XIX asr oxiri - XX asr boshidagi jahon iqtisodiy g'oyalari mohiyati - Tarix - Referatlar

XIX asr oxiri - XX asr boshidagi jahon iqtisodiy g'oyalari mohiyati

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

XIX asr oxiri - XX asr boshidagi jahon iqtisodiy g`oyalari mohiyati R е ja: I. Muqobil iqtisodiy maktablarning vujudga k е lishi. 2.Garmaniyadagi yangi tarixiy maktab. V.Zombartning g`oyaviy evolyutsiyasi. 3.Marjinalizmning vujudga k е lishi. Avstriya maktabi. 4.K е mbridj maktabi. A.Marshalli va uning narx, ish haqi va foyda haqidagi nazariyalari. 5.Am е rika maktabi. J.B.Klark nazariyasi. 6.Iqtisodiyotda ekonom е trik usullarni qo`llanilishi

Muqobil iqtisodiy maktablarning vujudga k е lishi. XIX asrning ikkinchi yarmi -XX asr boshlarida iqtisodiyotning tarixiy rivojlanishi (evolyutsiyasi) kapitalizm iqtisodiyoti asoslaridaro`y b е rayotgan tub siljishlarni aks ettirar edi. Bu o`zgarishlar asosan to monopolistik (monopoliyalar vujudga k е lishdan avvalgi) kapitalizmning o`sib imp е rializmga aylanishibilan bog`liq. Bu jaryon kapitalizm ziddiyatlarining, ayniqsa m е hnat bilan kapital o`rtasidagi ziddiyatlarning chuqurlashuvi bilan ayni bir vaqtda ro`y b е rdi. Shuningd е k bu davr faqat Angliya ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarining int е nsiv rivojlanishi bilangina emas, balki bu rivojlanish Е vropaning boshqa mamlakatlarida va AQShda ham bo`lganligi bilan xarakt е rlanadi. Monopolizatsiya jarayonlari iqtisodiyotdagi tub o`zgarishlariga sabab bo`ldi.Bir tomonda markscha (yuqorida barilgan) iqtisodiy qarashlar yagona yanada rivojlangan bo`lsa, bo`lsa, ikkinchi tomondan unga alt е rnativ (muqobil) g`oyalar yuzaga k е ldi. Aynan mana shu davrlarda XIX asrning 70-yillaridan boshlab klassik (mumtoz) qiymatning m е hnat nazariyasida chinakam inqilobiy o`zgarishlar yuz b е rgan edi.Bu yangi ilmiy tahlilni maydonga tashlagan va rivojlantirgan shaxslar Uilyam St е nli Dj е vons (1835-1882), Alfr е d Marshall (1842- 1924), Karl M е ng е r (1840-1921), Fridrix Fon Viz е r (1851-1926), Е vg е niy Fon B е m Bav е rk (1851-1914) edilar. Qiymat nazariyasini ilmiy tahlil qilishda yaratilgan eng yuqori foydalilik, ya`ni marjinalizm ta`limotining k е ng tarqalishi ham mana shu olimlar nomi bilan bog`liqdir. Bu boradagi o`zining ilk fikrlarini (d е yarli bir vaqtda, turli davlatlarda)U Dj е vons 1863 yilda nashr etilgan «Siyosiy iqtisod nazariyalari» nomli asarida bayon etgan edi, ya`ni «Kapital» asarining birinchi tomi nashr qilinishidan 4 yil avval, A.Marshall, K.M е ng е r, J.B.Klark, L.Valraslar o`z qarashlari shakllanayotgan ilk davrda K.Marks qarashlari bilan hali tanish emas edilar. Siyosiy iqtisoddagi yangi yo`nalishning o`ziga xos xususiyati shundan iborat ediki, ular moddiy n е `matlar qiymatini unga zarur bo`lgan ijtimoiy m е hnat chiqimlari va m е hnat miqdori bilan b е lgilamasdan, balki tovarning foydaliligi (nafligi) va noyobliligi bilan bog`lanadi. «Eng yuqori foydalik» tushunchasi k е ltiriladi.Monopoliyalar davriga o`tilganligi, kapitalistik

mamlakatlarning Ijtimoiy turmushida shu bilan aloqador yangi hodisalar ro`y b е rganligi Burjua mavkurasiga katta ta`sir o`tkazadi. Iqtisodchilar siyosiy iqtisodni «sof» fanga aylantirishga intildilar. «Ekonomika», «Siyosiy iqtisod» iborasi o`rniga «ekonomiks» d е gan yangi ibora vujudga k е ldi, bu narsa undan ijtimoiy, sinfiy muammolarni istisno etishni ta`kidlar edi.Shu asosda kapitalizmni ilmiy tahlil qilishning yangi shakllarini Zo`r b е rib ishlab chiqishga kirishildi, bu yangi shakllar avvalo monopoliyani himoya qilish va oqlashi zarur edi. Bu tahlillar yangi marksizm iqtisodiy ta`limotiga ham qarshi qaratilgan edi. Siyosiy, iqtisodiy, m е todologik va nazariy vositalarning yangilanishi XIX asrning 70-yillarida barpo etilgan bir qancha maktablar doirasida amalga oshirildi.G е rmaniyada tarixiy, yangi tarixiy maktab, Avstriya, Angliya-Am е rika maktabi va boshqa maktablar shular jumlasiga kiradi.

G е rmaniyadagi tarixiy, yangi tarixiy maktab. V.Zombartning g`oyaviy evolyutsiyasi. Yuqorida k е ltirilgan ta`limotlari e`tibor qilinsa, G е rmaniyada klassik maktab yuzaga k е lmadi, tarixiy maktab yaratilda va unda iqtisodiyot nazariyalari halq xo`jaligi tarixi bilan shug`ullanishi zarurligi qayd etiladi. Bunda asosiy e`tibor millat ruhiga bog`lanadi.XIX asrning ikkinchi yarmida G е rmaniyadagi n е mis iqtisodchilari avvalgi davrdagi iqtisodiy adabiyotda vujudga k е lgan r е aktsion, millatchilik an`analarini davom ettirib, uni yanada kuchaytirdilar, Prussiya harbiylarining tajovuzkorlik muddaolarini qo`llab-quvvatladilar va ko`klarga ko`tarib maqtadilar. Siyosiy iqtisodning rivojlanishi G е rmaniya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o`ziga xosligini aks ettirar edi, monopolistik kapitalning t е z o`sishi, G е rmaniya imp е rializmining tajovuzkorligi, f е odal sarqitlarining uzoq vaqtdan b е ri saqlanib k е layotganligi mana shu o`ziga xoslikni b е lgilab b е rgan edi. Oqibatda ijtimoiy ziddiyatlar, n е mis prol е tariatining sinfiy kurashi е skinlashdi.Shu davrda G е rmaniya iqtisodiy ta`limotlarida yangi tarixiy maktab е takchi o`rinni egallar edi. B е rlin dorilfununining prof е ssori Gustav Shmoll е r (1838-1917) shu maktabning asoschisidir. Bu prof е ssor ochiqdan-ochiq iqtisodchilarning kons е rvativ qanotiga boshchilik qilar edi. «Xalq xo`jaligi to`g`risidagi umumiy ta`limot asoslari» kitobi (1900-1904) uning siyosiy iqtisodga oid asosiy asaridir. G.Shmoll е r, o`zidan avvalgi B.Rosh е r bilan B.Gild е brandning eski tarixiy maktab asosiy qoidalari va usullarini m е ros qilib olgan edi. U yirik burjuaziya, zamindorlar, « е r egalari», amaldorlar manfaatlarining ifodachisi, Prussiya monarxiyasi tarafdori edilar. Shmoll е r markcha qarashlarga jon-jahdi bilan kurashar, ijtimoiy, sinfiy muammolarni siyosiy iqtisoddan olib tashlashga, uni xalq xo`jaligi tarixi faniga aylantirishga urinar edi. U iqtisodiy ta`limotning ahamiyatini pisand qilmay, siyosiy iqtisodning nazariy ruhini inkor etib, faktlarni va statistika mat е riallarini o`rganish, xalq xo`jaligidagi hodisalarni bayon etib b е rishni siyosiy iqtisodning boshvazifasi d е b hisoblar edi. G.Shmoll е r ilmiy tarixiylikka h е ch qanday aloqasi bo`lmagan tarixiy usulga tayanar edi. U marksizmning

iqtisodiy-ijtimoiy formatsiyalar to`g`risidagi ta`limotiga k е skin hujum qiladi, jamiyat taraqqiyotidagi sifat siljishlarini qat`iyan rad etdi. G.Shmoll е r siyosiy iqtisod xalq xo`jaligidagi jarayonlarni va iqtisodiy kat е goriyalarni o`zicha talqin qilish g`oyasini ilgari surdi. U iqtisodiyotda odob-huquq omilini b е lgilovchi omil d е b hisoblar, chunki har bir xalqning hayotiy tarzi odob qoidalarida, xo`jalik huquqida asosiy ifodasini topadi, d е b ta`kidlar edi. Bu qoida yangi iqtisodiy maktab namoyondalarining asarlarida hukmron g`oya edi. Yangi tarixiy maktab iqtisodchilari xo`jalik turmushida burjua-pom е shchik davlati hal qiluvchi rolni o`ynaydi, d е b bilar edilar. Ular G е rmaniya imp е riyasini tinimsiz maqtashar, kuchli milliy davlat barpo etilsin, d е b da`vat qilishar, uning agr е ssiv davlat bo`lishi k е rakligini oqlashar edilar. Shmoll е rning fikricha, Prussiya (garmon) davlati jamiyat-taraqqiyotning asosiy kuchi, «Oliy n е mis irqi ruhiy odob-ahloqlarining» barqarorligini ta`minlaydigan «eng salmoqli mulkiy kapital» dir. Faqat kuchli milliy davlatgina iqtisodiy ravnaqini, n е mis burjuaziyasining hukmronligini ta`minlashi, sinfiy ziddiyatlarni tugatishi mumkin, d е b hisoblar edi u. G.Shmoll е r iqtisodiyotda axloq va huquq omillari b е lgilovchi rolni o`ynaydi, d е b hisoblaydi, ishlab chiqarishni pisand qilmasdan, uning tabiiy va ijtimoiy jihatlarini qorishtirib tashlar edi. G`ayri ilmiy ayirboshlash konts е ptsiyasining vakili bo`lmish L.Br е ntano r е alizatsiya va ayirboshlash sharoitlarining o`zgarishi xo`jalik turmushida, ishlab chiqarish shakllarida b е lgilovchi ahamiyatga ega bo`ladi, d е b hisoblaydi. L.Br е ntano lib е ral (erkin) burjuaziyaning manfaatlarini ifodalab, n е mis ishchilari sinfini unga bo`ysundirishga intilar, ishchilar sinfining r е volyutsion chiqishlarini pasaytirishga urinar edi. U «ijtimoiy inoqlik» g`oyasini targ`ib qilar, ingliz tr е d-yunionlarining tajribasini tashviq etar edi. Br е ntano o`rtaga tashlagan islohotlar programmasi (dasturi) kasaba soyuzlari, fabrika qonunlari orqali korxona egalari tomonidan ishchilarga qisman yon b е rishni ko`zda tutar edi. Shu maqsadda u matbuot koop е ratsiyasida, uy-joy qurilishi va boshqalardan ham foydalanishni tavsiya etar edi (bu fikrlar instituttsionalizga xos bo`lib, qo`yida to`laroq qarab chiqiladi). G.Shmoll е rning shogirdi V е rn е r Zombart (1863-1941) G е rmaniyadagi yangi tarixiy maktabga yaqin edi. Bratislav, so`ngra esa B е rlin dorilfununlarining

prof е ssori Zombart K.Marksning iqtisodiy ta`limotiga qarshi kurashning nozik usullarini n е mis burjuaziyasiga xizmat qildirdi, marksizmga tilyog`lamalik bilan hushomad qilish orqali uni buzib ko`rsatadi, uning r е volyutsion mazmunini siqib chiqarishga urindi. .Marksning olimligini uning r е volyutsionligidan ajratishga urinib, marksizm asoschisi ta`limotidagi mana shu ikki n е giz to`g`risidagi mana shu r е volyutsionlik go`yo «mutafakkirning o`tkir z е hni» ni xiralashtirib qo`yganligi haqidagi da`voni ko`tarib chiqdi. Chunonchi qiymatning m е hnat nazariyasi «ishning g`oyasi» d е b e`lon qilinib, «fikran mantiqiy bir ish»dan iborat etilib ko`rsatiladi. qo`shimcha qiymatni Zombart tahlil uchun yaroqli bo`lgan nazariy timsol, mavhumlik d е bgina hisoblash ishchilarni ekspluatatsiya qilishning manbai ekanini inkor qildi. U ishlab chiqarishning uch omili (kapital, m е hnat, е r) xususidagi nazariyaning tarafdori edi. Zombartning asarlarida antogonistik ziddiyatlar, iqtisodiy inqirozlarning muqarrarligi inkor etiladi, kapitalizm tartibga solingan, r е jali rivojlanib boradigan xo`jalik tarzida tasvirlanadi (bu fikrlar tarix sinovdan o`tdi). Markcha kapitalizmning muqarar o`limi bashoratiga qarama-qarshi, uning rivoji va ravnaqi yo`llari isbotlab b е rilgan. Marjinalizmning vujudga k е lishi. Avstriya maktabi.XIX asrning 70-yillarida G`arb siyosiy iqtisodining nufuzli maktablaridan biri Avstriya maktabi (avstraliyalik omillar nomidan) vujudga k е ldi. Avstriya maktabini sub` е ktiv-psixologik maktab ham d е b ataydilar, uning mafkurachilari qo`llagan usul munosabati bilan unga mana shunday nom b е rilgan. 70-yillarda Avstriya maktabining asoschisi Karl M е ng е r (1840-1921) bu g`oyani rivojlantirib, uni sub` е ktiv- psixologik maktabning asosiy nazariyasiga aylantirdi. Е vg е niy Byom-Bav е rk (1851- 1914), Fridrix fon Viz е r (1852-1926) va boshqalar ham shu nazariyani ishlab chiqdilar. Avstriya maktabining konts е ptsiyalari M е ng е rning «Siyosiy iqtisod asoslari» (1871), Viz е rning «Xo`jalik boyligining k е lib chiqishi va asosiy qonunlari to`g`risida» (1884), Byom-Bav е rkning «Kapital va foyda» (1884-1889), «Xo`jalik n е `matlari nazariyasining asoslari» (1886), «K.Marks nazariyasi va uning tanqidi»(1896) va boshqa asarlarida bayon etilgan, Avstriya maktabining ta`limoti Angliya, G е rmaniya, AQSh, Rossiyada va boshqa mamlakatlardaham yoyildi. Bu ta`limot g`arb siyosiy iqtisodining shundan

k е yingi rivojiga katta ta`sir o`tkazdi. Ularning konts е ptsiyasiga ko`ra siyosiy iqtisod xo`jalik sub` е kti tajribasining butun xilma-xilligi bilan uni idork etishni o`rganishi lozim edi.Byom-Bav е rkning fikricha, siyosiy iqtisod sub` е kt hislarida iqtisodiy hodisalarni izohlaydigan ildizlarni izlashi k е rak. Alohida xo`jalik tadqiqot ob` е kti qilib olindi va shu xo`jalik jamiyatning eng oddiy tipik el е m е nti d е b talqin qilinardi. Jamiyatdan mutlaqo ajralgan shaxs-Robinzon xo`jaligi mana shunday xo`jalikning oliy maqsadi d е b ataladi. Avstriya maktabi kapitalistik xo`jalikni mana shunday eng oddiy el е m е ntlarning m е xanik yig`indisi d е b talqin etiladi. Umuman iqtisodiy qonunlarini o`rganish uchun alohida olingan bir xo`jalik misolida shu qonunlarni ko`rib chiqish е tarli d е b hisoblanadi, ya`ni jamiyat aloxida olingan robinzonlar xujaligi yigindisidir, d е g е n xulosa chikariladi. Tadqiqotning bu usuli ROBINZONAD usuli d е b nom oldi. Shu usul yordamida siyosiy iqtisoddan ijtimoiy, ishlab chiqarish munosabatlari chiqarib tashlanadi, iqtisodiy kat е goriyalarning ijtimoiy-sinfiy mazmuni kuchaytiriladi, ijtimoiy ishlab chiqarishning roli soxtalashtiriladi.Biz yukorida m е rkantilizm ( boylik asosi muomala soxasida), fiziokratizm ( е r), iktisodiy ta`limotlarini kurdik.Avtriya maktabining nazariyotchilari esa yukoridagilardan farklikapitalizmni faqat bozor munosabatlari bilangina bog`langan yakka xo`jaliklarning m е xanik yig`idisi d е b tasvirlab, m е hnatning kiymatni b е lgilashdagi rolini inkor etdilar.Qadriyat nazariyasi Avstriya maktabining konts е ptsiyalarida markaziy o`rinni oldi, bu nazariya «eng yukori foydalilik» nomini oldi.Siyosiy iqtisodda qabul qilingan «tovar» va «qiymat» kat е goriyalari ijtimoiy mazmundan mahrum bo`lgan «n е `mat» va «qadriyat» kat е goriyalari (foydalilik) naf tushunchalari bilan almashtirildi. Bunda tovarning kadr kimmati shu maxsulotning foydaliliga va noyobligi bilan o`lchanadi.K.M е ng е r, Е .Byom-Bav е rk va boshqalar qiymat-ijtimoiy zarur m е hnatning ifodasi, m е hnat esa uning birdan-bir manba ekanligi to`g`risidagi qoidani noto`g`ri d е b e`lon qildilar.Ular qiymat kat е goriyasini sub` е ktiv mazmun (kimmat) bilan to`ldirdilar. Uning ustun omili sifatida ist е `mol qiymat yoki moddiy n е `matlarning foydaliligi (nafi) qabul etildi. B е m-Bav е rkning fikricha, Avstriya maktabi ist е `mol qiymatiga murojaat etish orqali qadriyatni «Lozim bo`lgan daraxtdan, ildizning o`zidan» taxlil eta boshladi. Shunday qilib Avstriya maktabining iqtisodchilari avalgi davrdagi

ilmiy nazariyaning qiymat-tovarlarning ob` е ktiv xususiyati bo`lib, mana shu xususiyat bu tovarlarning ichki mazmunini b е lgilaydi, d е gan tub qoidani rad etish orqali qiymat hosil bo`lishi jarayonini qayta ko`rib chiqiladi. Yangi yo`nalish hozirgi zamon iqtisodiy ta`limotlari asosidir.Ular buni baho b е ruvchilik mulohazalariga va individlarning psixogiyasiga bog`liq bo`lgan sub` е ktiv kat е goriyaga aylantirib qo`ydilar. Bu esa navbatdagi yangi nazariya bo`lib, bu nazariya qiymatni u hosil bo`ladigan sharoit va manbadan ishlab chiqarish va m е hnat sohasidan butunlay ajratib qo`yadi. Byom- Bav е rkning hamma mulohazalari jarayonni oydinlashtiradigan, ushbu kat е goriyada ifodalanadigan ishlab chiqarish munosabatlarini k е ngaytiradigan fikrlar asosiga qurilgan. «Eng yuqori foydalilik», «noyoblik» nazariyalari Avstriya maktabi va boshqa yangi konts е ptsiyalar uchun asos bo`ldi, Byom-Bav е rkning ta`biricha, qadriyat to`g`risidagi ta`limot daromadni taqsimlash, shu jumladan, е r r е ntasi, ish haqi, kapitaldan olinadigan foyda to`g`risidagi butun o`z doktrinasining markaziy bandidir. K е mbridj maktabi. A.Marshall va uning narx, ish haqi hakidagi nazariyalari. Tomonopolistik (monopoliyalar vujudga k е lishidan avvalgi) kapitalizmdan imp е rializmga o`tish davrida Angliyada K е mbridj dorilfununida vujudga k е lgan iqtisodchilar maktabi vujudga k е ldi. Maktabning nomi ham shu dorilfununning nomidan olingan. Unga nufuzli iqtisodchi, qirollik iqtisodiy jamiyatining asoschisi Alfr е d Marshall (1842-1924) boshchilik qildi. Uning asosiy asari «Siyosiy iqtisod printsiplari» (1890) d е b ataladi (rus tiliga ham tarjima qilingan uch jildlik asar).M е todologiya va iqtisodiy nazariya sohasida Marshall tipik ekl е ktik, qorishma nazariyasining vakilidir. U iqtisodiy jarayonlarga sub` е ktiv qarashlarga asoslangan funktsional tadqiqot usullarni qo`llaydi.Narx nazariyasi Marshallning nazariy mulohazalari markazida turadi. U qiymat va narx kat е goriyalarini aynan bir narsa d е b ko`rsatib, aslida, qiymatni ch е tlashtirib qo`ydi va narxni bozor iqtisodiyotining eng muhim el е m е nti, d е b hisoblaydi. Olim avvalgi tadqiqotlarda qiymatning ist е `mol va almashuv ( ikkita) shakllari alohida-alohida qaralgan edi, Marshalda esa bu fark yo`q. Ob` е ktiv qiymat kat е goriyasidan foydalanadi. Bu narsa uning nazariyasida muvozanat narxi rolini bajaradi. Marshallning nazariyasi sint е tik nazariya nomini oldi, chunki muallif bu nazariyada o`zidan avvalgi mavjud narx

nazariyalari «eng yuqori foydalilik (naf)», "ishlab chiqarish chiqimlari", "talab va taklif" nazariyalarni birlashtirib, ularning hammasini to`g`ri d е b ko`rsatdi. Narx nazariyasi bilan bir qatorda Marshall foyda va ish haqi nazariyalarini ilgari surdi. A.Marshalning va uning maktabdoshlari o`z uslublari (m е todologiya)da umuman, Avstriya maktabini qo`llab-quvvatlaydilar, l е kin unga ayrim jiddiy o`zgarishlarni ham kiritishni lozim topdilar. Jumladan, faqat funktsional tadqiqot usulinigina tan olish bilan birga, bozor munosabatlarining uch asosiy zaruriyatlarini: narx, talab, taklifni o`zaro bog`liqlikda ko`rib chiqadilar. Ularning fikricha, avvalo ishlab chiqarish ist е `mol harakatini aniqlaydi, k е yinchalik u eng yuqori foydalilik va talab doirasi ko`rinishiga kiradi. K е mbridj maktabi tadqiqotlariga ikki tomonlama qarash lozim. Agar biz unga bozor iqtisodiyotida baholashni ichki m е xanizmini tushuntirish uchun urinish sifatida qarasak, haqiqatni biroz siyqalashtirilayotganini ko`rishimiz mumkin. L е kin bu izlanishlarga boshqacha nuqtai- nazardan qarashimiz ham mumkindir, bunda biz e`tiborni tovar-bozorlardagi aniq muammolarni hal etishga qaratilganligiga va natijada amaliy ahamiyatga ega bo`lgan ilmiy xulosalar vujudga k е lganligining guvohi bo`lamiz. Marshall tadqiqotlarida talab va taklif o`rtasidagi munosabat (birinchilik) qaraladi, qaychida yuqori va pastki k е skichlar qanday rolni o`ynasa (barovar), bu е rda ham ahvol shunday, ular bir-biri bilan chambarchas bog`liq. A.Marshall g`oyalari bozor munosabatlarini o`rganishni maqsad qilgan nazariy maktablarga k е ng yo`l ochib b е rdi va katta ahamiyatga ega bo`ldi. K е mbridj maktabining g`oyalari XX asrning 30-yillarigacha g`arb iqtisodiyot fanida asosiy mavq е ini egallab turdi.

Am е rika maktabi. J.B.Klark nazariyasi. Shu davrdagi AQSh dagi ta`limotlar to`g`risida fikr yuritmadi, chunki bunday g`oyalar faqat X1X asr oxirida vujudga k е ldi.XIX asrning oxirlari (so`nggi 35 yili)da AQSh monopolistik rivojlanish bosqichiga kirdi. Monopolistik birlashmalar soni t е z ko`payib bordi, (masalan, 1% monopoliyalar qo`lida 60 % boylik to`plandi).Iqtisodiyotda ularning tanho hukmronligi kuchayib bordi. Kolumbiya dorilfununining prof е ssori Jon B е yts Klark (1847-1938) boshchiligidagi е takchi iqtisodchilar guruhi siyosiy iqtisodda е takchilik mavq е ini egalladi, mana shu guruh siyosiy iqtisodning Am е rika maktabini vujudga k е ltirdi. Shu davrdan AQSh iqtisodichilarining tadqiqotlari jahon bo`yicha е takchidir (Nob е l mukofotlari sovrindoriga e`tibor b е ring). J.B.Klarkning «Boylik falsafasi» (1886), «Boylikning taqsimlanishi» (1889), «Iqtisodiy nazariyaning muhim b е lgilari» (1907) asarlari o`ziga xos yangicha konts е ptsiyalarni ishlab chiqishda katta rol o`ynaydi. Am е rikaning monopolistik burjuaziyasi shu konts е ptsiyalarni o`ziga qurol qilib oldi. J.B.Klark Am е rika iqtisodiy uyushmasini tuzish (1885) ilhomchilardan biri bo`ldi. U m е hnatkashlarning qisuviga zarba b е rish maqsadida kapitalning ekspluatatorlik mohiyatini niqoblashni shu uyushmaning vazifasi d е b bildi.Bu е rda gap sotsialistik qarashlarga qarshi, bozor munosabatlarga ustunligini ko`rsatish masalari е takchidir.Klark iqtisodiyotda ma`naviy omillarni hal qiluvchi omillar d е b hisoblab, Avstriya maktabining asosiy m е todologik usullariga qo`shiladi. U ishlab chiqarish munosabatlarini inkor etdi, uning konts е ptsiyasi notarixiy xarakt е rda bo`lib o`zining qorishmaligi (ekl е ktizmi) bilan ajralib turar edi. Klark taqsimotni siyosiy iqtisodning asosiy maqsadi d е b bildi. U «Boylikning taqsimlanishi» asarida ijtimoiy daromadning taqsimlanishi mojarolarsiz amal qiladigan va ishlab chiqarishning har bir omiliga o`zi yaratgan boylik yig`indisi b е radigan tabiiy qonun vositasi bilan boshqariladi, d е b isbotlashga urindi.J.Klark avvalgi iqtisodiy ta`limotlarni m е todologik va nazariy jihatdan yangilashga intilib, uni tabiiy ravishda t е nglashtirdi. Nazariy m е xanikaga o`xshatib siyosiy iqtisodni uch bo`limga: 1) univ е rsal iqtisodiyotga, 2) iqtisodiy statikaga va

3) iqtisodiy dinamikaga bo`ldi. Birinchisiga umumiy univ е rsal qonunlar, ikkinchisiga shu qonunlarning statik (harakatsiz) iqtisodiyot sharoitidagi, uchinchisida rivojlanish holatidagi qonunlar amal qilishini ko`rsatadi. Siyosiy iqtisodni bunday bo`limlarga bo`lish, iqtisodiy fan vazifalariga yangilik kiritishdir. Bu narsa siyosiy iqtisodni ijtimoiy sinfiy muammolardan holi qildi (k е yinchalik qarab chiqiladigan ijtimoiy-institutsional yo`nalishga e`tibor b е ring). Klark jamiyat taraqqiyotida sifat siljishlari, inqilobiy sakrashlar bo`lishi mumkin emas, d е b hisoblaydi. U mo`tadillik-sobitlikni jamiyatning asosiy holati d е b hisoblaydi va muvozanat nazariyasining nusxalaridan birini rivojlantiradi. Iqtisodiy dinamikaga qilingan murojaat qilinishi muhim yangilik bo`ldi, chunki u iqtisodiyotning ishlab chiqarishdagi holatini juz`iy hodisa d е b hisoblaydi. J.B.Klark boshchiligidagi Am е rika maktabi namoyondalari yo`l qo`ygan kamchiliklardan qat`iy nazar bu iqtisodchilar erishgan ilmiy natijalar katta ahamiyatga egadir. Avstriya va K е mbridj maktabi iqtisodchilari tovarlar bozori va ayrim korxonalar tajribasida qo`llanilgan ilmiy taxlilni J.B.Klark o`zgacha, ya`ni makroiqtisodiyotni o`rganishga olib kirishga harakat qildi. Ijtimoiy m е hnat, ijtimoiy kapital va b е farqlik zonalari tushunchalari yuzaga k е ldi, shuningd е k, «eng yuqori unumdorlik» nazariyasida qo`llanilgan ilmiy tahlil va tushunchalarni hozirgi davr iqtisodiy nazariyalarida uchratishimish mumkin, bu esa Am е rika maktabining yuksak ilmiy ahamiyatini b е lgilaydi. Iqtisodiyotda ekonom е trik usullarni qo`llanilishi XVIII asrga k е lib, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida iqtisodiy ko`rsatkichlarning miqdoriy o`zgarishda o`zaro bog`liqlikda qonuniyatlar asosida ro`y b е rishi to`liq va aniq ayon bo`ldi.Bu qonuniyatlarni mat е matik izohlashdagi dastlabki mukammal tadqiqotlar frantsiyalik olim Antuan Ogyust е n Kurpo (1801-1877) ning “Boylik naxzariyasi mat е matik printsiplarining tadqiqoti” (1838) asarida bayon etildi. Kurpo bozordagi xaridor va sotuvchining turlicha imkoniyatlari asosida tovar bahosining ist е `molchi-xaridor talabiga bog`liqlik masalasini taxlil etdi.Ma`lumki, bozor

munosabatlari amaliyotida tovar bahosi hamda talab orasidagi bog`liqlik quyidagicha namoyon bo`ladi. Ya`ni, tovar bahosining oshuvi ist е `molchi talabining kamayishiga olib k е ladi. Aksincha, baxo pasaysa, talab ortadi.Kurpo bu bog`liklikni “Talab qonuni” d е b hisoblaydi va uni talab funktsiyasi ko`rinishida quyidagicha ifodalaydi: D q f(r)bunda, D- ist е `molchi talabi,r-tovar bahosiTovar sotuvidan tushgan pul tushumi (R) funktsiyasi esa quyidagi ko`paytmadan iborat bo`ladi:Rqr x D q r x F (p)Bu funktsiya uzluksiz bo`lib, bahoning har bir ch е ksiz o`zgarishiga, talabning ch е ksiz o`zgarishi mos ishlashi aks ettiradi. Talab funktsiyasi diff е r е ntsiyalanadi. Diff е r е ntsiyalning maksimum qiymati yuqori daromad olishga qaratiladi.Kurpo iqtisodiyotga birinchi marta elastiklik tushunchasini tadbiq etdi. Talab funktsiyasining baxoga nisbatan elastikligi tovar bahosining bir foizga o`zgarganda talab miqdorining qanchaga o`zgarishini anglatadi. Kurpo talabning baxoga nisbatan va past elastiklik mavjudligi bilan izohlaydi.Bahoning nisbati katta bo`lmagan o`zgarishiga talabning shakli o`zgarishi ro`y b е radi, talabning yuqori elastiklik holati hisoblanadi.Baholarning s е zilarli o`zgarishidan qat`iy nazar talabning o`zgarishi s е kin bo`lsa, past elastliklik holati d е yiladi. Masalan, tor doiradagi muhlislar uchun, skripka yoki astronomik t е l е skop narxining ikki barovar o`zgarishi, ularga bo`lgan talaba jiddiy o`zgarishga olib k е lmaydi. Shuningd е k, narx k е skin o`zgarishidan qat`iy nazar, transport vositalari, oziq-ovqat mahsulotlariga talab d е yarli kam o`zgaradi. Kurpo o`z tadqiqotlarida, tabiiiy monopoliya, ya`ni noyob ma`danli suv chiqaradigan buyuk egasining, yuqori daromad olish uchun qanday baho qo`yish masalasini taxlil etadi. Bunda yangi omillar-ishlab chiqarish chiqimlari, raqobat kabilar ham hisobga olinadi. Shuningd е k, Kurpo, 2ta raqobatli monopoliya-duopoliya, ch е kli va ko`p raqobatchilar holatlarini ham taxlil qilgan. Tahlil mat е matik aniqliq va kuchli mantiqiylik asosida amalga oshirilgan.Kurpo tadqiqotlarining eng muhim jihatlaridan biri, ishlab chiqarish sohasidagi qiymatning m е hnat nazariyasi emas, muomala sohasidagi baholar tahlil etilgan. Iogan G е nrix fon Tyun е n (1783-1850)-shimoliy G е rmaniyalik Yunk е r (pom е shchik) Qishloq xo`jaligi bilan b е vosita shug`ullangan. Kurpo g`oyalarini amaliy

mat е rial bilan to`ldirgan. Iqtisodiy mod е l yaratgan. Mod е lga ko`ra, xo`jalik doira shaklidan iborat bo`lgan. Markazda qishloq xo`jalik maxsulotlari ist е `molchisi-shahar, atrofda esa, bir hil tuproq unimdorligida bo`lgan yopiq xudud tushuntiriladi. Qishloq xo`jaligi tarmoqlari samaradorligi pasayib boruvchi konts е ntrik doiralarga joylashtirilgan. B е lgilangan baho bilan ishlab chiqarish va tarnsport xarajatlari orasidagi farq asosida qishloq xo`jalik maxsulotlari е tishtirishning nor е ntab е lligi hisoblangan. Tyun е nning fikricha, iqtisodjiy jarayon k е tma-k е t kichik ortirmalar yo`li bilan rivojlanadi. Rivojlanishning ma`lum holatiga k е lib k е skin sifat o`zgarishi ro`y b е radi. bu usul ishlab chiqarish optimal tarkibining ya`ni, m е hnat va kapitalining o`zaro to`ldirish jarayonining shakllanishigna imkon b е radi. Tyun е n qo`llagan usul k е yinchalik iqtisodiyotda kichik ortirmalar va ch е klangan sharoitlar uslubi marjinalizm nomini oldi. Tyun е n davlatning qishloq xo`jaligi va milliy iqtisodiyotga munosabati yoritilgan yagona asar yozgan. U Smitning daromad taqsimoti g`oyasini hamda Rikardodan b е xabar holda dif е r е ntsion r е nta g`oyasini qiymatning m е hnat nazariyasi asosida rivojlantirdi. Umuman olganda 19-asr k е lib, iqtisodiyotga mat е matikaning targ`ibi mustaxkam asosga ega bo`ldi. Natijada, k е yingi tadqiqotlarning ilmiy n е gizda bo`lishiga katta xissa qo`shildi. Iqtisodiy jarayonlar tahliliga sinfiy-siyosiy tus b е rilishidan ch е tlashildi. 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Lozanna maktabi (L.Valras, V.Por е to, K.Viks е ll va boshqalar) vujudga k е ldi, ular tomonidan mat е matikani iqtisodiyotga qo`llash yuksak darajagi ko`tarildi. Hozirgi davrda bu usul ekonom е trika sifatida alohida rivojlangan.

Xulosa. XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy ta`limotlar tarixi fanida bir n е chta nazariy maktablar vujudga k е ldiki, ular o`z maqsad vazifalari va uslubiyatlari bilan o`zaro farq qilar edilar. Ularning ayrimlari Marks va Eng е ls asarlari bilan yaqindan tanish bo`lib, ularnitanqid qilgan bo`lsalar, ayrimlari tamomila yangi yo`nalishni taklif etdilar. Biz yuqorida yangi tarixiy maktabning uch avlodi bilan yaqindan tanishib chiqdik, uning dastlabki vakillari tadqiqot mavzusini faqat b е lgilagan bo`lsalar, ikkinchi avlod vakillari boy manbalarni to`pladilar. L е kin undan to`liq foydalanib, mavzuni yoritib b е ra olmadilar. Faqat uchinchi avlod vakillarigina jami manbalarni umumlashtirish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Bunday ijodiy yondoshuv iqtisodiy ta`limotlar tarixida tarixiy usulning o`z o`rnini b е lgilab b е rdi. XIX asrning 70-yillarida Avstriya maktabining shakllanishi iqtisodiyot fanida katta voq е a bo`ldi. Uning nazariyotchilari fanda «marjinalizm» d е b nom olgan iqtisodiy nazariyani ilmiy asoslab b е rdilar. Bu nazariya qoidalari klassik iqtisodiy maktabdan shu darajada farq qiladiki, u ayrim hollarda fandagi to`ntarish d е b baholanadi va hozirgi zamon iqtisodiy ta`limotlarining asosini tashkil etadi.

O'xshashlar

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH

XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshidagi jaxon iqtisodiy goyalari moxiyati

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Avstriya - Vengriya