладиган. ерлар йўқлиги туфайли, шунингдек, тарихий, иқтисодий ва сиё сий характердаги бошқа сабаблар туфайли Швецияда XVI аср да ҳам, XVII асрда ҳам крепостнойлик системаси қарор топмади. Шунга қарамай асоратга солиш

соҳасидаги тенденцияларанча реал бўлиб, бунинг натижасида Швеция деҳқонларинииг аҳволи анча ёмонлашган эди. Буларнинг ҳаммаси ўткир социал зиддиятларни келтириб чиқарди. XVII асрнинг ўрталарида Швециянинг турли районларида деҳқонларнинг жиддий ҳаракатлари рўй берди. 1653. йилда Урта Швециядаги (Нерке вилояти) қўзғолон айниқса кучли бўлди. Бу қўзғолонда деҳқонлар мамлакатдаги барча дворянларни яксон қилиш шиорини ташладилар. Тахминан шу пайтларда қарам вилоятларда — Финляндия, Қарелияда, Балтакабўйи областларида, шунингдек илгари Данияга тегишли бўлган ва яқинда қайта қўшиб олинган жанубий Швеция вилоятларида деҳқонларнинг ғалаёнлари бўлиб ўтди. Майда дворянлар ва буржуазия ўз навбатида аристократиянинг зўравонлигидан ғазабланар, ҳамда риксдагда (Швеция сеймининг қуйи палатаси) аристократия томонидан талонторож қилинган короллик ерларицинг хазинага қайтарилишини (бу нарса р едукциядеб аталади) талаб қилардилар. Швецияда XVII асрнинг иккинчи ярмидаги короллар — Карл X ва Карл XI даврида қисман редукция ўтказилди. Бироқ аристократия доиралари шундан кейин ҳам ўз сиёсий таъсирларини, йўқотмадилар. Шиеция XVIII асрнинг бошларида ҳам умуман Типик феодалсословияли аристократик монархиялигича қолаверди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

ХVI-XVII асрларда Швеция

XVI-XVII асрларда Туркия

XVI-XVII асрларда Польша

XVI—XVII асрларда Эрон

XVI—XVII асрларда Ҳиндистон