XIX asrda Buxoro va Xiva xonligining qo’shni davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalari - Tarix - Referatlar

XIX asrda Buxoro va Xiva xonligining qo’shni davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.9873046875 KB

Ko'chirib olish

XIX asrda Buxoro va Xiva xonligining qo’shni davlatlar b ilan savdo va diplomatik aloqalari Reja: 1. XIX asrda Buxoro xonligining qo’shni davlatlar b ilan savdo va diplomatik aloqalari 2. XIX asrda Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari

Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar: Soliqlar, tranzit savdo, turkman qabilalari. Pospelov va Burnashev ekspedisiyasi, Gabaydulla Amirov, A.F.Negri ekspedisiyasi, , ingliz ekspedisiyalari, maxfiy elchiliklar, N.V.Xanыkov ekspedisiyasi, karvon-saroy, hind savdogarlari faoliyati, “Buxoro masalasi”, rus- ingliz raqobati. Dars maqsadi: Talabalarga XIX asrda Buxoro va Xiva xonligining qo’shni davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalari nomli mavzuning ob’yekti, predmeti va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan mavzuga doir berilgan ta’riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuning dolzarb ekanligidan talabalarni boxabar etish. Dars o’tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) Dars o’tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida berilgan savollarni tahlil etish. Talabalarga XIX asrda Buxoro va Xiva xonligining qo’shni davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalari nomli mavzuning ob’yekti, predmeti va vazifalari borasida tushuncha berish. Tarqatma testlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Ib o r a l a rni iz o hl a sh v a ung a t a hlil berish.  Darsning xrono kartasi – 80 minut. O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi  Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati, talabalarning davomati – 2 minut  Talabalar bilim darajasini aniqlash-8 minut

 Yangi mavzu bayoni – 50 minut  Mavzuni o’zlashtirish darajasi – 7 minut  sinov savollar namunasi – 10 minut  Uyga vazifa berish – 3 minut X1X asr Buxoro xonligining qo’shni davlatlar bilan aloqalarini o’rganishda yangi bosqich hisoblanadi. Rus tadqiqotchi olimlari, chinovnik ofiserlari va sayyohlari yangi ma’lumotlar to’play boshlaydi. Jumladan, 1800 yil i Toshkentga rus ofiserlari Pospelov bilan Burnashevning ekspedisiyasi tashkil qilindi. Ular Pavel I ning topshirig’iga binoan O’rta Osiyo xududini o’rganishi kerak edi. Ular Toshkentni va uning qo’shni davlatlar bilan savdo aloqalarini o’rganishga katta ahamiyat bergan. Pospelov va Burnashevlarning ma’lumotlariga ko’ra , toshkentliklar Buxoro, Rossiya, Xitoy, Eron va Hindistondan keltirilgan ko’p mollarni sotib olganlar. Buxoroning qo’shni davlatlari bilan aloqalari tarixi XVIII asrning oxirlari va XIX asrning boshlarida 30 yildan ortiq Sharq mamlakatlari bo’ylab sayohat qilgan Gabaydulla Amirov tomonidan ham yozib qoldirilgan. Uning ko’rsatmalari 1825 yil «Aziatskiy Vestnik» jurnalida nashr qilingan. G.Amirovning ma’lumotlariga ko’ra, Hindistonning Jaynagar va Xaydarobod shaharlariga buxoro va kobul mollari qatori rus tovarlari ham keltirilgan 2 . Buxoroning tashki savdo aloqalarida, uning ko’shnilari Marv va Hirot aholisi alohida rol o’ynagan. Buxorolik savdogarlar Marvga har xil rus tovarlarini olib kelgan. Rus t o var l a r i Bu xo r o or q al i H i r o t b oz or l ar i ga h am ol i b borilgan. G.Amirovning Buxoroning savdo ahamiyati to’g’risidagi fikrlarini Mulla Alim Mahmudninng “Tarixi Turkiston” asari ham tasdiqlaydi. Muallif bu asarda Buxoroni o’z davrining muhim savdo markazi bo’lganligini ta’kidlagan. G.Amirov Kobul shahrining Buxoro-Afg’oniston savdosidagi muhim markaz ekanligi haqida yozib, bozorlarida 4 t a k a r v o n - s a r o y , u l a r d a h i n d i s t o n l i k , k a s h m i r l i k , e r o n l i k v a buxorolik savdogarlar to’xtashgan, deb ma’lumot beradi. 2 2 Амиров Г. Странствование Габайдулл ы Амирова по Азии //Азиатский вестник. СПб., 1825. № 1-6. С. 110.

Sayohatchi Hindistonda bo’lgan vaqtida uning savdosi bilan yaqindan tanishgan. Uning yozishicha, Xaydarobodda ipak va paxtadan juda chiroyli matolar to’qilib, ular Kobul, Qandaxar, Hirot va Buxorogacha olib borib sotilgan. Sayyoh Jaynagarni muhim savdo shahri deb baholaydi. U shahar bozorida eron, afg’on, buxoro va qisman rus tovarlari sotilayotganligini ko’rgan. Ma’lumki, rus savdogarlari O’rta Osiyo va boshqa Sharq bozorlariga to’g’ridan-to’g’ri k irish imkoniyatiga ega bo’lmagan. Ammo o’rtaosiyolik, afg’on, eron, hind savdogarlarining vositachiligi orqali rus tovarlari O’rta Osiyo va Sharq mamlakatlariga olib borilgan. Amirov Kashmir savdosi haqida «Kashmirda 12 ming dastgoh bo’lib, unda 100000 shol ro’moli to’qiladi, undan 60000 Hindistonga, 12000 Eron, Turkiya va boshqa joylarga, 3000 Buxoro va Rossiyaga jo’natishga mo’ljallangan, 20000 ni aholi sotib olgan, deb yozadi 1 . Biz uchun Ye.K.Meyendorfning asari muhim ahamiyatga ega. XIX asrning 20 —yillarida Chor Rossiyasi Buxoro amirligiga o’z ekspedisiyasini yuboradi. 1820-1821 yillardagi A.F.Negri boshchiligidagi ekspedisiya tarkibida tabiatshunos Ye.K.Meyendorf ham bo’lgan. U sayohati mahsuli sifatida 1826 yilda «Puteshestviye iz Orenburga v Buxaru» deb nomlangan kitobini nashr qildirgan. Asarda ko’proq Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari y or i t i l g an . U Bu xo r o ni sa vd o- so t i g’ i rivojlangan, Afg’oniston, Eron, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan doimiy qizg’in savdo aloqalarida bo’lgan, aholisi zich joylashgan shahar, deb hisoblagan. U Buxoroda bo’lganida 14 ta karvon saroy mavjudligini aniqlagan. Ular Abdullajon, Qushbegi, Hind, Nug’oy, Xo’ja Jo’ybor, Toshkent, Qarshi, Miragul, Amir, Kullota, Fishana, Dankulla-Shir va Urganch nomlari bilan atalgan 2 . XVIII asrning 70 yillarida Buxoroda 4 ta g’isht karvon-saroy bo’lgan bo’lsa, XIX asrning 40 yillarida N.V.Xanыkov davriga kelib ularning soni 24 ta g’isht va 14 ta cho’pqori karvon-saroyga yetgan 3 . Karvon-saroylarning yetishmaganligi sababli katta timlar qurila boshlangan. 1 1 Амиров Г. Ўша асар. 249 б. 2 2 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975. С. 100. 3 3 Хан ы ков Н.В. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С. 88-89.

Buxoroning qishloq xo’jaligi xususida yozib, Buxoro paxtasining kattagina qismi eksport qilinganligi bois paxta yetishtirish masalasiga alohida ahamiyat berilishini ta’kidlagan. U Kobulda g’o’za o’simligi yaxshi o’smasligi sababli paxta Kobulga Buxorodan keltirilishini, lekin Rossiyaga undan ham ko’p miqdorda chiqarilishini eslatib o’tgan. Meyendorf Buxoro bozorlari rastasida hind parchasi va ip gazlama matolari borligini eslatadi. Buxoroga Hindistondan guruch, qimmatbaho toshlar va yupqa shamshir keltirilgan. U Buxoroning afg’on savdogarlari orqali Kashmir bilan olib borgan savdosi to’g’risida yozadi. Ular Kashmirdan shol va zar iplardan to’qilgan movut olib kelganlari haqida yozadi. Meyyondorf hindlar o’z tovarlari bilan Kabul, Shikarpur, Multon va umuman Hindistondan keladilar, deb yozadi. Ular kashmir sholi, zar ip bilan to’qilgan ipak matolar, yupqa ip matolar, salla uchun ishlatiladigan oq mato va astarlik uchun ishlatiladigan gulli mato, mayda dur va qimmatbaho toshlar, nil bo’yog’i keltirgan 4 . Meyendorfning ma’lumotlari orasida Buxoroning Eron bilan savdo aloqalari haqidagi fikri diqqatga sazavordir. U Buxoroda feruza va parcha matolari bilan savdo qilgan eronlik savdogarlarni ko’rgan. Buxoroliklar Eronga paxta, ipak matolar, movut , qalampirmunchoq, r avoch va rus tovarlari olib borgan. U Buxoro qand unini Eron, Afg’oniston va asosan Peshavor orqali oladi, deb ta’kidlaydi. Shu mamlakatlardan salla uchun shol matolari, sariq kamar, gilam va feruza keltiradi. Shu xildagi savdoni davom ettirish uchun buxoroliklarga har yili 600 ta tuya kerak bo’ladi. Bu savdo Buxoro uchun Rossiya va Qashg’ardan keyingi darajada turganligini Meyendorf ta’kidlab o’tgan edi 5 . Asarda Buxoroning Afg’oniston bilan savdo aloqalari ikkita savdo yo’li orqali olib borilishi xususida fikr bildirilgan. Birinchisi, Balx orqali Kobulga, ikkinchisi esa Buxorodan Hirotga boradigan yo’l bo’lgan. Afg’oniston Buxoroga eng yaqin mamlakat bo’lganligi sababli uzoq yillardan buyon bu ikki davlat o’rtasidagi savdo aloqalari doimiy davom etib turgan. Meyendorf ma’lumotlariga ko’ra, bir 4 4 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975. С. 42. 5 5 Мейендорф Е.К. Ўша асар. 130 б.

sa v dogar Buxorodan Kobulga 30 marta borgan ekan. Uning yozishicha, afg’onlar Buxoroga o’zlarining tovarlarini va tranzit yo’li bilan kashmir sholi matosini olib kelgan.Shunday qilib, Meyendorf keltirgan dalillar X1X asrning 20-yillarida ham Buxoro xonligining Afg’oniston, Hindiston, Kashmir va Eron bilan jadal savdo aloqalarida bo’lib turganlini tasdiqlaydi. Jumladan, keyingi to’rt-besh yilda Buxoroda hindlar soni juda tez ko’payib ketib 300 taga yetga, ularning bir qismi muqim o’rnashib olgan bo’lsa, qolgan qismi esa Kobulga borib kelib turadi 1 . Buxoroda taxminan 4000 afg’onlar bo’lib, ularning bir qismi savdo bilan shug’ullangan. Eronliklar esa 40000 kishi bo’lib, ularning aksariyat ko’pchiligi qullar bo’lgan 2 . Buxoro xonligi haqidagi muhim ma’lumotlar A.F.Negri ekspedisiyasining vakili E.Eversman tomonidan ham to’plangan. Uning kitobida Buxoro ning ichki va tashqi savdo aloqalari yaxshi aks ettirilgan. Eversman ma’lumotlariga ko’ra, Buxoro Rossiyaning bir qator shaharlari: Troisk, Orsk, Orenburg, Astraxan, va boshqa Sharq davlatlari: Eron, Afg’oniston, Hindiston, Kashmir bilan savdo aloqalari o’rnatgan. Muallif Rossiyadan Buxoroga keltirilgan tovarlarni sanab o’tadi. U Erondan 500 ta tuyada ipak va jun kiyimlari, shol, ro’mollar va boshqa tovarlar keltirilishini xabar qiladi 3 . Kashmir va Kobuldan Buxoroga asosan, kashmir sholi, hindlarning gulli ip matolari, zar ip bilan to’qilgan gulli oliy navli ipak kiyimlar va nil bo’yog’i keltirilgan. Eversman ma’lumotlariga ko’ra, Kashmirdan har yili 40000 shol olib chiqilgan, ulardan Buxoroga faqat 3000 tasi keltirilgan 4 .Eversman Meyendorf kabi Buxoroni Osiyo tranzit savdosining muhim markazi sifatidagi ahamiyatini ta’kidlab o’tadi. U ham Meyendorf kabi Buxoro shahrida mavjud bo’lgan karvon- saroylar xususida fikr bildirgan. Masalan: hind karvon-saroyida hindlar, xitoy karvon-saroyida qo’qonlik va qashg’arlik savdogarlar, tatar karvon-saroyida tatarlar yashaganligi haqida ma’lumot bergan. 1 1 Мейендорф Е.К. Ўша асар. 98 б. 2 2 Ўша асар. 106 б. 3 3 Эверсман Э. Рeисe вoн Oрeнбург нacҳ Буcҳaрa. Бeрлин. 1823. 4 4 Эверсман Э. Ўша асар. 77 б.

Muallif o’z e’tiborini Buxorodagi qimmatbaho toshlar savdosiga qaratgan. U yerda asosan feruza, la’l , siyohrang gilvata , silliqlangan karneollar, lazurit sotilgan. Lazurit Buxoroda xonalarni bo’yashda bo’yoq sifatida ishlatilgan 5 . Eversman, Buxor oga Erondan i shlanm agan f eruza keltirilib, Buxoroda silliqlanganligi, Badaxshondan — l azur it va gil vata kel tir il ganl igi ni yozadi . Buxoroda ishlov berilmagan lazurit narxi, hajmiga qarab 20 dan 40 golland dukatigacha narxda sotilgan . Negri missiyasining yana boshqa bir ishtirokchisi Budrin bo’lib, uning asari 1871 yil Sankt — Peterburgda nashr qilingan. Unda XIX asrning birinchi choragida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti aks ettirilgan. Budrin asarida Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari yoritilgan. U ning ma’lumotiga ko’ra, Buxoroda 13 ta karvon—saroy bo’lib, unda hindlar, xivaliklar, nug’oylar, eronliklar, armanlar, qirg’izlar va boshqalar yashagan. Budrin ma’lumotiga ko’ra, Buxoroda savdo ishlari past darajada bo’lgan. Bu yerdagi savdoda aldash va firibgarlik ishlatilgan. U jazo turlarining qattikligiga qaramay, savdogarl ar ni haq deb bo’ lm aydi , deb yozadi . Agar xar idorga xarid qilingan tovar yoqmay qolsa, bir necha haftadan so’ng qaytarib olib kelsa, savdogar qaytib olishi kerak bo’lgan 6 . Budrinning fikricha, hukumatning e’tiborsizligi Buxoro savdosining rivojlanishiga to’siq bo’lgan. U, hukumat faqat tovarlardan boj solig’i yig’ishni o’z vazifasi deb bilgan, s avdogarlarni himoya qilmagan va uni o’z vazifasi deb hisoblamagan, deydi B u d r i n , H i n d i s t o n , E r o n v a R o s s i y a n i n g B u x o r o savdosidagi rolini alohida ta’kidlaydi. Lekin Buxoroga keltirilayotgan va u yerdan olib ketilayotgan tovarlarning tarkibiga to’xtalmagan. U o’z e’tiborini asosan tog’ ishlariga qaratgan. Buxoroliklar Hindiston, Eron va Xitoydan oltin, kumush, mis, qalay va temir olgan 6 . Hindistondan chit keltirilgan bo’lib, u salla uchun ishlatilgan 7 . 5 5 Эверсман Э. Ўша асар. 74 б. 6 6 Будрин. Русские в Бухаре в 1820 году (Записка очевидца) //Туркестанский сборник. Т.239. СПб., 1880. C . .32. 6 6 Будрин. Ўша асар. 30 б. 7 7 Будрин. Ўша асар. 35 б.

Shunday qilib, A.F.Negri elchiligining Buxoroga kelishi, amirlikn ing sharq davlatlari bilan savdosi haqidagi bir qancha asarlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu asarlar XIX asr boshlaridagi ilmiy tadqiqot ishlariga a s o s b o ’ l d i . Y e . K . M e y e n d o r f n i n g a s a r i f r a n s u z t i l i d a n a s h r qilinganidan keyin bu asar parchalarining rus tilidagi tarjimalari paydo bo’la boshladi. Bu nashrlarning muallifi G.I.Spasskiy (1783-1864) edi. Spasskiy 1825-1827 yillarda Pet er bur gda «Azi at ski y vest ni k» j ur nal i ni nashr dan chiqaradi. Jurnalda uning sharqshunoslikka bag’ishlangan bir necha maqolalari ham chop qilinadi. Ular Meyendorfning «Noveysheye opisaniye Velikoy Buxarii» asarining bo’laklari edi 1 . Spasskiy e’tiborini O’rta Osiyoning Hindiston va Eron bilan savdo aloqalariga qaratg an. U jumladan, bunday yozadi, «Poytaxt Buxoroda savdo qilish uchun Shikarpur va Sinddan kelgan 200 nafar hindlar, hamda Multon va Panjobdan kelgan 50 sikxlar yashaydilar » 2 . Ye.K.Meyendorf Buxoroda 300 nafar hind savdogarlari savdo qilganligini aniqlagan bo’lsa, Spasskiy esa ular 250 ta edi deb yozadi. Meyendorf asari asosida Spasskiy «Kratkoye o p i s a n i y e B u x a r ы i X i v ы » v a « O n ы n e s h n e m s o s t o y a n i i nekotorыx oblastey i gorodov v Sredney Azii» asarlarini yozgan 3 . Meyendorfning asari asosida A.Kamenskiy o’zining «Statisticheskiy vzglyad na Buxariyu» va «Nravstvennoye sostoyaniye Buxarii» nomli maqolalarini «Severnыy arxiv» jurnalida nashrdan chiqargan 4 . Buxoroning xalqaro savdodagi roliga A.F.Negri elchiligining boshqa vakillari ham muhim ahamiyat bergan edi. Elchilik vakillaridan biri o’z xatida shaharning yarmi karvon — saroylardan, bozor va do’konlardan iborat, turli millat savdogarlarining bu yerga intilishi Buxoroning savdo markazi ekanligidan dalolat 1 1 Новейшее описание Великой Бухарии //Азиатский вестник. СПб., 1825. № 1-6. 2 2 Ўша асар. № 1. 306 б. 3 3 Краткое описание Бухарии и Хив ы //Сибирский вестник. СПб., 1823. Ч. 1. 6-11 б.; О нынешнем состоянии некоторых областей и городов в Средней Азии //Азиатский вестник. СПб., 1826. Т. И. 4 4 Каменский А. Статистический взгляд на Бухарию (Из книги: Путешествие в Бухарию, полковника Барона Мей е ндорфа. СПб., 1826) //Северн ы й архив . СПб., 1826. № Х1Х-ХХ; Его же. Нравственное состояние Бухарии ( Из книги Мейендорфа : Путешествие из Оренбурга в Бухар у. Пер. А.Каменский. СПБ., 1826) . //Северный архив. СПб., 1826 . № 21,22,24.

beradi, deb yozgan edi 5 . Ma’lumki, bu savdo munosabatlari qaroqchilarning bosqinchiliklari natijasida qiyinchilikka duchor bo’lar edi. Buxoro hukumati bu hodisalarni bartaraf qilish uchun hyech qanday chora ko’rmas edi . Yuqor i dagi xat da t a’ ki dl angani dek, "yaqinda qaroqchilar Erondan kelayotgan ikkita karvonni va elchilar ortidan Orenburg chegarasidan kelayotgan karvonning kattagina qismini ham talashgan” 1 . A . F . N e g r i m i s s i y a s i n i n g v a k i l l a r i d a n b i r i t a b i a t s h u n o s t a d q i q o t c h i E . E v e r s m a n 1 8 2 1 y i l 2 1 y a n v a r d a Peterburgga yuborgan xatida «Erondan kelayotgan ikkita buxoro karvoni turkmanlar tomonidan talanib, odamlar o’ldirilgan»ligi haqida yozgan. Tarixdan ma’lumki, Buxoro bilan Eron o’rtasidagi savdo — iqtisodiy aloqalari tez—tez sodir bo’lib turadigan turkman qaroqchilarining talonchilikl ari oqibatida, ular o’rtasidagi savdo aloqalari yaxshi rivojlanmagan. Shuning uchun Negri elchiligining vakillari buxoro hukmdorlarini haqli ravishda ayblagan edilar, negaki ular bu kabi qaroqchilik harakatlarining oldini olish uchun zarur chora — tadbirlarni ko’rmagan edi. Shuni ta’kidlash lozimki, har doim ham Buxoro hukmdorlari xoxlagan taqdirlarida ham yo’llarning xavfsizligini ta’minlash uchun biror tadbir qilishi qiyin edi. Faqatgina xonlik poytaxti yaqinlaridagi savdo yo’llarining xavfsizligini ta’minlash mumkindir, ammo xonlikdagi hukumron bo’lib kelgan beqaror vaziyat tufayli Buxorodan Eronga b oradigan yo’lni himoya qilishni hukumatdan kutish befoyda edi. Shuni eslatish lozimki, XIX asrdagi mang’itlar shayboniy Abdulloxon II yoki ba’zi ashtarxoniylar kabi ta’sirga ega emas edilar. XUSh asr o’rtalariga nisbatan Shoxmurod, Xaydar yoki Nasrullo davriga kelib, Buxoroning O’rta Osiyo mintaqasidagi ta’siri sezila boshlagan, lekin hanuz Buxoro avvalgi siyosiy mavqyeiga ko’tarila olmagan edi. XIX asrning 30 yillarida Rossiyada Buxoroning qo’shni davl at l ar bi l an al oqal ar i haqi dagi nashr l ar paydo bo’ l a boshladi. Ko’zga ko’ringan rus sharqshunosi P.S.Savelyev, «Buxara v 1835 godu» maqolasida Buxoro 5 5 К истории русского посольства в Бухару и освобождении оттуда русских пленных в 1821 году //Русский архив. Вып. 5. Кн..2. М., 1915. C . 37. 1 К истории русского посольства в Бухару… с. 39.

xonligida bo’lgan sayyohlar haqida ma’lumot beradi. Muallif Buxoroning hozirgi vaziyatini somoniylar davri bilan taqqoslab «Buxoro hali ham Sharq shaharlari orasida birinchi o’rinda turadi» 1 , deb yozgan edi. Savelyev sharq davlatlarining savdo munosabatlarida Buxoroning roli haqida gapirib, uni «O’rta Osiyoning muhim savdo ombori» 2 deb yozgan edi va u yerda 4000 ta hindlar yashaydi, deb ta’kidlagan edi 3 . U Buxoroni O’rta Osiyoning markaziy savdo shahri deb baholagan edi. P.S.Savelyev asosiy diqqatini karvon yo’llari tavsifiga qaratgan edi. U Buxorodan Eron va Afg’onistonga boradigan uchta karvon yo’li haqida, aynan, Mashhad, Hirot va Kobulga boradigan, va Buxorodan Kobul orqali Hindistonga boradigan yo’llar to’g’risida yozib qoldirgan edi. Savelyevning asari Rossiyaning O’rta Osiyo bilan savdosi uchun muhim ahamiyatga ega edi. Asarda Buxoro xonligining ahvoli, ma’muriy boshqaruv tizimi, Buxoroning Sharq bilan savdodagi roli haqida ma’lumot beriladi. XIX asrda Rossiyada sharqshunoslik ilmi fan sifatida shakllangan. Birinchi ilmiy markazlar — Qozon, Peterburg, M o s k v a u n i v e r s i t e t l a r i p a y d o b o ’ l i b , u n d a s h a r q s h u n o s mutaxassislar tayyorlana boshlaydi. Ko’pgina sharqshunoslar chet elliklar bo’lgan (X.D.Fren, B.A.Dorn) yoki endigina Rossiyaga qo’shilgan milliy xududlardan kelgan edilar (O.I.Senkovskiy). Shuning uchun birinchi rus sharqshunoslarining asarlari rus tilida emas, balki nemis va fransuz tillarida nashr qilingan edi. Bu davrda tarjima asarlar ham paydo bo’la boshladi. Masalan: ingliz sayyohi, diplomat va josusi A.Berns XIX asrning 30 —yillarida Britaniya hukumatining maxsus topshirig’i bilan Buxoroga jo’natilgan edi. Uning asarida Hindiston, Afg’oniston va Buxorodagi ijtimoiy — iqtisodiy voqyealar haqida, ayniqsa shu mamlakatlar o’rtasidagi savdo munosabatlari to’g’risida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Shu maqsadda Berns Buxoro xonligining ichki va tashqi savdosini diqqat bilan o’rganadi. Uning ma’lumotlariga ko’ra, har doimgiday Buxoro 1 1 Савельев П.С. Бухара в 1835 году. СПб., 1836. C . 13. 2 2 Савельев П.С. Ўша асар. 13 б. 3 3 Савельев П.С. Бухара //Энциклопедический лексикон. Т.7. СПб., 1836. C . 460.

savdosida hind savdogarlari muhim rol o’ynagan. Berns hindlar haqida yozib, bunday deydi: “ular savdo ishlari bilan Balx, Buxoro, ba’zan Astraxanga ham borishgan. Shu kabi holatlarda ular Peshavor, Kobul va Bomianga borib, Oks orqali suzib o’tib Buxoroga borishgan , u yerda o’zlarining mollarini Osiyo va Rossiya mollariga ayirbosh qilishgan” 4 . Berns Buxoroda afg’onlarning savdo bi lan shug’ullanishini ta’riflab, ularning ba’zilari Buxoro orqali Rossiya bilan ham savdo qilgan, deb yozadi. Bunga misol qilib, Berns bilan birga Kobuldan Dulat degan afg’on savdogari savdo qilish uchun Buxoroga kelganligi, u yerdan Rossiyaga bormoqchi bo’lganligi haqida yozib qoldirganligini eslatish kifoya 5 . Bernsning ma’lumotlariga ko’ra, Kobul bozorlarida Buxorodan keltirilgan 40 dan ortiq nomdagi rus va o’rtaosiyo mollari bo’lib, ulardan 30 dan ortig’i Rossiyadan keltirilgan edi. Bundan tashqari, Buxoroga Hindistondan 17 nomda hind, shuningdek, yevropa, xususan ingliz tovarlari keltirilgan bo’lib, bular: indigo, kashmir jun ro’mollari, «lungi» deb ataluvchi multon sharflari, «nosirxon», «xota», «xosa — babar», «andarshox», «bedalxoni» va boshqa nomlar bilan ataluvchi hind matolaridir 6 . Asarda Hindiston, Kobul va Buxoro o’rtasidagi savdo ishlarini G’ azna tumanida yashovchi afg’on qabilalari — lugoniylar olib borganligi eslatiladi. Lugoniylar iyunning boshlarida savdo karvonlari bilan Hindistondan Kobulga kelib, tovarlarning ma’lum bir qismini shu yerda sotardi, so’ng qolgan qismi bilan Buxoroga yo’l olardilar. Bernsning ta’killashicha, Balx, Xulum va Qunduzga ko’plab Buxoro ip gazlamalari ol i b b or i l g an . Bu xo r o da n Ko bu l va Pa nj o bg a s ho l r o’ m o l l a r i t o’ qi sh uc hu n i s hl at i l ad i g an pa sh m d eb at al uv ch i Turkiston yungi olib borilgan. S o ’ n g b u s h o l r o ’ m o l l a r i B u x o r o g a q a y t a jo’natilib, u yerda bir maundi (256 ingliz funtiga teng) olti yarim tillodan sakkiz tillogacha sotilgan 7 . 4 4 Б о рнс А. Путешествие в Бухару. Ч.1. М., 1848. С. 448. 5 5 Б о рнс А. Ўша асар. Ч.П. 1848. С. 246. 6 6 Б о рнс А. Кабул –путев ы е записки сэра Александра Б о рнса в 1836; 1837 и 1838 годах. Ч.1. М., 1847. C . 41- 42. 7 7 Б о рнс А. Путешествие в Бухару. Ч.Ш. C . 573.

U Buxoroda yashovchi hindlar savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanib juda katta foyda ko’rishlarini ham m a q t a n i s h a r d i v a t e z b o y i b k e t i s h i b i l a n mamnun bo’lishar edi, deb yozgan edi. Buxorodagi o’z karvon-saroylarida yashayotgan hindlar 300 kishi atrofida bo’lgan, keyinchalik esa ularning soni anchagina ko’paygan. U larning aksariyati Shikarpurdan kelishgan. Shuni eslatib o’tmoq joizki, Bernsning va boshqa mualliflarning hindlarning savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanadilar degan fikrlari haqida tarixshunoslikda turli xil qarash mavjud. Birinchi nuqtai nazar tarafdorlari, haqiqatdan ham savdo va sudxo’rlik O’rta Osiyoga kelib qolgan hindlarning asosiy mashg’uloti deb xisoblovchilar bo’lib, X1X asrning ikkinchi yarmida P.I.Nebolsin bu fikrni asoslab bergan edi, o’zbek tarixchilaridan M.A.Boboxo’jayev esa uni qo’llab-quvvatlagan. Ikkinchi nuqtai nazar tarixchi G.M.Dmitriyev tamonidan ilgari surilgan bo’lib, O’rta Osiyodagi hindlarning savdo sudxo’rlikdagi rolini inkor etmagan holda, ularning bu mashg’ulotini ko’proq obyektiv ijtimoiy — siyosiy faktorlarga bog’liq deb hisoblagan. M . A . B o b o x o ’ j a y e v n i n g t a ’ b i r i b i l a n a y t g a n d a , Afg’oniston va O’rta Osiyoda yashovchi hindlar sudxo’rlik i s h l a r i d a m u a y y a n m a v q y e n i e g a l l a g a n v a u l a r mamlakatlarning ichki va tashqi savdosida katta rol o’ynaganligini Afg’oniston va O’rta Osiyo shaharlaridagi savdogarlarning milliy tarkibi ham tasdiqlaydi 1 . G.L.Dmitriyevning fikricha, Hindistonni inglizlar bosib olishi natijasida karvon savdosi kuchayib ketib, O’rta Osiyoda hind mahallalari ko’payib ketgan edi. XIX —XX asrlarda m u s t a m l a k a s h a r o i t i d a k a p i t a l i z m n i n g r i v o j l a n i s h i H i n d i s t o n d a yangi paydo bo’layotgan hind milliy burjuaziyasini qo’shni davlatlarga siqib chiqargan. Shu bilan birga mustamlaka talonchiligi hind dehqonlari va hunarmandlarining sinishiga olib kelgan. Natijada ular O’rta Osiyoga kelib, bu yerda savdo va sudxo’rlik bilan shug’ullanishga majbur bo’lgan edi. Chunki O’rta Osiyoda dehqonchilik qilish uchun ularga yer yetmas, sudxo’rlik es a 1 1 Бабаходжаев М.А. Р усско-афганские торгово-экономические отношения во второй половине X ВИИИ- начало ХХ вв.. Ташкент: Наука, 1965. C . 17.

m u su l m on l a r u ch un t a ’ qi ql an ga n ed i , i k ki nc hi da n, sudxo’rlikka ehtiyojning mavjudligi uning paydo bo’lishiga obyektiv sabab bo’lgan. Hindlar esa aynan sudxo’rlik bozorini to’ldirgan. O’rta Osiyoda asosan sudxo’rlik bilan shikarpurliklar shug’ullangan. T a r i x c h i I . M . R e y s n e r , “ S h i k a r p u r - a v l o d d a n a v l o d g a Afg’oniston, Xuroson, Turkiston va qisman Eron bilan qizgin va foydali savdo qilib kelgan odamlari bilan faxrlanishi mumkin. Shikarpur o’zining biror ishlab chiqargan t o v a r i b i l a n m a q t a n a o l m a g a n v a k a r v o n y o ’ l l ar i kesishgan markaz ham bo’la olmagan”, deb yozadi 2 . Shikarpur savdogarlari va sudxo’rlari Peshavor, Kobul, Qunduz, Xulm, Balx, Buxoro, Mashhad, Hirot, Seiston, Qandahorda o’zining gumashtalariga ega bo’lgan 3 . Ingliz savdosi va sanoat kapitali manfaatlari tarafdori bo’lgan Bernsni ingliz tadbirkorlarining Sharq bozorlarini egallashi masalasi qiziqtirgan edi. Uning ta’kidlashicha, XIX asrning 30 yillarida ingliz va hind tovarlari ikki mingtagacha bo’lgan tuyada Kobulga keltirilgan edi. (taxminan 448 t). Bu tovarlarning yarmi Buxoroga olib borilgan 4 . Ingliz tovarlaridan qirqdan bir miqdorda yoki 2,5% boj solig’i olingan. Boj solig’idan tashqari poytaxtda Buxoro bilan Hindiston o’rtasidagi savdodan tranzit boj solig’i olingan. O’rta Osiyoning Afg’oniston va Hindiston bilan savdo aloqalarida Kobul har doim muhim rol o’ynagan. Shu munosabat bilan Berns Buxoro savdosi Kobul savdosi bilan chambarchas bog’liq, deb yozgan edi. Berns asarining muhim tomonidan biri shu ediki, unda Buxoro bilan Eron o’rtasidagi savdo aloqalari tasnifi ham aks ettirilgan. Uning so’zlariga ko’ra, Buxorodan Eronga qorako’l terisi va gilamlar eksport qilingan, uning bir qismi so’ng Turkiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarga jo’natilgan. Erondan Buxoroga ko’proq opium jo’natilgan bo’lib, so’ng O’rta Osiyodan Xitoyga yuborilgan. Berns Buxoroni hind kashmir shol ro’mollarini Eronga jo’natadigan tranzit savdo markaziga aylanib qolganligini e’tirof etadi. Shu narsa diqqatga sazavorki, 2 2 Рейснер И.М. Развитие феодализма и образование государства у афганцев. М.: Изд-во АН СССР, 1 9 54. С. 66. 3 3 Ўша жойда. 4 4 Б о рнс А. Путешествие в Бухару. Ч.Ш. С. 558.

Qandahorda bu tovarlarga katta boj solig’i solingani oqibatida uni Kashmirdan Eronga Buxoro orqali jo’natish qulay bo’lib qolgan ekan. Berns Buxoro xonligining zo’ravonlik tizimini qoralagan bo’lsa ham, u yerda hali ham savdoning rivojlanayotganligini e’tirof qilib, ingliz savdo sanoat doiralarini O’rta Osiyo bozorlarini jadalroq egallashga chaqirgan edi. U ruslarning Buxoro xonligi bilan savdo aloqalari o’sib borayotganligini tashvishlanib yozgan edi. Berns, R o s s i y a n i n g O ’ r t a O s i y o b i l a n s a v d o aloqalarining rivojlanishiga inglizlarning to’sqinlik qilishi kerakligini qattiq turib targ’ib qilgan edi 1 . Shunday qilib, Bernsning asari rus jamoatchiligini O’rta Osiyoning savdo — iqtisodiy hayoti bilan tanishtirdi va Sharqda rus—ingliz raqobatini yanada rivojlantirishga undadi hamda O’rta Osiyo haqida ilmiy sohada esa yangi ilmiy asarlar paydo bo’lishiga zamin yaratdi. 1833 yili V.A.Perovskiy Orenburg general—gubernatori etib tayinlangach, chorizmning O’rta Osiyoga faol harbiy harakatlari boshlanib ketadi. Perovskiy 1833—1842 va 1851 — 1856 yillarda Orenburg general—gubernatori bo’lgan. Uning davrida cho’llarda ko’plab istehkomlar qurilgan, Orol dengizi o’rganilgan va u yerda kema qatnovi yo’lga qo’yilgan, Oq Machit qal’asi ishg’ol qilingan va 1854 yili Xiva xoni bilan Rossiya uchun foydali shartnoma tuzilgan edi 2 . P e r o v s k i y Buxoroning siyosiy ahvolini, uning ichki va tashqi savdosini bilishga qiziqib, O r e n b u r g s a v d o s i n i o ’ r g a n i b c h i q a d i . Shu maqsadda u Buxoroga maxfiy ko’rsatma bilan P.I.Demezonni elchi qilib jo’natadi. Elchi Buxoroning Rossiyaga munosabati masalasini va O’rta Osiyoning boshqa davlatlar bilan savdo aloqalarini o’rganishi kerak edi 3 . Sardiniya qirolligidan bo’lgan P.I.Demezon 1830 yilda Q ozon universitetida sharq tilshunosligi bo’yicha nomzodlik unvonini olib, 1831 yilda Orenburgdagi Neplyuyev kadet korpusida arab va fors tillaridan o’qituvchilik qiladi, sentyabr 1 1 Арапов Д.Ю. Бухарское ханство в русской востоковедческой историографии. М .: МГУ, 1981. С. 34. 2 2 Энциклопедический словарь /Ф.А.Брокгауз и И.А.Ефрон. Т.ХХШ. СПб., 1898. С. 348. 3 3 Записки о Бухарском ханстве (Отчеты П.И.Демезона и И.В.Виткевича). М.: Наука, 1983. Қ аранг: Залесов Н.Г. Очерки дипломатических сношений России с Бухарою с 1836 по 1843 г. //Военный сборник. 1862. № 9.; Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии . ( первая половина X И X в.). М.: Наука, 1974. 236-255.

oyidan esa Orenburg chegara komissiyasida tarjimon bo’lib xizmat qila boshlaydi 4 . P.I.Demezon m u lla kiyimida Mulla Jafar ismi bilan Buxoroga jo’nagan. Tarjimonlik va o’qituvchilik faoliyati unga sharq tillari, sharq urf —odatlari va sharqona odobni doimo takomillashtirib borishga imkon yaratgan, hamda Sharq mamlakatlarida sodir bo’layotgan voqyealardan doimo xabardor bo’lib turishiga yordam bergan. P.I.Demezon 1833—1834 yillarda Buxoroda bo’lib, Buxoro tarixi bilan bog’liq ko’p ma’lumotlarni yiqqan edi. Keyinchalik bu xabarlar. tarixchi N.A.Xalfin tomonidan nashr qilingan. Sayohatchi o’zining esdaliklarida Buxoroning qo’shni davlatlar bilan savdo aloqalari to’g’risida juda muhim ma’lumotllar qoldirgan. Uning xabariga ko’ra, «Shaxzoda Abbos Mirzoning Xurosonga so’nggi yurishi Buxoroning Eron bilan savdo aloqalarini to’xtatib qo’ygan». Buxorodan Eronga ketayotgan karvon Xuroson chegarasida talangan. Shunday qilib, Demezon, Buxoroni Eron bilan bog’lovchi savdo yo’li yopib qo’yilgan va bu holat buxorolik savdogarlarining Astraxan orqali Eron bilan savdo qilishiga sabab bo’lgan edi, deb xabar beradi. Erondan Buxoroga b o r a d i g a n a n ’ a n a v i y k a r v o n y o ’ l i n i n g x a v f s i z l i g i g a i s h o n m a s l i k o q i b a t i d a A b b o s M i r z o v a f o t i d a n k e y i n 1 8 3 3 y i l d a Mashhaddan Buxoroga bor yo’g’i 63 ta tuyadan iborat bo’lgan karvon kelgan. Demezon Buxoro bilan Hindiston o’rtasidagi an’anaviy savdo aloqalarining rivojlanganligini ta’kidlab o’tadi. Shu bilan birga, boshqa t a d q i q o t c h i l a r d a n f a r q l i o ’ l a r o q , D e m e z o n B u x o r o bozorlarining torligini, Hindiston uchun talabgor bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishning Buxoroda yo’lga qo’yilmaganligini eslatib o’tadi. Bu esa, deb yozadi u, hind va afg’on savdogarlarining Buxorodan faqat qimmatbaho metallar va unchalik ko’p bo’lmagan buxoro mollarini olib ketishiga sabab bo’lgan. Buxorodagi hind mollaridan asosan indigo buyog’i eslatib o’tiladi. Uning ta’kidlashicha, so’nggi 8 yilda Buxoroda nil buyog’ining 1 pudi 12 tillo turgan. 1 tillo 15 rublga teng bo’lgan. Buxoroda pullarning kamligi sababli nil bo’yog’i ning 1 pudi 12 tillodan 4 tilloga 4 4 Демезон ҳақида қаранг: Энциклопедический словарь /Ф.А.Брокгауз и И.А.Ефрон. Т. Х.1893. С. 359.

tushib qolgan. Demezonning Buxoroga kelishidan bir yil oldin, ya’ni 1832 yilda bu yerda 1 pud nil 3,5 tillo, keyin esa 2 tilloyu 4 — 5 tangaga tushib ketgan (21 tanga 1 tilloga teng) edi. Nil bo’yogi narxining bu kabi pasayib ketishini Demezon quyidag icha izohlaydi, ya’ni Buxoro savdogarlari nilni keyinchalik qimmat narxda sotish maqsadida ulgurji savdoda past narx bilan hammasini sotib oladi. “ Lekin,-deb yozadi Demezon, - navbatdagi karvonning kelishi bilan ular nil ni past narxda sotib yuborishga majbur bo’lgan, shuning uchun chayqovchilik natijasida Buxoro savdogarlari inqirozga uchragan” 1 . U nil bo’yog’i narxining tushib ketishining ikkinchi sababi , Buxoro bozorining nil bo’yog’i bilan nihoyatda ko’mib tashlanganligi bo’lishi mumkin, deb hisoblaydi. Ammo Demezon, Hindistondan Buxoroga an’anaviy mollar qatorida ko’plab ingliz mollarining kirib kelishini tashvish bilan tilga oladi. Uning aytishicha, inglizlar Buxoroga zar parcha matosi, muslin deb ataluvchi yupqa gazlama, ip gazlama, chit, gulli hamda yo’l—yo’l matolar keltirilgan. Zar parchaning katta qismi Qo’qon orqali Buxoroga keltirilgan. Qizig’i shundaki, zar parcha matosi Buxoroga ko’proq Qo’qon orqali kirib kelgan. Ingli z t ovarl ar i Buxor oga Eron or qali ham kiri b kelgan. Demezon Buxorodalik vaqtida Mashhaddan so’nggi karvon kelgan bo’lib, bu karvonda 3 toy ingliz matolari — gulli bo’z , chit, muslin va boshqa tovarlar keltirilgan. Uning fikricha, b u i n gl i z t ov ar l ar i R os si ya d an ke l t i r i l ga n t ov ar l ar g a qar aganda ancha sif at li bo’l ib, tez soti lgan. Ingl iz tovarlarining doimiy ravishda ko’plab keltirilishining oqibatida ular O’ rt a Osi yo bozor l ari ni butunlay ko’mib tashlagandi, bu esa rus savdosi uchun xavfli bo’lib, Demezonni tashvishga solgan edi. Shuning uchun, u O’rta Osiyo, jumladan, Buxoro bozorlarida Rossiyaning manfatlarini himoya qilish uchun zudlik bilan iqtisodiy va siyosiy choralar ko’rish zarurligini taklif qilgan. Demezon o’z axborotida Buxoroning Eron bilan savdo aloqalarini to’liq tahlil qiladi. U «Buxoroda Eron elchilari juda kam, chunki bu yo’l xavf—xatarga 1 1 Записки о Бухарском ханстве. С. 20.

to’liq, ularni yo’lda turkmanlar tutib olib qul qilib Xivaga sotib yuborishidan qo’rqadilar. Shuning uchun Buxoroda savdo qilayotgan eronliklar o’zlarining ishonchli kishilariga ega bo’lishlarini xoxlaydilar. Ular asosan Andxoy yoki Mashhaddan bo’lishlari muhimroqdir. Besh yoki oltita boy eronlik savdogarlar Buxoroda joylashib olishgan bo’lib, ular Kushbegi karvon- saroyida yashaydi” 2 . Tadqiqotchi Buxoroga boradigan savdo yo’llarining holati faqat qaroqchilar tufayligina emas, balki mahalliy hokimlarning o’zlari tufayli ham xavfli ekanligini ta’kidlaydi. Masalan, Hirotdan Buxoroga yo’l olgan karvon Buxoro noibi Baturxon tomonidan talangan. Faqat B u x o r o h o k i m i y a t i n i n g a r a l a s h u v i n a t i j a s i d a B o t u r x o n savdogarlarga keltirilgan zararni to’lagan edi 3 . Asarning qimmatli tomoni shundaki, muallif un d a B u x o r o n i n g E r o n , H i n d i s t o n , Afg’oniston bilan savdosida qatnashgan tovarlar nomlarini eslatib o’tadi. Dem ezon Buxor o xonli gi ning asosi y eksport tovari qorako’l terisi ekanligi, uning Afg’oniston va Eronga chiqarilganligi va Buxoroda sotilgan qorako’l terisining narxi to’g’risida ham ma’lumot beradi. O’z navbatida Buxoroga Hirot va Kobuldan talabgor bo’lgan tulki terisi keltirilganligi va u ndan bosh kiyimlari tikilganligi haqida ham xabar beradi. D e m e z o n H i n d i s t o n d a n B u x o r o g a k e l t i r i l g a n tovarlarning turlari va narxlari haqida yozadi. Hindistondan nashatir, ki m xob, i pak m at ol ar i , i ngl i z r angdor i gul l i m at ol ar i , chakan—ipak bilan gul tikilgan oq ip matolar, qalampir, dolchin, zindjabil, sandal daraxti, karkidon shoxi, qand, navvot, xna, zangori bo’yoq qalam, zarcheva , sardolik- qimmatbaho xaydarabad toshi va ingliz ip matolari keltirilgan. Nil bo’yog’ini Panjobdan afg’on qabilalari — lugoniylar keltirgan. Buxoroga Laxordan qand va shakar keltirilgan 4 . 2 2 Записки о Бухарском ханстве.. С. 59. 3 3 Ўша асар. С.64. Ботурхон Бухоро амири Хайдарнинг ўғли, 1826 йилгача Қарши ҳокими бўлган. Амир Хайдар вафотидан сўнг тахтга унинг катта ўғли Хусайин тайинланган. Лекин у уч ойдан сўнг вафот этган. Ундан сўнг Бухоро хонлигида Насруллохон (1826-1860) “Ботурхон” нисбаси билан ҳокимлик қилган. 4 4 Записки о Бухарском ханстве.... С. 77-78.

Kashmirdan Buxoroga turli xil shol ro’mollar va turli matolar, kalta qo’njli etiklar, qo’lqoplar, siyohdon, tillahal yugurtirilgan yog’och qoshiqlar , qo’lyozma kitob va boshqa narsalar eksport qilingan. Peshavordan Buxoroga paxtadan oq va havo rang salla, oliy navli guruch, hidlaydigan tamaki, kokos yong’og’idan ishlangan tamakidon , tuya terisidan tayyorlangan torozi keltirilgan. Kobuldan Buxoroga havorang bo’yoq qalam, taomga ishlatiladigan zarchava , qurollar, shamshir, xanjar, kamon, guruch va tulki terisi jo’natilgan. Hirotdan Buxoroga gilam, past navli qorako’l, pista, buzugunch (pista daraxtidan olinib bo’yoq uchun ishlatilgan), olxo’ri qoqi, nasha va boshqalar olib keltirilgan. Buxorodan Eronga qimmatboho metallar, kashmir sholi va qoraqo’l olib ketilgan 1 . Shunday qil ib, P.I .Dem ezonni ng asari unda j am langan ma’ lumotl arning ko’ pl igi va qim matli li gi bil an boshqa asarl ar dan ajrali b tur adi. Demezonning ma’lumotlarini Buxoroda 1835—1836 yillarda bo’lgan uning zomondoshi rus ofiseri I.V.Vitkevich ham tasdiqlaydi. Polyak inqilobchisi I.V. Vitkevich 1823da yil chor hukumati tomonidan Orenburg korpusiga davlatga qarshi faoliyat yuritganligi uchun oddiy soldat sifatida jo’natilgan edi. Uning sharq tillarini o’rganishdagi noyob qobiliyatini Orenburg hukumati sezib, uni o’tmishiga ko’z yumib, diplomat sifatida muhim topshiriqlar bilan O’rta va Kichik qozoq sultonlari huzuriga jo’natadi. Vitkevich 1830 yil unter ofiser unvonini oladi, unga d v o r y a n l i k q a y t a r i b b e r i l g a n . 1 8 3 3 y i l a p r e l d a n V.A.Perovskiy tavsiyasiga ko’ra praporshik lavozimiga tayinlanadi. U Orenburg chegara komissiyasida tarjimon bo’lib ishlagan. 1836 yilda Vitkevich Perovskiyning katta adyutanti qilib tayinlanadi. U rus hukumatining topshirig’i bilan 1835—1836 yillarda Buxoroda bo’lgan. 1 1 Ўша асар. С. 78-80 ;

Perovskiy Vitkevichning sayohatini juda yuqori baholab, uning xabarlarini Osiyo departamentiga jo’natib, uni «ishbilarmon, uddaburon, o’z ishini biladigan, amaliyotchi, muomala madaniyatini juda yaxshi biladigan kishi» sifatida tariflagan edi 2 . Yozuvchi V.I.Dal Orenburg general— guber nator i m axsus topshi ri ql ar of iser i Per ovskiy ko’rsat masi bilan Vitkevichning Buxoroga sayohati haqidagi hikoyalarini yozib olgan edi. Tarixchilardan V.G.Volovnikov va N.A.Xalfinlar Vitkevichning Buxoroga sayohatini juda yuqori baholashgan edilar 3 . Sayyoh o’z ma’lumotlarida Buxoro savdosining qirralarini yoritib bergan. Uning ma’lumotlariga ko’ra, Buxoroda o’sha paytda 25 ta karvon—saroy bo’lib, ularning har birida sharqning turli davlatlaridan kelgan savdogarlar yashashgan. Masalan, boy afg’on savdogari Badriddin Buxoroda o’zining karvon — saroyi, oilasi va uyiga ega bo’lib, uning hisobida 40 ming tillo yoki 160 ming rub. puli bo’lgan. U Buxorodan Kobulga yuzlab eng asl otlar va ko’plab rus tovarlari olib borgan. Vitkevichning bu ma’lumotlari juda muhim, ammo Badriddinning boyligi hisobida adashgan ko’rinadi. Agar Demezon ma’lumotiga ko’ra, 1 tillo 15 rub.ga teng bo’lsa, afg’on savdogarining sarmoyasi esa 160 ming rub. emas, balki 600 ming rub. bo’lishi kerak edi. Demezon kabi, Vitkevich ham Buxoroda ko’pgina hindlar, afg’onlar va eronliklar yashayotganligi to’g’risida yozgan. Bundan tashqari, u qa r o qc hi l ar ni ng t a l o nc hi l i kl ar i t uf ay l i bu xor o— er on s a v d o s i d a g i s o d i r b o’ l a d i g a n qi y i n c h i l i k l a r n i h a m t a ’ k i d d a y d i . Q ar o q c h i l i k y o ’ l i b i l a n k o’ p l a b eronliklar asir olinib, so’ng Buxorodagi qul bozorida sotilganligini, Vitkevich shu kabi holatni Payas—Tani karvon saroyida kuzatganligini, u yerda qunluzliklar eronlik qullarning savdosi bilan shug’ullanganliklarini ta’kidlaydi 4 . Buxoroda qimmatbaho madanlarga ehtiyoj borligini Vitkevich eslatib o’tadi. U tillo va kumushning tanqisligi oqibatida Buxoro hukumati olt inga kum ush, kumushga esa mi s qo’ shib pul zar b qilganligini, Buxoro kumushni 2 2 Записки о Бухарском ханстве.... С. 14. 3 3 Ўша асар. Кириш. С. 14 . 4 4 Записки о Бухарском ханстве. С.102.

Koshg’ardan, tilloni Rossiyadan olganligini, so’ng buxoro tangalari sarroblar orqali Kobulga olib ketilganligini ta’kidlaydi 1 . Vitkevich Biritaniya imperiyasining Buxoro xonligiga ingliz mollari bilan kirib kelib, B uxoro savdosini o’ziga itoat ettirishi va bozordan rus savdosini siqib chiqarib yuborishga harakat qilayotganligiga tanqidiy ko’z bilan qaragan. U ingl izlar bil an bo’l adigan savdoning Buxor o uchun foydali emasl igini ko’r sati b, inglizlar hyech qachon Buxoroga Hindistondan temir, mis, cho’yan, yuft va boshqa mollarni olib kela olmaydi, chunki bularning evaziga inglizlarga Buxoro hyech narsani taklif qila olmaydi, chunki Buxoroning ip matolari, quruq mevalari va boshqa mahsulotlari Hindiqushdan nariga jo’nata olmaydi, bu mahsulotlarni Rossiyadan boshqa hyech qayerga o’tkazishi mumkin emas, deb yozgan edi 2 . Vitkevich Demezondan farqli o’laroq, Buxoro bozorlaridagi ingliz tovarlari narxining pastligini ta’kidlaydi. U rus—buxoro savdosining yorqin kelajagi borligi hakidagi xulosaga kel g a n . Shunday qilib, Demezon va Vitkevichning hisobotlari B u x o r o x o n l i g i n i n g q o ’ s h n i s h a r q d a v l a t l a r i b i l a n j a d a l s a v d o m u n o s a b a t l a r i o ’ r n a t g a n l i g i n i , u lar bergan ma’lumotlarning bir—biriga juda o’xshashligi esa ularning haqiqatga yaqinligini tasdiqlaydi. Shuning uchun ular hanuzgacha o’zining ilmiy ahamiyatini saqlab kelayapti. Eron bilan Buxoro o’rtasidagi savdoning ahvoliga berilgan qimmatli baho 1841 yilda yozilgan podpolkovnik I.F.Blarembergning «Statiticheskoye opisaniye Persii» nomli monografiyasida o’z aksini topgan. Muallif asarda qimmatbaho toshlarning Buxoroga keltirilishi, ayniqsa, Nishopur va Mashhaddan qazib olingan feruzaning savdoda muhim rol o’ynaganligi haqida xabar beradi. Bu feruza Buxoro orqali Rossiyaga, undan Fransiya va boshqa 1 1 Ўша асар. С. 105. 2 2 Ўша асар. С.108.

Ye vropa davlatlariga, hamda Bender Bushir porti orqali Hindistonga olib borilgan 3 . Blarembergning yozishicha, Buxorodan Eronga qorako’l bilan birga turli xil rus tovarlar va tranzit mollari: xitoy choyi, qog’oz, bulg’ori charm, oyna, billur, chinni, temir va mis idishlar, movut va mayda tovarlar keltirilgan 4 . Shunday qilib, Blarambergning ma’lumotlariga asoslanib, aytish mumkinki, Buxoro bilan Eron o’rtasidagi savdoda an’anaviy mollar bilan bir qatorda ko’proq rus tovarlari asosiy o’rin egallay boshlagan. 1840—1842 yillarda Buxoroga tog’ injeneri va diplomati K.F.Butenev elchiligi kelgan. N atijada elchilik ishtirokchisi N.V.Xano’kovning «Opisaniye Buxarskogo xanstva» degan asari paydo bo’lgan. N.A.Xalfin ta’biricha, N.V.Xanыkovning mazkur kitobi O’rta Osiyoning yirik va kuchli davlati haqidagi birinchi rus tilidagi umumlashtirilgan asar hisoblangan. Muallif kitobda avvalgi tadqiqotlar va qo’lyozma asarlarga tayanib, o’zi shohid bo’lgan voqyealarni hikoya qiladi. V.V.Bartold o’z davrida bu asarga juda yuqori baho bergan edi 5 . Asarda Buxoro xonligining m a ’ m u r i y b o s h q a r i l u v i , i j t i m o i y v a s i y o s i y a h v o l i , t o p o g r a f i y a s i , q i s h l o q x o ’ j a l i g i v a h u n a r m a n c h i l i k t a r m o q l a r i , uning asosiy shaharlari hisoblangan — Buxoro, Samarqand, Q arshi haqida to’liq ma’lumot beriladi. Bizni asardagi Buxoroning ichki va tashqi savdosi to’g’risidagi ma’lumotlar q i z i q t i r ad i . Bu xo r o ha yo t i da sa vd o dehqonchilikdan keyin ikkinchi o’rinda turgan va u yerda odamni hayratda qoldiradigan darajadagi do’konlar, rastalar, bozorlar, karvon saroylar va timlar ko’p bo’lgan . O’sha vaqtda Buxoroda 9 ta tim bo’lib, ulardan 5 tasi g’ishtdan va 4 tasi cho’pqori edi 1 . Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand va Qarshi shaharlari bo’lgan. Xanыkov Buxoroni O’rta Osiyoning asosiy bosh savdo shahri edi, deb eslatadi. Buxoroga turli mamlakatlardan har yili 12 ba’zan 15 ming t u y a d a y u k l ar k e l t i r i l g a n . U b u q a d a r k o ’ p m o l l a r n i n g keltirilishiga sabab, 3 3 Бларамберг И.Ф. Статистическое о бозрение Персии. СПб., 1853. С. 26. 4 4 Ўша асар... С. 23. 5 5 Бартольд В.В. И стория изучения Востока в Европе и России. С. 440. 1 1 Хан ы ков Н.В. О писание Бухарского ханства. СПб., 1 8 4 3 . С . 9 0 .

Buxoroning qulay geografik v a s a v d o y o ’ l l a r i k e s i s h g a n j o y d a j o y l a s h g a n ligidadir, deb hisoblagan. Ma’lumki davlatning xazinasi savdodan keladigan boj solig’i hisobiga ham to’ldirilgan. Shuning uchun, Buxoro hukumati bu savdodan manfaatdor bo’lgan. Lekin, deb yozadi muallif, yo’ldagi qaroqchilarning talonchiliklariga qarshi hukumat hyech kanday chora ko’rmagan. Xa nы ko v Bu xo r o bo zor l a r i d a E r on , Af g’ o ni st on , Hindiston, Rossiya va boshqa mamlakatlardan keltirilgan ko’plab tavarlarni ko’rgan. Uning yozishicha, Erondan Buxoroga yiliga uch ba’zan to’rt marta savdo karvonlari kelgan. qishda kelgan karvon muhimroh hisoblangan. Sababi, Buxoroda bahor boshlarida qorako’l arzon narxda sotilgan, Eronda esa qorako’lga talab kuchli bo’lgan. Shuning uchun, Eron savdogarlari qorako’lni arzonroq narxda sotib olish uchun vaziyatdan foydalanishga shoshilgan. Erondan Buxoroga ip v a i p a k m a t o s i , g i l a m , f e r u z a , i n g l i z c h i t l a r i , kolenkor- to’qima mato (qalin surp) va mal—mal keltirilgan. Ammo avvallari talabgor bo’lgan kermon shollari qisqarib ketgan. Buxorodan Eronga ip gazlama va berindj keltirilgan 2 . Buxoro bilan Kabul o’rtasidagi savdo qishda dovon qor bilan qoplanib qolgan vaqtida qiyin ahvolda qolgan. Shuning uchun, u Kobuldan savdo karvonlari birinchi yoz oyining oxiri yoki ikkinchi oyining boshlarida Buxoroga kelgan, oxirgi karvon esa yozning oxirgi oyi va kuzning boshlarida kelganligini yozadi. Afg’onistondan Buxoroga asosan to’q ko’krang bo’yoq va ingliz tovarlari keltirilgan. Ingliz tovarlarining ko’plab keltirilgishi natijasida O’rta Osiyo bozorlarining A n g l i y a g a q a r a m b o ’ l i b q o l i s h i m u m k i n l i g i r u s diplomatini tahlikaga solgan. Xano’kov Buxoroga ingliz mollari qatori an’anaviy hind tovarlar: buyoq olinadigan va dorivor o’simliklar, hind kimxoblari va talabgor bo’lgan mal-mal olib kelinganligini ma’lum qiladi. Bu mollar Buxoroga Hindistondan 3000 yoki 3500 tuyada keltirilgan 3 . 2 2 Ханыков Н.В. Ў ша асар. С.173. 3 3 Ханыков Н.В. Ў ша асар. С.17 5.

Muallif Buxorodan Eron, Afg’oniston va Hindistonga chiqar iladigan tovarlar haqida ham ma’lumot beradi. Asosan Buxorodan boshqa davlatlarga ipak matolar, chit, qo’ zi terisi va tillo olib ketilgan. Bundan tashqari, Buxoro Hindiston, Eron va Afg’onistonga turli xil rus tovarlarini o’tkazishda tranzit markaz rolini ham o’ynagan. Asarda Rossiyadan Buxoroga chit, to’qima mato , mal-mal, ipak matolar, movut, parcha, teri, cho’yan, temir va po’lat olib kelinganligi, Buxorodan esa Hindiston, Afg’oniston va Eronga temir, cho’yan va po’lat idishlarning olib o’tilganligini xabar beriladi. Demak, Buxorodan Hindiston, Afg’oniston va Eronga an’anaviy mahalliy tovarlar qatori ko’plab rus tovarlari, jumladan, cho’yan, po’lat va temir idishlar chiqarilgan, degan xulosaga kelish mumkin. X1X asrning 40-yillaridagi asarlarda Buxoroning qo’shni davlatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalari xususida aniq ma’lumotlar berila boshlanganligini N.V.Xano’kovning asari ham tasdiqlaydi. Bundan tashqari boshqa rus mualliflari qatori N.V.Xano’kov ham Buxoro bozorlarida ingliz va rus tovarlari raqobatining kuchayib borishidan tahlikaga tushganligini sezish mumkin. Buxoro bilan Eron o’rtasida savdo aloqalari haqidagi muhim ma’lumotlar 1840—1842 yildagi Buxoroga uyushtirilgan rus elchiligi rahbari K.F.Butenevning «Gornыy jurnal»da e’lon qilgan maqolalarida yozib qoldirilgan. Uning yozishicha, bulat (po’lat) Buxoroga Erondan dumaloq, ba’zan to’rtburchak shaklida keltirilgan. Bu po’latlarning ba’zi navlari hind po’lati nomi bilan atalgan. Demak, po’latning bir qismi Hindistondan E r o n o r q a l i keltirilgan bo’lishi mumkin 4 . Rus ma’murlari, rus sanoatchilari va rus savdogarlarini O’rta Osiyodagi Rossiya va Angliya o’rtasidagi siyosiy va iqtisodiy raqobat tashvishga sola boshlagan bo’lib, bu muammo kator rus tarixshunosligida o’z aksini topgan 1 . XIX 4 4 Бутенев К.Ф. Замечания о ковке булата в Бухарии //Горн ы й журнал. 1842. Кн.: Х1. Ч.У. С. 163-164. 1 1 Залесов Н. Посольство в Хиву подполковника Данилевского в 1842 году //Военн ы й сборник. Пг., 1861. № 11. С. 59.

asrning o’rtalarida O’rta Osiyodagi ikki katta mamlakat o’rtasidagi siyosiy va iqtisodiy raqobat rus tarixshunosligida yetakchi mavzu bo’lib qolgan. Rossiyaning bir necha shaharlarida tez-tez savdo yarmarkalari bo’lib turgan. Bu yarmarkalarda o’rta osiyo mollari qatori sharqning turli mamlakatlaridan keltirilgan tovarlarni uchratish mumkin bo’lgan. Jumladan, 1843 yilda Nijegorod yarmarkasiga O’rta Osiyo orqali 76500 rub. lik kashmir sholi keltirilgan, ammo 1844—1845 yillarda yarmarkada bu tovar umuman bo’lmagan 2 . Bu albatta ingliz-sind urushlari bilan bog’liq bo’lib, 40- yillardan e’tiboran Kashmir inglizlar nazorati ostiga tushib qolgan edi. Bu davrlarga kelib, nafaqat kichik hisobot tarzidagi asarlar, balki yirik fundamental asarlar ham paydo bo’la boshlaydi. Masalan, N.M.Karamzinning «Istoriya gosudarstva Rossiyskago» va I.Solovyevning «Nastolnaya xronologiya, zamechatelnыx proisshestviy, poleznыx otkrыtiy, rojdeniya i smerti znamenitыx lyudey, ot sotvoreniya mira po nastoyasheye vremya» asarlari nashr qilina boshlaydi. XIX asrning o’rtalarida rus ilmiy markazlari ham bu masalaga e’tiborini qarata boshlaydi. Masalan Imperator Rus G e o g r af i k j a m i y a t i n i n g m o l i y a v i y y or d a m i n a t i j a s i d a P.I.Semenov- Tyan—Shanskiy, N.M.Prjevalskiy, Ch.Ch.Valixanov ekspedisiyalari tashkil etiladi. Geografik jamiyat O’rta Osiyo davlatlari va xalqlari hayotining turli qirralarini o’zida aks ettirgan umumlashma va maxsus tadqiqot asarlarini nashr etishga ko’maklashadi. Xuddi shunday nashrlar qatoriga P.Nebolsinning “Ocherki torgovli Rossii s Sredney Aziyey” kitobini kiritish mumkin . Rus geografik jamiyati a’zosi bo’lgan P.Nebolsinni Rossiyaning O’rta Osiyo bilan savdo aloqalari qiziqtirgan. Shu maqsadda, u 1850 yilda Orenburg chegara chizig’ini aylanib chiqadi, bir necha oy Orenburg va Troiskda bo’ladi, hamda Qozog’istonga boradi, 200 ta rus, tatar, koreys, xivalik, buxorolik, qo’qonlik, afg’on va boshqa kishilardan so’rab asari uchun statistik ma’lumotlar to’playdi. 2 2 Мельников П.И. Нижегородская ярмарка в 1843, 1844 и 1845 годах. Нижн ы й Новгород, 1846. С. 272.

P.Nebolsin sayohatining maqsadi Rossiyaning Xiva, Buxoro, Qo’qon, vaziyat imkon bersa, Eron bilan haqiqiy savdo–sotiqning ahvolini, Rus-Buxoro savdosini o’rganishdan iborat bo’lgan. Boshqa rus mualliflari kabi, u ham Buxoro bozorlaridagi ingliz va rus tovarlari o’rtasidagi raqobatdan tashvishlangan edi. Asarda Buxoroning Rossiya uchun muhim iqtisodiy ahamiyati, ya’ni paxta mahsulotlari yetkazib beradigan o’lka, r u s t o v a r l a r i u c h u n b o z o r e k a n l i g i t a ’ k i d l a n a d i . Nebolsinni Buxoroning an’anaviy savdosini o’rganishdan ko’ra, ko’proq rus tavarlari uchun bozor qidirish masalasi qiziqtirgan edi. O’sha davr tadqiqotchilari kabi P.I.Nebolsin ham Buxoroni O’rta Osiyoning markaziy savdo shahri, uning tranzit savdo markazi ekanligini, qo’shni davlatlarni qisman mahalliy, qisman rus, ingliz va hind tovarlari bilan ta’minlashini e’tirof etgan 3 . X1X asrning 50-yillarida Buxoro Afg’oniston, Eron, Hindiston va Rossiya bilan iqtisodiy aloqalarda bo’lgan. U Buxoroning Kobul bilan savdo munosabatlaridagi muhim rolini, hamda uning Rossiya bilan Afg’oniston o’rtasidagi savdo aloqalaridagi o’rnini alohida ta’kidlaydi. Jumladan, Buxorodan Kobulga an’anaviy tovarlar: ipak, echki juni, bo’z, viboyka va ko’proq rus tovarlari: mis, qozon, sandiq, pichoq, qaychi, nina, teri, ustara, zar ip, zarrin jiyak, kashenil-deb ataluvchi qizil rangli bo’yoq, yengil ipak matolar va movut keltirilgan 4 . Nebolsin asarda buxorolik Mir Xalimning ma’lumotlarini keltiradi.Unga ko’ra , Kobuldan Buxoroga bir yilda uch, to’rt marta savdo karvoni kelgan va har bir karvonda taxminan 200 dan 300 tagacha tuyada nil bo’yog’i keltirilgan. Yiliga 1000 tuyadan ortiq bo’yoq olib kelingan. Bu nil bo’yoqlarini hindlar va lugoni deb ataluvchi afg’on kabilalari olib kelishgan 5 . Umuman, Afg’onistondan Buxoroga ingliz chitlari, kashmir sholisi, hind parchasi (kimxob), nil, doka, turki deb ataluvchi arzon va sifatsiz mo’yna, 3 3 Небольсин П.И. Очерки торговли России с Средней Азией //Записки Императорского Русского Географического об щ ества. Кн.: Х.. СПб., 1855. 167 б. 4 4 Небольсин П.И. Ўша асар. 171 б. 5 5 Ўша асар. 312 б.

oshlangan va oshlanmagan kiyik terisi, ziravorlar, nasha, Multondan esa yengil va nafis ip va ipak matolar keltirilgan. Ko’rib o’tilayotgan asarda Buxoroning Eron bilan savdo aloqalari xususida anchagina ma’lumotlar mavjud. Unga ko’ra, Buxorodan Eronga asosan qorako’l keltirilgan. Buxorodan qorako’l terisini olib ketish 1844 yildan ancha o’sa boshlagan, buning sababi Buxoro amiri Nasrulloning Buxorodan inglizlarning katta boyliklarni olib ketishiga to’sqinlik qilish maqsadida o’zining savdogarlariga naqd pulga inglizlar bilan savdo qilishni qa’tiy taqiqlab quyganligi edi 1 . Eron orqali ingliz savdosida vositachi bo’lgan eronlik savdogarlar Buxoro bilan savdoni yo’qotmaslik uchun qorako’lni sotib olishga majbur bo’lgan. Buxorodan Eronga qorako’ldan tashqari nil, kashmir sholisi, ro’mol, koshenil (qizil rangli bo’yoq), rus chiti, nanka-deb ataluvchi sariq rangli dag’al ip gazlama, baxmal, bulg’ori charm, qozon, temir va sandiq keltirilgan. Buning evaziga esa Erondan Buxoroga ingliz chiti va movuti, eron parchasi, gilam, ro’mollar, yarim ipak matolar, mo’yna, feruza, muruch, zanjabil, shirinliklar, qalampirmunchoq va smolka keltirilgan 2 . Yuqoridagilarga asoslanib aytish mumkinki, Buxorodan Eronga mahalliy tovarlar qatori rus tovarlari ham olib ketilgan ekan. Nebolsinga Buxoro bozorlariga Erondan mahalliy mollar qatori ingliz tovarlarining keltirilishi yoqmagan. Ma’lumki, bu vaqtlarda Eron savdogarlari nafaqat O’rta Osiyo bilan jadal savdo aloqalari o’rnatgan, hattoki, ular O’rta Osiyoning Orenburg va Orsk shaharlariga boradigan karvonlariga hamroh ham bo’lishgan edilar. Orenburg chegara bojxonasining Orenburg general-gubernatoriga bergan bildirishnomasida, 1809 yil iyul oyida Orenburgga kelgan Buxoro karvonlari tarkibida oltita Eron savdogarlari bo’lganligini ma’lum qilgan 3 . 1 1 Ўш а асар. 170 б. 2 2 Небольсин П.И. Ўша асар. С. 170. 3 3 Валиева Д.В. Среднеазиатско-иранские торговқе отношения в первой половине Х1Х в. // Взаимоотношения народов Средней Азии и сопредельн ы х стран в XВИИИ-начале ХХ в. Ташкент. 1963. С. 52.

B u x o r o o r q a l i R o s s i y a v a G ’ a r b i y Y e v r o p a m a m l a k a t l a r i g a o l i b ketiladigan an’anaviy eron tovarlari orasida juda ko’p feruza va qo’zi terilari bo’lgan. Nebolsin O’rta Osiyoni o’rganayotgan boshqa tadqiqotchilar kabi, O’rta Osiyo bozorlariga Eron va Hindiston orqali ko’plab ingliz tovarlarining kirib kelishidan xavotirga tush gan. U O’rta Osiyo aholisining rus tovarlariga ehtiyojini o’rganib chiqib, bu tovarlarning bir qismi B u x o r o o r q a l i H i n d i s t o n , E r o n , A f g ’ o n i s t o n b o z o r l a r i g a y e t i b borishini ta’kidlaydi. U Rossiyadan O’rta Osiyoga tillo, kumush, mis, cho’yan, temir, metal buyumlar, teri, bo’yoq, qand, movut , chit va turli ip va ipak matolar keltirilishini ta’kidlab, Buxoro biror bir mamlakatdan rus metal buyumlariga o’xshash tovarlarni bunday arzon narxlarda sotib olishi mumkin emas, deb yozadi 4 . Nebolsin, inglizlar Buxoro bozorlaridan rus savdosini siqib chiqarish maqsadida har xil usullarni qo’llab ko’rganligini tashvishlanib yozgan edi. Ingliz hukumati O’rta Osiyoga Hindiston orqali o’z ayg’okchilarini va siyosiy josuslarini yuborib, ma’lumotlar to’playdiki , bu ma’lumotlar inglizlarning O’rta Osiyoga uyushtiradigan bosqinchiligiga tayyorgarlikni yengillashtirishi kerak edi. Ular bu maqsadga, boshqacha usul, yani iqtisodiy tazyiq o’tkazish yo’li bilan ham erishmoqchi bo’lishgan. Buning uchun britaniya tadbirkorlari ingliz tovarlarini O’rta Osiyo bozorlarida juda past narxlarda sotishgan. Rus savdosini sindirish maqsadida 1841- 1842 yillarda Buxoro bozorlariga shu darajada ko’p tovarlar olib kelib, juda past narxlarda sotishganki, aholi rus tovarlariga umuman qaramay qo’yishgan. Shu yo’l bilan rus savdogarlarini savdodan chetlatib, bir-ikki yildan so’ng tovarlarning narxini ikki barobarga ko’tarib yuborgan 5 . Shunday qilib, P.I.Nebolsinning asari Buxoroning Rossiya, Afg’oniston, Hindiston va Eron bilan savdo aloqalarini o’rganishning muhim yakuni bo’ldi. Nebolsin rus burjua doiralari tarafdori sifatida diqqat e’tiborini kelajakda Rossiyaning O’rta Osiyo, jumladan, Buxoro bozorini egallash masalasiga qaratdi. Shuning uchun, u O’rta Osiyo bozorlariga ko’plab ingliz tovarlarining kirib 4 4 Небольсин П.И. Ўша асар. С. 302, 324.

kelayotganligini, hamda rus tovarlari bilan raqobatlashayotganligini tashvish bilan yozgan. Qoloq krepostnoy Rossiya sanoatining rivojlangan ingliz sanoati bilan raqobatlasha olmayotgan bir sharoitda, Nebolsin bu iqtisodiy tanglikdan chiqib ketishni O’rta Osiyoni Rossiyaga qo’shib olish bilan hal qilish kerakligini taklif qilgan. Uning fikricha, siyosiy yo’l bilan O’rta Osiyo bozorlarini ingliz tovarlari uchun yopib qo’yib, uni rus kapitalizmining monopoliyasiga aylantirish kerak edi. Bu yo’l esa rus kapitalistik doiralarini Hindiston, Eron va Afg’oniston bozorlariga kirib borishini tezlashtirgan bo’lardi. X1X asrning 50-yillari oxiriga kelib ingliz tovarlarining O’rta Osiyo bozorlariga ko’plab kirib kelishi kuzatiladi. O’rta Osiyo bozorlariga hind eksporti 6 mln. ser. rub.ga (kumush tanga birligiga) oshib ketgan 1 . Aksariyat rus mualliflarining asarlarida, O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi bilan O’rta Osiyo bozorlaridagi ingliz-rus raqobatini ruslar foydasiga hal qilish mumkin, degan fikr ilgari surilgan. X1X asrning 50-yillarida jahon iqtisodiy inqirozi natijasida Rossiyada ishlab chiqarish qisqarib ketadi va tashqi savdo hajmi kamayadi, hamda Qrim urushidagi chorizmning mag’lubiyati natijasida Rossiyaning umumiy tashqi siyosiy ahvoli og’irlashib qoladi. Imperiyaning savdo sanoat doiralari mavjud holatdan chiqib ketishning birdan bir yo’li sifatida rus tovarlari uchun bozorlarni kengaytirish zarurligini e’tirof qlgan. Bu vaziyatdan chiqib ketishning eng maqbul yo’li O’rta Osiyo bilan tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, Turkistonning yangi bozorlarini bosib olish va egallash edi. O’rta Osiyo xomashyoning muhim manbai, eng avvalo, rus to’qimachilik sanoati uchun paxta bo’lishi mumkin edi. Bu esa rus publisistikasida O’rta Osiyoning hayoti va tarixi masalallarining keng ko’lamda o’rganilishiga sabab bo’ldi. Rus publisistikasida O’rta Osiyo, jumladan, Buxoro muammosi ingliz-rus raqobati ta’siri ostida yoritila boshlandiki, natijada Rossiyada bu masala doirasida ko’plab asarlar paydo bo’la boshladi. V.V.Grigoryev, V.Dolinskiy, 1 1 Русские и английские интерес ы в Средней Азии //Политико-экономи ч еский указатель. 1859. №. 35.

Yu.A.Gagameyster, Kazalinskiy, A.N.Teterevnikov, M.Mixaylov, A.Gluxovskiylar o’z asarlarida to’g’ridan to’g’ri rus kapitalistik doiralarining manfaatlarini himoya qilib, O’rta Osiyo masalasini faqat, siyosiy jihatdan hal qilish, ya’ni mintaqani, xususan, Buxoro xonligini Rossiya imperiyasiga qo’shib olish yo’li bilan hal qilishdan iborat, deb hisoblashgan. Shunday qilib, X1X asrda Buxoro xonligining iqtisodiy ahvoli, uning qo’shni sharq davlatlari bilan aloqalari to’g’risida anchagina materiallar to’plandi. Ayrim asarlarda Buxoro tashqi savdosi muammosi masalasi ko’rib chiqilgan, jumladan, Ye.K.Meyendorf va N.V.Xanыkovlarning asarlarida tashqi savdo masalasini Buxoroning umumiy iqtisodiy hayotini tahlil qilish orqali ko’rib chiqqan. Rus tadqiqotchilari Buxoro xonligi ijtimoiy va siyosiy ahvolining og’irlashishiga qaramasdan, amirlik poytaxti Osiyo tranzit savdosining muhim markazi bo’lib qolganligini, uning qo’shni davlatlar bilan aloqalari kengayganligini va jo’shqin bo’lganligini e’tirof etishgan. X1X asr o’rtalariga kelib, rus publisistikasida O’rta Osiyo bozorlarida Angliya bilan Rossiya o’rtasidagi raqobatda Rossiyaning ustun kelishi masalasi yetakchi o’rinni egalladi. Unda, faqatgina siyosiy jihatdan u yoki bu ko’rinishda Buxoro Rossiya tomonidan egalab olinmas ekan, Buxoro bozorlarini iqtisodiy jihatdan egallash bilan muammoni hal qilib bo’lmasligi e’tirof etila boshlangan edi. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, rus-buxoro iqtisodiy aloqalari masalasini yoritishda rus tadqiqotchilari rus sanoatchilari doirasi manfaatlarini himoya qilib chiqib, Sharq mamlakatlari Rossiyadan Angliyaga nisbatan ko’proq ehtiyojiga zarur bo’lgan tovarlarni olar edi, deb to’g’ri e’tirof etgan. Asarlarda Buxoro xonligining Hindiston, Eron, Afg’oniston bilan an’anaviy savdo aloqalaridagi tovarlarning ro’yxati va tarkibi chuqur tahlil qilingan. Umuman, Buxoroning chetga tovarlar chiqarishi hali ham ko’p bo’lishiga qaramasdan (bu asosan qorako’l hisobiga), uning sanoat ishlab chiqarishi jihatidan qoloqligi sababli xonlikning iqtisodiyoti sezilarli tarzda ortda qola boshlaganligi eslatiladi. Bu holat esa mamlakatdan qimmatbaho madanlarning Sharq davlatlariga olib chiqib ketilishining ortishiga sharoit yaratdi.

Rus tadqiqotchilari Buxoro-Rossiya savdosining muhim ahamiyatga ega ekanligini, xonlikning rus tovarlarini sharq mamlakatlariga yetkazib berishdagi vositachilik roli ortib borganligini haqqoniy e’tirof etgan edilar. X1X asrning 30-yillarida O’rta Osiyo va xususan Buxoro haqidagi rus asarlari diqqat markazida Sharq bozorlari uchun kurashda ingliz-rus raqobati keskinlashib borayotgan bir sharoitda Turkistonning kelgusi taqdiri masalasi ko’ndalang turgan edi. Endilikda esa ko’proq, Buxoroning qo’shni davlatlar bilan savdo aloqalari ahvoli va kelajak taqdiri masalasi, O’rta Osiyo bozorlarida qaysi buyuk davlat Angliya yoki Rossiya ustunlik qiladimi degan nuqtai nazardan tahlil qilina boshlangan. O’rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi jarayoni boshlab yuborilgan davrda, ya’ni X1X asrning 50 yillari oxiri – 60 yillari boshlarida rus publisistikasida asosiy e’tibor «buxoro masalasi”ga qaratiladi. V.V.Grigoryev, P.I.Nebolsin, A.N.Teterevnikov, A.Gluxovskiylar rus kapitalizmi manfaatini himoya qilgan holda Buxoro iqtisodiyotini egallash va undan foydalanish bo’yicha turli xil takliflar va loyihalarni kirita boshlagan. Rus tadqiqotchilari uchun 1868-1873 yillarda Buxoroning Rossiyaga vassal bo’lib qolishi bilan Buxoro xonligini xom ashyo bazasi va kengayayotgan rus kapitalistik tovarlarini sotadigan bozor sifatida foydalanishni baholaydigan yangi vaziyat vujudga keladi. XIX asrda Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari Xiva xonligining qo’shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalarini o’rganish uning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari majmuida ko’rib chiqsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Sababi, O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan tashqi iqtisodiy aloqalari so’nggi o’rta asrlarda yildan – yilga tobora jadallashib borganligi va Rossiya tovarlari O’rta Osiyo xonliklari orqali Xitoy, Hindiston , Eron va boshqa mamlakatlarga kirib borganligi kuzatiladi. Demak, Xiva Rossiya bilan na faqat siyosiy va iqtisodiy munosabatlar o’rnatgan, hattoki u Rossiyaning sharq davlatlari bilan aloqasida vositachi davlat

ham bo’lgan. Rossiyaning Xiva va Buxoroga va ular orqali sharq davlatlariga jo’natgan savdogarlari va missiyalarining yozma bildirishnomalari, hisobotlari biz uchun manba vazifasini o’taydi, chunki ularda Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy hayoti haqida batafsilroq malumotlar talayginadir. Masalan: N.A.Xalfin Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarida xivaliklarning muhum rol o’ynashini ta’kidlagan. Xivaliklar tuyalarda tovarlar bilan Buxoroga borishgan, u yerda buxoro tovarlari va chet el mollarini olib Orengburg, qirgiz cho’llari orqali, yoki Mang’ishloq va Kaspiy dengizi orqali Astraxanga borishgan 2 . O’rta Osiyo bilan Hindiston va Afg’oniston o’rtasidagi iqtisodiy-savdo aloqalari to’g’risida XIX asrning 30-yillari boshlarida maxfiy topshiriq bilan Buxoroga safar qilgan ingliz agenti Aleksandr Borns ko’p xarakterli ma’lumotlar beradi. A.Borns Astrobod bilan Xiva savdo aloqalari yo’lning notinchligi va doimiy hujum xavfi tufayli unchalik taraqqiy etmaganligini bayon qiladi. Astrobodga bir yilda bitta yoki ikkita Xiva karvoni kelgan bo’lib, ularning har birida 80 yoki 100 tuya yuk keltirilgan. Borns xabariga ko’ra, Xiva bilan Astrobod oralig’i karvon uchun xatarli bo’lganligi sababli savdo karvonlari Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlari bo’ylab yurgan 3 . XIX asrning 30-yillari boshlarida O’rta Osiyo bozorlarida ingliz va rus tovarlari o’rtasidagi raqobat tobora kuchaya boradi. Shu davrlarda ingliz tovarlari Afg’oniston orqali O’rta Osiyo xonliklariga, rus tovarlari esa O’rta Osiyo xonliklari orqali Afg’onistonga ko’proq kirib kela boshlaydi. Natijada afg’on savdogarlari xalqaro savdo munosabatlariga tobora keng jalb qilina boshlangan. A.Borns xabariga ko’ra, afg’on savdogarlari rus yarmarkalariga ham tashrif buyurishgan. Buxoro savdogarlari afg’on savdogarlarining ingliz tovarlarini O’rta Osiyo bozorlariga olib kelayotganligidan narozi bo’lishgan 4 . 1838 yilda Qandahor, G’azna, Kobul, Q unduz, Balx, Buxoro kabi Xiva karvonsaroylari ham nil bo’yog’iga to’lib ketgan. Ma’lumotlarga ko’ra 1838 yil 2 Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина X И X в. ) . М., 1974. 3 Борнс А. Путешествие в Бухару. Ч. ИИИ. М., 1949. c . 172. 4 Соколов А.Я. Торговая политика России в Средней Азии и развитие русско-афганских торгов ы х отношений. Т. 1971. с. 38.

Buxoro bozorlarida nilning pudi ikki tillo-yu to’rt yoki besh tangadan sotilgan. Lekin o’sha yillardagi bo’yoqlar sifati avvalgilardan ancha past bo’lgan ekan. Shuning uchun nilning narxi tushib ketgani rost emish. Bundan avg’on savdogarlari sezilarli zarar ko’rishgan. 1838 yili har bir tuya yukdan (16 pud) bir tillodan zarar ko’rilgan ekan 5 . Orenburg general-gubernatori Perovskiy ham afg’on savdogarlarining Buxoro va Xivaga ko’plab ingliz tovarlarini olib kelayotganligini e’tirof qilib, ularni rus tovarlariga nisbatan ancha past narxlarda sotayotganligidan mamnun bo’lgan. Biroq, shunga qaramasdan ingliz tovarlarining xaridorlari kam. Buning sababi afg’onlar ingliz tovarlarini Buxoro va Xiva tovarlariga ayirbosh qilmasdan, faqat naqd pulga sotishadi, deb ta’kidlagan edi 6 . Afg’onistonning ichki va tashqi tranzit savdo aloqalarida mamlakatda yashovchi afg’on savdogarlari kabi tojiklar, hindlar va eronlik savdogarlar katta rol o’ynagan. Ko’chmanchi afg’on qabilalari hisoblangan povinda vositachi rolini bajargan. Elfinston ma’lumotiga ko’ra, povinda orasida XIX asr boshlarida 3000 f.sterl. boylikka ega bo’lgan bir nechta savdogarlar bo’lgan. Ular O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtasida hamkorlik qilgan. XIX asrning 40-yillarida Rossiyada Xiva xonligi haqida bir qator maqolalar e’lon qilina boshlaydi. Jumladan, 1840 yilda e’lon qilingan G.Gilmersenning “Xiva, v nыneshnem svoyem sostoyanii” maqolasida Xivaning Afg’oniston bilan savdo qilishi, hattoki, Xivada 15 afg’on oilasi yashaganligi, ular asosan savdo qilish uchun Xivaga kelishganligi, ba’zilari tabiblik bilan ham shug’ullanganligi ta’kidlangan 7 . U makolada karvonlardan boj solig’i pul bilan olinishi va aniq soliq miqdori belgilanmaganligi, soliq avval Urganchda, keyinchalik Xivada olinganligini xabar kiladi. U xonlikning qovun, tarvuz, qovoq, sariq va oq sholg’om, turup, sabzi, qand, no’xot, piyoz, turk loviyasi, bodring, kartoshka kabi ekin turlari haqida ma’lum kilib, Xivaning ho’l mevalarga boy emasligi sababli juda qimmat 5 Сведения о произведениях и торговле Бухарии. Выр. из жур. «Мануфактура и торговля». 1840. Хмыр кол. Средняя Азия. Т. 1. 6 Соколов А.Я. Ўша асар. с. 38. 7 Гильмерсен Г. Хива в нынешнем своем состоянии. Выр. «Отечественные записки». 1840. с. 105.

bo’lganligini va uni faqat badavlat kishilar sotib olishganligini ta’kidlagan. Mayiz va jidda Mashhaddan keltirilgan va u aroq tayyorlashda ishlatilgan. Bir pud Eron mayizi 16 tanga (8 rub.) turgan. Mahalliy uzumdan kuchsiz aroq tayyorlangan va uning bir shtofi (chelakning o’ndan bir qismiga barobar keladigan vino, aroq o’lchovi va shu miqdordagi aroq, vino) 5 tanga turgan. Bir funt olma Xozaraspda taxminan 10 kop. bo’lgan, tarvuz va qovunlar arzon bo’lib, katta qovun 3 kop.dan 5 kop.gacha sotilgan. Gilmersen Xiva qo’shinlari qilich, nayza, miltiq bilan qurollanganligi, sardorlari sovut kiyganligi, sovut Erondan keltirilganligini ta’kidlagan 8 . 1840 yilda bosilib chiqqan iikinchi maqolada Xivanig ichki va tashqi savdo aloqalari to’g’risida ma’lumot berilgan. Mamlakat ichki savdosi unchalik muhim bo’lmay, unda asosan g’alla va mayda narsalar, qullar sotilganligi xabar qilingan. Mazkur maqolada Xiva butun Osiyoning savdo yo’llari kesishgan joyda joylashgan, undan Hindiston, Xitoy, Eron, umuman Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlariga boradigan yo’llar boshlanadi, deb uning geografik jihatdan qulay ekanligini e’tirof qila turib, yana Xivaning cho’l zunasida joylashganligi uchun o’zining mahsulotari bilan keng savdo qilolmaydi, deb qo’shib qo’yilgan. Xiva Rossiyaga boradigan hamma qisqa savdo yo’llari kesishgan joyda joylashgani uchun Osiyo tovarlari uchun ombor vazifasini o’taydigan joy bo’lib qolgan. Sartlar Osiyoning turli joylaridan tovarlar sotib olib, ularni Orenburg va Astraxanga yetkazib bergan va u yerda o’z tovarlarini yupqa movut, barxat, kumush, tillo, qand, igna, ustara, pichoq, yupqa bo’z, ko’zgu, qog’oz, mis, qo’rg’oshin va cho’yan idishlar, hamda boshqa Yevropa tovarlariga ayirbosh qilgan 9 . 1840 yillarda Buxoroda bo’lgan Xanыkov Buxoroning Xiva bilan savdo munosabatlari haqida ma’lumotlar qoldirgan. Amudaryodan yozda o’tish qiyinligi sababli Buxoro Xivaga kuzning oxirlari va qishda savdo karvonlari jo’natgan. Xivadan Buxoroga asosan olma va oshlanmagan teri keltirilgan. Muallifning yozishicha, faqat shu ikki tovar bilan Buxoroda savdoni davom ettirish qiyin, 8 Ўша асар. с. 117, 121 . 9 Хива, или географическое и статистическое описание Хивинского ханства, состоящего теперь в войне с Россией, заимствованное из разных отечественных и иностранных писателей, с изображениями костюмов и вида города Хивы. М.: 1840. с. 79.

shuning uchun xivaliklar Orenburgdan cho’yan va teri buyumlarini ko’proq sotib olib Xivaga keltirishgan. Rus metal buyumlarining bir qismi Buxoroga ham olib borilgan 10 . Xiva xonligi haqidagi ma’lumotlardan biri 1843 yili «Manufaktur i torgovlya» jurnalida nashr qilingan maqola hisoblanadi. Unda yozilishicha , Rossiya, Eron, Qo’qon va Buxorodan metal buyumlar : qo’rg’oshin, iss, temir, cho’yan oladi. Xiva tovarlari tuya va kemalarda suv yo’li orqali Rossiya, Eron va Buxoroga olib borilgan. Ma q olada 1837 -1838 yillardagi tillo va kumush tangalar kursining muntazam o’zgarib turishi haqida ma’lumot beriladi. Xabardan Xivada muomalada bo’lgan pullar kursi haqidagi ma’lumot ham o’rin olgan. Unda yozilishicha Xivada tillo pul zarb qilingan. 1 tillo 26-35 tanga yoki 15 rub.ga teng kelgan, 2 tanga (kumush pul) 1 abbosiy chaqaga teng kelgan, 1 abbosiy 1 rub.ga tenglashtirilgan. Demak, 1 tillo qiymat jihatidan 15 rub.ga mos kelsa, u holda 1 tanga 50 rus kop.ga to’g’ri kelgan. O’sha paytda tillo va mis narxi oshib ketgan, ammo Erondan olinadigan kumush narxi pasayib ketgan ekan, tillo 15 rub.ga ko’tarilgan. Mazkur makolada Xiva orqali Rossiya Eron va Buxoro bilan savdo qilishi va Xivadan ketadigan tuyadan bir zolotnikdan, Xivaga kirib keladigan tovarlardan esa 1/40 miqdorda soliq olinishi xabar qilingan. Bozorlarda va savdo bo’ladigan joylarda boj solig’i olingan. Sotilgan tuya uchun xazinaga 3 rub., ot, ho’kiz va qoramol uchun 1 r,, qo’ydan 50 kop. soliq olingan 11 . G.I.Danilevskiyning «Opisaniye Xivinskogo xanstva” asaridagi ma’lumotlar orasida Xivaning Qo’qon kabi Hirot va Mashhad bilan to’g’ridan-to’g’ri savdo aloqalariga ega emasligi, vaholanki, savdo karvonlari Erondan to’g’ri Marv orqali o’tib, Xiva xonligining hyech qayerida to’xtamay to’g’ri Buxoroga o’tib ketishi qayd etilgan. U Xiva xonligi haqidagi barcha ma’lumotlarni tahlil qilib, Xiva uchun yagona va mumkin bo’lgan savdo Rossiya bilan savdodir, degan xulosaga kelgan. Xivaliklar o’zining karvonlirini rus tovarlari bilan to’ldirib Xivaga olib 10 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. 11 Сведения о Хивинском ханстве. Вы р. и з жур. “ Мануфактур и торговля ” . 1843. Хмыр. кол. Т. 9. С. 105, 129, 130, 149.”

ketishi mumkin, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar kabi, G.I.Danilevskiy Xivada musulmon savdogarlardan 2%, rus savdogarlaridan 5% boj solig’i olinganligini ta’kidlaydi. Masalan deydi u, 1842 yil Rossiyaga keltirilgan va olib ketilgan tovarlar 700000 rub.gacha yetgan bo’lib, boj solig’i 35000 rub.ni tashkil qilgan 12 . 1850-54 yilarda Rossiyaga Buxorodan Orenburg va Troisk orqali 1193 r. 43 k.lik jami 60 p. 51 f., Toshkentdan Troisk orqali 21300 r.27 k.lik 1,317p. 34 f. choy keltirilgan. Demak, choy asosan Xitoydan Toshkent orqali Rossiyaga ko’prok keltirilgan ekan. 1853 yilda Xivadan Rossiyaga 160 r.s.ga 4 pud indigo keltirilgan 13 . P.Nebolsin ma’lumotlariga ko’ra, XIX asr o’rtalarida Xiva Eron va Buxoro bilan savdo qilgan bo’lib, Erondan, deyarli birgina Mashhaddan Xivaga uzunligi 36 arshin (0,711 metrga teng uzunlik o’lchovi), ya’ni 25 metr) va eni 11-12 vershok (4,4 sm ga barobar uzunlik o’lchovi) ya’ni 48,4-52,8 sm lik) mayda gullik va qirg’oqlari yashil yirik guldastali chit o’ramlari keltirilgan. Bunday chitlarning bir bo’lagi 1,5 tillodan 2 tillagacha sotiladi. Bu tovarlar evaziga Xiva Eronga tanga pul, rus va mahalliy charm, rus movuti, xiva ipagi, kunjut va boshqa buyumlarni chiqaradi. Xivaga Koshg’ardan Qo’qon orqali ko’k choy keltirilgan 14 . XIX asr 70-yillarida nashr qilingan maqolada Xivaning Astrobod bilan savdo aloqalarida yovmud turkman qabilasi faol ishtirok etgan bo’lsa, cho’l orqali Mashhad Buxoro savdosida esa tekke turkman qabilalari qatnashganligi hikoya qilinadi. Cho’l xududlaridan Xivaga va u yerdan Buxoroga asosan qullar, otlar, tuyalar, qo’ylar, gilamlar, kiygiz va mayda qaqir-ququrlar olib borilgan. Qullar fakat pulga sotilgan, kolganlari esa ayirbosh qilingan. Xiva va Buxorodan g’alla, qo’zi terisi, rus metal buyumlari va ip gazlamalar turkman qabilalariga chiqarilgan 15 . Xiva va cho’l xududlari orqali savdo aytaylik asrlar davomida davom etib kelmaganda edi, XIX asrning 70-yillarida bu darajadagi savdo haqida gap bo’lishi 12 Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства. ЗИРГО, 1851. Кн.: 5. с. 136. 13 Григорьев В.В. Разбор сочинения П.И.Небольсина: “Очерки торговли России с Среднею Азиею”.1856. с. 17 5. 14 Небольсин П. Очерки торговли России с странами Средней Азии, Хивой, Бухарой и Коканом. СПб., 1856 15 Наши слседи в Средней Азии. Хива и Туркмения с большою картою. СПб., 1873. с. 34.

ehtimol edi. Xulosa shulkim, Xiva va Turkmanlar yurti o’rtasidagi savdo o’ziga xos xususiyatga ega bo’lganki, buni sotiladigan tovarlar ro’yxati ham tasdiklaydi. Xivaning Astrobod bilan savdosi esa yovmud qabilalari orqali amalga oshirilgan bo’lib, yovmud turkmanlari 100-150 tuyada taroq uchun ishlatiladiga qoraqayin daraxti va unchalik ko’p bo’lmagan neft keltirishgan. Eronga chegaradosh turkmanlar ot, tuya, qo’y, gilam, to’z, neft chiqargan, uning o’rniga Erondan qurol, yog’och, porox, tamaki, bo’yok va mevalar keltirilgan 16 . Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko’rsatmalari, fundamental asarlar, hamda rus axborotida e’lon qilingan maqolalar bizga Xiva xonligi haqida, qolaversa xonlikning tashqi iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hanuzgacha o’z qadrini saqlab qolmoqda. Ko’rib o’tganimizdek, Xiva xonligi XIX asrda Rossiya bilan juda yaqin savdo-iqtisodiy munosabatlariga kirishgan. Xonlik an’anaviy savdo aloqalarini davom ettirgan holda Buxoro, Eron va Hindiston bilan ham munosabatlarni jadallashtirgan. Hattoki, xonlik Rossiya bilan sharq davlatlari o’rtasidagi savdo munosabatlarida vositachi davlat vazifasini ham bajargan. 16 Ўша асар. 123-б.

O'xshashlar

Buxoro va Xiva xonliklarining bo'ysundirilishi

Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar)

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri manbalari

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari