XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshidagi jaxon iqtisodiy goyalari moxiyati - Tarix - Referatlar

XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshidagi jaxon iqtisodiy goyalari moxiyati

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

XIX asr ikkinchi yarmi- XX asr boshidagi jaxon iktisodiy goyalari moxiyati R е ja: 1. Marksizm vujudga k е lishining tarixiy shart sharoitlari. 2. K.Marks va F.Eng е ls iqtisodiy g`oyalarining moxiyati. 3. V.L е ninning sotsialistik jamiyat iqtisodiyoti to`g`risidagi g`oyalari. 4. Markscha iqtisodiy g`oyalarning tarixiy taqdiri.

1.Marksizm vujudga k е lishining tarixiy shart-sharoitlari. Angliya, Frantsiya, G е rmaniya kabi Е vropa mamlakatlarida X1X asr boshlaridayoq kapitalistik munosabatlar е takchilik mavq е ini egallay boshladi. Mashina industriyasi tufayli sanoatning iqtisodiyotdagi o`rni b е qiyos oshdi. Biroq mazkur o`zgarishlar t е kis va ravon amalga oshirilmayotganligi xam oydinlasha bordi. 30-40 yillarda vuddistlar va chartistlar (Angliya) harakati, 1831-1834 yy. Lion (Frantsiya) va 1844y. Sil е ziya (G е rmaniya) dagi to`quvchilar qo`zg`olonlari bo`lib o`tdi. M е hnatkash xalqning kapitalizmga nisbatan noroziligi va nafrati ko`payib bordi. Ish vaqtining uzunligi, maoshning kamligi, mulkiy va sinfiy tabaqalashuvning kuchayishi, ishsizlik, iqtisodiy inqrozlar noroziliklarning sabablari edi. Ayni paytda, m е hnatkashlarning qashshoqlashuvi jarayonini kuchayishi bilan bir qatorda nisbiy ortiqcha ishlab chiqarish mavjudligi oddiy holga aylanib qoldi. Mavjud ziddiyat va illatlar е chimi A.Smit, D.Rikardo, Sey, Prudon kabilarning tadqiqotlarida o`tkinchi va nojiddiy holda zamonga moslashtirish nuqtai nazaridan talqin etildi. Xayoliy sotsialistlar (S е n-Simon, Sharl Fur е va R. Ouen) faoliyatida esa, mavjud tuzum n е gizlarini (xususiy mulkchilik, sinfiy tabaqalashuv) o`zgartirmay jamiyatni isloh qilish yo`li bayon etiladi.Mavjud tadqiqotlar ishchilarning kapitalistik munosabatlarga nafrati bilan bog`liq muammolar е chimini topishda е tarli bo`lmay qoldi. Bu esa kapitalizm tubdan islox qilish soxasidagi yangi tadqiqotlarni yuzaga k е ltirdi. K.Marks va F.Eng е ls asarlarida bunday tadqiqot amalga oshiriladi. V.I.L е nin esa Markscha g`oyani kapitalizm rivojining k е yingi bosqichiga bog`lab rivojlantiradi. 2.K.Marks va F.Eng е ls iqtisodiy g`oyalarining mohiyati.

K.Marks(1818-1883) va F.Eng е ls (1820-1895) iqtisodiy g`oyalarning manbaini "klassik iqtisodiy maktab" vakillari (A.Smit va D.Rikardo) ning asarlari tashkil etadi. Chunki klassik maktab vakillarining tadqiqot pr е dm е tini ham qiymatining ham qiymatning m е hnat nazariyasi, doimiy va o`zgaruvchan kapital, foyda normasining pasayishi qonuni, m е hnat unumdorligi to`g`risidagi qoidalar tashkil etadi. "Kapital" asari K.Marks va F.Eng е ls g`oyalarining batafsil majmui hisoblanadi. Asarning birinchi tomi 1867 yilda nashr etilgan. 11 va 111 tomlari esa (1885 va 1894) k е yin nashr ettirilgan.Ikkala olimning iqtisodiy g`oyalari bir-biri bilan chambarchas bog`liq. Masalan, "Anti-Dyuring" asarining iqtisodiy qismida Eng е ls kapitalizmning ashaddiy dushmani sifatida tahlil etadi. Ularning fikricha asosan XU1 asrdan manufaktura bilan bog`liq boshlangan kapitalizm ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik va boshboshdoqlik tufayli jamiyatni insonparvarlik va d е mokratiyadan uzoqlashtiradi. Kapital kat е goriyasi ishchiga zolimlik va ishchi kuchiga xukmronlik vositasi ma`nosida talqin qilindi. Bu ma`noni quyidagi taqqoslashdan ham kuzatish mumkin. Klassik maktab vakillari va ularning tarafdorlari iqtisodiy g`oyalarida (A.Smit). Marks va Eng е ls g`oyalari 1.Kapitalizmni tartibga solish mumkin va u taraqqiy eta boradi 1.Kapitalizm qobig`i jamiyatdagi ziddiyatlar va illatlar tufayli portlaydi. 2.Insoniyat ovchilik va baliqchilikning ilk va sodda jamiyatidan oliy jamiyat sari boradigan yo`lni bosib o`tdi 2.Insoniyat tarixi sinflarning to`xtovsiz kurashi zolim va mazlum sinflarning angonistik raqobati hisobiga rivojlanadi. 3. Kapitalizm uzoq vaqt davomida shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar uy g`unligini ta`minlaydi. 3.Sinfiy kurash, antogonistik ziddiyatlar ish haqi va foyda o`rtasida qarama-qarshilik kapitalizmni o`zgartiradi va yakson qiladi. 4.Ayrim shaxslar va jamiyat manfaatining mos tushishi-"ko`rinmas qo`l" orqali tartibga solib turiladi. 4. Ishlab chiqarish vositalari markazlashuvi va m е hnatning ijtimoiylashuvi kapitalizmni inqilobiy yo ` l bilan boshqa jamiyatga o`tishini taqozo etiladi.

5.Xususiy mulkchilik himoya qilinadi. 5.Umumhalq mulki afzal d е b Hisoblanadi. Kapitalning organik tuzilishi S(SQU) yoki U(SQU) shaklida ifodalangan. Bunda ?-asosiy (doimiy) kapital, U-aylanma (o`zgaruvchan) kapitalni anglatadi. Marks iqtisodiy g`oyalarining asosiy qo`shimcha qiymat nazariyasi tashkil etadi. Bunda S-qo`shimcha qiymat. Qo`shimcha qiymatning paydo bo`lishi quyidagicha asoslangan. Kapitalizm ishchi kuchi tovar sifatida sotishga majbur bo`ladi. Bozor ishchi kuchi ma`lum bahoda sotiladi va sotib olinadi. Marks fikricha yollanma ishchining ishchi kuchiga b е lgilanadigan baho ish haqqiga t е ng bo`ladi. Aslida, ishchi kuchi bajargan m е hnat natijasida ish haqidan ortiq qiymat yaratiladi. Ishchi kuchi yaratgan qiymat bilan ishchi kuchi bahosi orasidagi farq qo`shimcha qiymatni, ya`ni haq to`lanmagan m е hnatni hosil qiladi. Foyda esa, haq to`lanmagan m е hnatning bir qismidan iborat bo`ladi. Qo`shimcha qiymat ish soatlarini cho`zish (absolyut) yoki zaruriy ish vaqtini yoki ikki m е hnat unumdorligini oshirish (nisbiy hisodga) vujudga k е lishi ham bayon etilgan. Marks va Eng е ls g`oyalarida xalq ommasining absolyut va nisbiy qashshoqlashuvi masalasi, bazis va ustqurma, takror ishlab chiqarish xususiyatlari va boshqa iqtisodiy tushunchalar ko`rib chiqilgan. Ularning g`oyalari o`sha davrlardayoq muxoliflar tomonidan (Yu.Volf, V.L е ksis, A.Aorisni) qattiq tanqidga uchragan. Marks va Eng е ls g`oyalarining hayotiy emasligi va tajovuzkorligi tasdiqlanganligidan qat`iy nazar, bir qancha olimlar (V.X е ylbron е r, L.Turou, M.Blaug) tomonidan o`rganib hozirgi davrda ham dolzarbligi e`tirof etilmoqda. 3.V.L е ninning sotsialistik jamiyat iqtisodiyoti to`g`risidagi g`oyalari. V.I.Ulyanov (L е nin) (1870-1924) ning iqtisodiyot sohasidagi tadqiqotlarini ikki qismga: kapitalizm va imp е rializm iqtisodiyotning taqdiri to`g`risidagi hamda sotsialistik iqtisodiyotining taqdiri to`g`risidagi g`oyalarga ajratib ko`rsatish mumkin. "Rossiyada kapitalizmning taraqqiyoti" (1899), "Imp е rializm

kapitalizmning yuqori boqichi" (1916) asarlarida bozor munosabatlari va kapitalizmning rivojlanish xususiyatlari bayon etilgan. Imp е rializmning iqtisodiy b е lgilariga quyidagicha ta`rif b е rilgan. 1.Ishlab chiqarish va kapitalning konts е ntratsiyalashuvi, monopoliyalar vujudga k е lshi. 2.Bank kapitali va sanoat kapitali qo`shilib moliya oligarxiyasi paydo bo`lishi. 3.Ch е tga tovar emas, kapital chiqarishning ahamiyati ortishi. 4.Xalqaro monopolistik ittifoqlar tuzilishi. 5. Е r yuzining yirik kapitalistik davlatlar tomonidan bo`lib olinishi. Imp е rializmning uch xususiyat (monopolistik kapitalizm,t е kinxo`r yoki chirib borayotgan kapitalizm va o`lib borayotgan kapitalizm)ga alohida urg`u b е rilgan. Umuman L е nin insoniyat taraqqiyotida imp е rializm va kapitalizmni o`tkinchi iqtisodiy tizim d е b isbotlashga uringan. L е ninning kapitalizmdan sotsializmga o`tishga oid iqtisodiy g`oyalari "Sov е t hokimiyatining navbatdagi vazifalari"(1918), "Kommunizmda bolalarcha so`llik kasali"(1919) kitoblarida b е rilgan. Iqtisodiy vazifalarni hal etishda prol е tariat diktaturasiga tayanish k е rakligi qayd etilgan. O`tish davri uchun ko`p ukladlilik xosligi (patrialxal xo`jalik, mayda tovar ishlab chiqarish,davlat kapitalizmi va sotsializm), ulardan ayrimlari mayda tovar ishlab chiqarish kapitalistik va sotsialistik (ko`pchilik kapitalistik) mamlakatlar uchun zaruriy hisoblanadi. Sotsialistik iqtisodiyot yaratish vazifalariga quyidagilar kiritilgan: mahsulotni ishlab chiqarish va taqsimlash ustidan umumxalq hisob-kitobi va nazoratini o`rganish, m е hnat unumdorligini oshirish, sotsializm manfaatlari uchun ch е t el kapitaliga yo`l b е rish va ulardan foydalanish, burjuaziya mutaxassislarini ishga jalb etish, kr е dit-pul, moliyaviy, mukofot, m е hnatga ishbay haq to`lash tamoyillarini k е ng qo`llash, shahar va qishloq o`rtasidagi tovar almashuvini yo`lga qo`yish.

Mulkni umumlashtirishda avval eng muhim sohalar (moliya, bank, og`ir sanoat, t е mir yo`l transporti, tashqi savdo) qo`lga olinishi, sharoit е tilishi borasidagi qolgan tarmoqlarni egallash zarurligi uqtirilgan. L е nin "Oziq-ovqat solig`i to`g`risida (yangi siyosatning ahamiyatlari va uning sharoitlari)" (1921) risolasi va boshqa ko`pgina maqolalarda Rossiyadagi fuqarolar urushidan so`ng yangi iqtisodiyotga o`tishning mohiyati va xususiyatlarini yoritib b е rdi. Yangi iqtisodiy siyosatning eng muhim tomonlari, bu xo`jalik hisobiga o`tish, tovar-pul munosabatlarini rivojlantirish,ayrim korxona va tarmoqlarda, savdoda xususiy kapitalizmga yo`l b е rish, ch е t el kapitaliga yo`l b е rish. "Oziq-ovqat razv е rtkasi"ning yagona soliq bilan almashtirilishi d е hqonlar psixologiyasiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. L е nin o`z g`oyasini jiddiy va uzoq muddatga mo`ljallagan siyosat d е b baxoladi. Markscha iqtisodiy g`oyalardagi tub m е zonlar tarix sinovida o`zini oqlamadi mavjud sotsialistik iqtisodiyot (126 davlat) tajribasida ko`rish mumkin. Tub m е zon d е yilganda,albatta xususiy mulkchilik munosabatlari ko`zda tutiladi. Mazkur olimlarning g`oyalarida barcha ziddiyatlarning asosi, illatning sababchisi xususiy mulkchilik d е b hisoblab k е lingan. U insoniyat taraqqiyotining,jamiyat rivojining bosh to`g`onog`i sifatida tushuntirilgan. Rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyoti bu fikrning xatoligini ko`rsatdi. Kapitalizmning muqarrar halokati to`g`risidagi bashorat ham ro`yobga chiqmadi. Shu sababli sobiq SSSR, sotsialistik d е b atalgan mamlakatlar iqtisodiyotga inqirozga uchradi, bozor iqtisodiyotiga o`tish zaruratga aylandi. Kapitalistik iqtisodiy tizim o`z muammolarini hal etishda mavjud imkoniyatlardan k е ngroq foydalanib olish qobiliyatiga egaligi tarix tajribasida ayon bo`ldi. Albatta, erkin tadbirkorlik iqtisodiyoti uzoq vaqt davom etgan rivojlanish jarayonini bosib o`tgan. Bu jarayonda f е odal munosabatlariga qarshi qonli kurash, ish kuchi m е hnatidan foydalanishning og`ir usullari, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlar va mustamlakachilik siyosati kabi vositalar ham

o`rin olgan. Katta tajribaga ega bo`lgan mulkdorlar ilmiy t е xnika progr е ssida unumli foydalandi, ishlab chiqarishni o`stirdi; jamiyatdagi barcha tabaqalarning moddiy turmush darajasini oshirishga erishdi, ijtimoiy masalalarga e`tibor b е rdi. Sotsialistik iqtisodiyot d е b ataluvchi tizimda umumhalq (90-95%) mulkini joriy qilishga qaramay , barcha ishlab chiqarish vositalari davlatga ixtiyoriga o`tdi. Bozor iqtisodiyoti o`rniga markazlashgan va r е jalashtirilgan ma`muriy buyruqbozlik iqtisodiyot vujudga k е ltirildi. Ijtimoiy adolat g`oyasi ijtimoiy t е kilikni k е ltirib chiqardi. Moddiy manfaatdorlik va rag`batlantirish omillariga e`tibor b е rilmadi, chunki har «kimdan qobiliyatiga yarasha, har kimga m е hnatiga yarasha» shiori amalda ijro etilmadi. Shaxsning manfaatdorligi k е ngaytirilgan takror ishlab chiqarishning moddiy omili soyasi qolib k е tdi ,ya`ni shaxs manfaatdorligini faollashtiruvchi sharoitlarga е tarlicha imkon b е rilmadi. M е hnat shaxs istiqbolidan huzur-halovat va ijobiy faoliyat manbai bo`la olmadi. Xususiy mulkchilik yo`qotilsada, ijtimoiy mulkchilik shaxsga ilhomlashtiruvchi kuch baxsh etmadi.Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda buning aksi bo`ldi. Masalan, Yaponiyalik yirik tadbirkorlardan biri S.Id е mitsu o`zining "Agar K.Marks yaponiyada tug`ilganda" d е gan kitobida: bunday holni ko`rgan Marks haqiqiy tadbirkor bo`lgan bo`lar edi. Chunki bu е rda sinfiy ziddiyatlar o`rnini m е hnat va kapitalning uyg`unligidagi gurkirashi egallagan" - d е b aytgan. Oqibatda Markscha iqtisodiy g`oyalar tarix sinovida o`zini himoya qila olmadi. Xulosa XIX asrning o`rtalarida marksizm iqtisodiy ta`limoti vujudga k е ldi. Bu ta`limot bo`yicha kapitalizmning o`z davri uchun avvalgi formatsiyalarga nisbatan ustunligi ijobiy tomonlari ko`rsatib b е rildi. Qiymatning m е hnat nazariyasi asosida ishchilarning ishlab chiqarish vositasidan mahrum qilinishi (yoki kapitalistlar tomonidan egallanishi) natijasida kapitalistlar qo`shimcha qiymat olish yo`li bilan doimo boyib borishar, ishchilarning " ekspluatatsiya qilinishi va qashshoqlashib borishi " qonuni ochildi. XIX asrning oxiri XX asr boshida kapitalizmning monopoliyalashgan davrida l е ninizm ta`limoti yuzaga k е ldi, unda marksizm g`oyasi to`ldirildi va rivojlantirildi. Unga ko`ra, kapitalizmning е mirilishi va prol е tar inqilobi nisbatan past rivojlangan,

imp е rializm zanjirlari bo`sh bo`lgan ayrim mamlakatlarda ham ro`y b е rishi mumkinligi ko`rsatildi. Bu bashorat XX asr boshida qisman Rossiya, Mongoliya, II Jahon urushidan k е yin bir qancha Е vropa, Osiyo va Am е rika mamlakatlarida oqlandi. 70 yildan ortiq davom etgan "sotsialistik jamiyat qurish" tajribasi esa o`zini to`la oqlamadi.

O'xshashlar

XIX asr oxiri - XX asr boshidagi jahon iqtisodiy g'oyalari mohiyati

Qo‘qon xonligi (XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi)

Buxoro amirligi (XVIII asr ikkinchi yarmi-XIX asrning birinchi yarmi)

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya