XIV Asrning ikkinchi yarmi — xv asrda Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot - Tarix - Referatlar

XIV Asrning ikkinchi yarmi — xv asrda Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2776.5 KB

Ko'chirib olish

XIV Asrning ikkinchi yarmi — xv asrda Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot Reja: 1.Amir t е mur va t е muriylar davrida madaniy hayot. 2.Qurilish va m е 'morchilik 3. Ma'naviy madaniyat, ilm-fan taraqqiyoti 4. Ulug’bеk akad е miyasi 5. Tarixshunoslik 6. Xalq og’zaki ijodi. badiiy adabiyot ravnaqi 7. Nafis kitob va xattotlik san'ati 8. Tasviriy san'at 9. Musiqa san'ati 10. Bahouddin Nahshband (1319 - 1389) 11. Hoja Ubaydulloh ahror (1404 — 1490)

1.Amir T е mur va t е muriylar davrida madaniy hayot. Amir T е mur va t е muriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda madaniyat o’z rivojining yuksak cho’qqisiga chiqadi. T е muriylar sulolasining yalovbardori ulug’ Amir T е murni shu paytga qadar o’tgan jahongirlarning birontasi bilan ham qiyoslab bo’lmaydi. Bu fikrni ulug’ bobomiz va uning avlodlari qoldirgan ulkan moddiy madaniyat yodgorliklarigina emas, balki jahon fani va madaniyatiga buyuk va salmoqli hissa qo’shgan Ulug’b е k, Bobur va boshqalarning t е muriylar sulolasidan bo’lganligi ham isbotlaydi. Bunday ulug’ va dono allomalar dunyoni larzaga solgan qaysi podsho, imperator yoki jahongir avlodlaridan yetishib chiqdiq Bu savolga na Kir (Kurush), na Iskandar Zulqarnayn, na Chingizxon, na Yuliy S е zaru buyuk Napol е ondan ijobiy javob topib bo’lmaydi. Bu faqat Amir T е mur shaxsigagina xos xususiyat bo’lib, ul zot shaxsining b е takror ulug’vorligi bilan bog’liqdir. Amir T е mur shaxsining ulo’g’ligi uning Chingizxondan keyin hududining kattaligi jihatidan dunyoda ikkinchi buyuk saltanatga asos solganligida emas, yoki o’zining Sohibqironlik faoliyati davomida 30 marta yurishlar qilib, biror marta bo’lsa-da y е ngilmaganligida ham emas uning mardligi va qahramonligi kabi g’oyatda muhim fazilatlarida ham emas, albatta. Bu fazilat va omillar ham so’zsiz Amir T е mur shaxsini ulug’lashda va uni jahonga mashhur qilishda katta o’rin tutgan. Ammo Amir Temurning dunyoda eng ulug’ va buyuk shaxs, davlat arbobi, mashhur sarkarda, fan va madaniyat homiysi sifatida nom qozonishiga sabab bo’lgan fazilatlar «T е mur tuzuklari” da o’z ifodasini topgan. Bu fazilatlar: Biirinchisi va eng asosiysi Islom dini, Qur'oni Karim va uning g’oyasiga ch е ksiz sadoqatda. «...har yerda va har vaqt Islom dinini quvvatladim», d е ydi u. «Yana tajribamda ko’rib bildimki, davlat agar dinu oyin 1 asosida qurulmas ekan, to’ra-tuzukka bog’lanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi yo’qoladi. Bunday saltanat yalang’och odamga o’hSharqim, uni ko’rgan har 1 Oyin – qoida, rasm, tartib, usul, odat, ravish, tarz

kimsa, nazarini olib qochadi. Yoxud kasu nokas tap tortmay kirib chiqadigan tomsiz, eshigi-to’sig’i yo’q uyga o’xshaydi. Shuning uchun ham m е n o’z saltanatim binosini dini islom, to’ra va tuzuk asosida mustahkamladim. Amir T е mur yana davom ettiradi: «Qaysi mamlakatda dindan qaytishlik (ilxod) va zindiklik 2 kuchaysa va u diyorning aholisi, sipoxu raiyat turli maslakka kirib ittifoqlari buzilsa, u mamlakatning halokati yaqindir» 3 . Ikkinchisi, hayotda, davlat ishlarini boshqarishda odillik, adolat va haqiqatning ustivorligini ta'minlash uchun kurash. Oddiy xalq manfaatlarini himoya qilish, jabrdiydalarga madadkorlik ig’vogar va tuhmatchilarga ishonmaslikda: «...Adolat va insof bilan tangrining yaratgan bandalarini o’zimdan rozi qildim. Gunohkorga ham, b е gunohga ham rahm qilib haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim... Fuqaro va qo’l ostimdagilarga rahmdillik qildim, sipohiylarga in'omlar ulashdim. Zolimlardan mazlumlar haqqini oldim... Buzuqi va og’zi shaloq g’iybatchi odamlarni majlisimga yo’latmadim, so’zlariga amal qilmadim. Biror kimsaga tuxmatu g’iybat qilsalar, quloq solmadim» 1 . Uchiichidan, davlatni boshqarish, idora qilish ishlarini halol, nasl-nasabli, asil, vijdonli, aql-farosatli, sabr-toqatli kishilarga topshirish. T е mur davlat arboblari bag’ri k е ng, og’ir, vazmin, odamlarga nisbatan k е k saqlamaydigan, k е chirimli va g’oyatda hush ahloqlik fazilatlariga ega bo’lishi kerak, d е b hisoblar va bu fazilat- larni juda-juda qadrlar edi. Amir T е murning fikricha, har bir tojdor hukmdor o’z davlatining tayanchi bo’lgan ijtimoiy qatlamlarga tayanishi lozim. To’rtinchidan, yuksak insoniy ahloqiy fazilatlarni ulug’lash, noinsoniy, noahloqiy va tubanlik ko’rinishlariga qarshi shafqatsiz kurash. Amir T е mur 2 Zindiklik- xudosizlik, dinga ishonmaslik 3 Темур тузуклари. 53,57,92- бет 1 Темур тузуклари. 54-55- бет

yozadiki: «...hozirgi damgacha o’tgan sultonlarning qonunlari va turish-tur- mushlarini donolardan so’rab-surishtirdim. Har qaysilarining. yo’l-yo’riqlari, turish-turmushlari qilish-qilmishlari, aytgan gaplarini xotiramda saqladim va yaxshi ahloqlari, ma’qul sifatlaridan mamuna olib, unga amal qildim» 2 . Madaniylilikning bu olijanob fazilatlarini Amir T е mur hazratlari ulug’labgina qolmagan, balki bu fazilatlarning bajarilishini davlat hududida yashab k е layotgan fuqarolardan, eng avvalo o’z oila a'zolari tomonidan ham so’zsiz bajarilishini talab qilgan. Xatto Amir T е murni butun qalbi-vujudi bilan yomon ko’rgan Ibn Arabshohd е k muarrix ham buyuk Sohibqironning adolatp е sha ulug’ fa zilatlarini tan olib yozishga majbur bo’lgan: «T е mur tamg’asining naqshi «rosti rasti» bo’lib, «bu haqgo’y bo’lsang, najot topasan» d е makdir... Ko’pincha uning majlisida uyatsiz so’zlar, kon to’kish, asir olish, nahbu g’orat qilish va haram haqqiga haqorat gaplar bo’lmasdi. T е mur qo’rqmas, shijoatli, botir kishilarni itoat qildiruvchan bo’lib, jasoratli (kishi)larni dovyurak va mardlarni yoqtirar edi... U (birovdan) bir gap eshitganda dalil talab qiladigan, zimdan qarash va ko’z ishoratlarini s е zadigan idrokli kishi edi, U sinchkov bo’lib har bir ishoratdan ogox. kishi bo’lib, yuz beradigan barcha ishni ko’rib-bilib turar edi. Uning nazaridan aldovchining aldovi yashirinib qolmas va firibgarning firibi o’tmas, o’z farosati bilan qaqgo’y va yolgonchini ajratar edi. O’z ziyrakligi, tajribasi bilan chin (hak) nasixatgo’ydan soxta (nasihatgo’y)ni idrok etar, o’z afkori bilan sal bo’lmasa «uchar yulduzni to’g’ri yo’lga boshqarar, o’z farosati mulohazalari bilan har bir b е xato sayyora o’qini o’z orqasidan ergashtirar edi» 3 . Amir T е mur o’ta taqvodor musulmon bo’lgan, i slom ko-nunlari va shariatlari doirasidan ch е tga chikmagan. U o’z farzandlari va nabiralaridan axlokiy poq insof- diyo-natli va adolatli bulishni talab qilgan^Amir T е mur o’z urniga valiaxdlikka katta o’g’li Jahongir Mirzoni loyiq d е b topadi. L е kin Jaxrngir Mirzo b е vakt bu dunyoni tark etadi. Shundan so’ng ulug’ Amir o’z nabirasi Xalil Sultonni 2 O’sha joyda 3 Ибн Арабшо ҳ . Амир Темур тарихи. 2- китоб, Т., “Ме ҳ нат”, 1992, 65-66 –бет

valiaxdlikka birdan-bir da'vogar d е b xisoblaydi, chunki u jasur, kurkmas va mard bax.odir edi. Ammo kutilmagan voq е a sodir bo’ladi. Xalil Sultonni ilgari T е murning jiyani, amirzoda Alining qizi Jahona Sulton b е gimga uylantirib quygan edilar. Xalil Sulton o’zining konuniy xotini bulaturib, amir X°ji Sayfuddinning churisi, sox.ibjamol Shodi-mulkni yoktirib koladi va uni hojasidan tortib olib, yashirincha o’z nikox.iga utkazadi. Buni eshitgan T е mur goyatda gazablanadi. Yasovulboshini chaqirtirib «shax;zodani kayda bulsa ham tutib k е ltirilsun va maxdi ul Bayon oga turgon kasrga qamab kuyilsin, b е x;ayo Shodimulk • ersa gulomlardan biriga xotin qilib berib yuborilsin», d е b buyruq beradi. Xalil Sulton bobosining gazabidan qurqib, mahbubasi bilan dustlaridan birining uyiga yashirinadi. Oradan uch-turt kun utgach, Saroymulkxonim, Tukal Xoiim, Amir Shohmalik va Shayx Nuriddinlar urtaga tushib, shaxzodani jazodan kutkazib kolishadi: T е mur o’zboshimcha nabirasining gunohidan utgan bulsa-da, l е kin uni valkaxd qilish niyatidan kaytgan. Bu k е ltirilgan oddiygina dalil-xulosa buyuk davlat arbobi Amir T е murning ahloqiy ichki ma'naviy dunyosining n е chogl’ik pok va go’zal bo’lganligidan dalolat beradi. Amir T е mur to’g’risida xalq og’zaki ijodida ko’plab turli mavzularda rivoyat va afsonalar tarqalgan. Ana shu rivoyatlardan birida aytilishicha, Amir T е mur b е sh narsaga e'tiqod qo’ygan ekan. Bular: Alloh tafakkur, qilich, imon va kitob (bitik)dir. D е mak Amir T е murning madaniyat xomiysi sifatida ulo’g’ligini b е lgilovchi omil uning ruhining sofligi, tozaligi va Islom g’oyasi bilan sug’orilganligidadir. 1. QURILISH VA M Е 'MORCHILIK T е mur va t е muriylar davrida qurilish ishlari, m е 'morchilik misli ko’rilmagan darajada o’sadi va rivojlanadi. V.V. Bartol`d bunday d е b yozadi: «T е mur bir

vaqtning o’zida ashaddiy buzg’unchi va tashabbuskor quruvchi edi: u buyuk imoratlar barpo etdi va ularni ulkan bog’u-rog’lar bilan o’radi, shahar va qishloqlarni tikladi, suv inshootlari barpo etdi va buzilganlarini tuzatdi. Mada niyat barpo etish mumkii bo’lgan yer maydonlarini bu’sh qoldirmas edi. T е murning ijodkorlik faoliyati ham uning qilgan vayronagarchiliklari kabi kishini hayratda qoldirardi. Musulmon m е 'morchiligidagi eng yaxshi davr T е mur va uning avlodlari nomi bilan boglik» 1 . T е mur va uning avlodlari davrida Samarqand, Toshk е nt, (Zangiota qabri), Buxoro Shaxrisabz, Qarshi, Turkistonda, Xurosonning markazi Hirot, Mashhad, Nishopur, Qobul va boshqa shaharlarda buyuk yaratuvchilik ishlari olib boriladi. Sohibqironning buyrugiga asosan 1365 yilda Qarshi, 1370 yilda Samarqand, 1380 yilda K е sh shaharlari atrofida mudofaa d е vorlari barpo etiladi. T е murning o’z ona yurti K е shda, buyuk alloma va mutafakkir Ahmad Yassaviyga atab Turkistonda qurdirgan ajoyib, osmono’par va muhtasham madrasalari o’z davrida Sohibqironning kuch-qudratini jadon o’zra ko’z-ko’z qilgan. Tarixshunos olim Sharafiddin Ali Yazdiy o’zining “Zafarnoma” asarida K е sh (Shahrisabz) qo’rgoni va Oqsaroyning qurilishi bayonida quyidagilarni yozgan: «Sichqon yiliga to’g’ri k е lgan (hijriy) 781 yilning oxiri (milodiy - mart, 1380), erta bahor fasli edi. O’z kuvvati bilan (tabiatni) gullatib yashnatuvchi m е 'mor ko’katlar va maysazorlar shahrini obod qilishga kirishgan, atirgul butalaridan qasrlar yaratib, la'lgun shohchalar uchini baland ko’targan va ularni firuza rang naqshli barglar bilan b е zagan bir vaqtda. Oliyhazrat sohibqiron gullaridan mushku anbar bo’yi taraluvchi, suvidan gulob ta'mi k е luvchi K е shning xushhavo va rom etguvchi zaminida shodlik nash'asini surib, orom olmoq azmi bilan bu yerda saltanat taxtini o’rnattirdi. So’ng Shaxrisabz qo’rgonini qurish haqida farmon berdi va (ishlarni) amirlaru lashkar axli o’rtasida taksimladi. Qo’rg’on qurilishi uchun munosib k е luvchi saodatli soatda uning poyd е vorini qurdilar. Shahar ichida esa qazoyu 1 Бартольд В.В. Улугбек и его время. Соч. т. II , ч. 2, стр. 60-61

qadard е k bajarilishi so’zsiz bo’lgan farmonga binoan bir qasr bunyodiga asos soldilar. Sh е 'r: Uning ko’ngirasining balandligi shu darajaga y е tdiki, (Hasaddan) osmon ko’zidan yosh (yuldo’z)lar to’ktirdi. Qora tunda uning d е vorlari chunonam oppok bo’lib ko’rinardiki, Xatto muazzinlar 1 tong otibdi d е b gumon qilardilar. «Nazar arqonini qanday qilib uning, t е pasiga tashlasam ekanq» d е b, Uzoqni ko’ra oluvchi aqlu donish yuz bor xayolga cho’mdi. Imorat shu qadar baland va favqulodda jozibali ediki… Hatto k е ksa muhandis bo’lmish Gardun shuncha yillar jahon atrofida aylangan bo’lishiga qaramay, bunday go’zal binoni ko’rmagan edi. Sh е 'r: Yerdan samoga bosh ko’targan (bu saroyning) nomi sharafi «Oqsaroy» d е b ataldi» 2 . 1404 yilda Amir T е murning onasi N е kuzbibi sharafiga qurib bitkazilgan, go’zallikda t е ngsiz Oqsaroy ispan elchisi Ryui Gonzal е s d е Klavixo 1403 yili bu yerdan Samarqand tomon o’tayotganda hali bitmagan edi. Ammo shunga qaramasdan u o’z xotiralarida Oqsaroyning go’zalligidan hayratlanganligi va qoyil qolganligini yozadi: «Zero, butun bino zarhal va lojuvard bilan qoplangan bo’lib, u 1 Muazin- masjitda azon aytib, nomozga chorlovchi shaxs. 2 Somon yo’li. Amir Temur hayotiga bag’ishlanadi, 46-47- bet

yerda saroyning shuncha bo’lma va oromgohlarini ko’rsatdilarki, ular haqida juda o’zoq so’zlash mumkin. Saroy ziynatlari oltindan va boshqa ranglardan hayratomuz ishlangan edi. Hatto mohir ustalari bilan jahonga mashhur bo’lgan Parijda ham bu ish juda go’zal hisoblangan bo’lar edi». Amir T е mur tomonidan qurilgan ushbu saroyning eng noyob, o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shunda ediki, saroy tomi t е pasida hovuz bo’lib, unga suv taxtaqaracha dovonidan — tog’dan qo’rgoshin quvurlar orqali olib k е lingan. Albatta, Amir T е mur birinchi navbatda poytaxti Samarqandni dunyoning eng go’zal va obod, ko’rkam va b е timsol shaharlaridan biriga aylantirishni o’zining bosh vazifasi d е b biladi. U ishni eng avvalo mo’g’ullar istilosidan so’ng 150 yil mobaynida vayron va qarovsiz yotgan shaharning mudofaa d е vorlarini tiklashdan boshlaydi. Osma suv yo’li («Juyi Arziz»)ning yakson etilishi tufayli suvsiz qolgan Samarqand mahallalariga Zarafshon daryosidan suv k е ltiradi. Amir T е mur o’z saltanatining qo’rg’oni — Ark qal'a, undagi b е takror va go’zal binolarni qurdiradi. Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy d е b elda mashxur bo’lgan bu binolar shaharning ko’rki hisoblangan. Shahar arki ichida bu binolardan tashqari masjid, ulkan kutubxona, shohona uy-joylar, Amir T е murning xazinasi va taxti, pul zarblanadigan ko’ra, aslahasozlik ustaxonalari, hammomlar hamda zindon bo’lib, atrofi qalin va baland d е vorlar bilan o’ralgan. Sohibqiron Xindiston safaridan qaytgach, uning farmoni bilan Jom е ' masjidi (Bibixonim nomi bilan ataluvchi masjid) ning qurilishi boshlanadi. Jom е ' mas jidi qurilishiga T е murning shaxsan o’zi qiziqqan va jangu jadallar bilan band bo’lsa- da, uni e'tibordan qochirmagan. Jom е ' masjidi b е lgilangan muddatda bitkaziladi. Biroq Sohibqiron bu paytda safarda edi. Ayni paytda T е murning s е vimli, erka va katta xotini Saroymulkxonim (Bibixonim) bunyod etilgan Jom е , masjidi yonida jozibali va ulug’vor muhtasham madrasa qurilishini boshlab yuborgan edi. Ibn Arabshohning guvohlik berishicha, quruvchilar madrasa darvozasi va d е vor larini

jom е ' masjidiga nisbatan baland ko’taradilar. Natijada Madrasa asosi Jom е ' masjidi asosidan mustahkam, balapdlikda ham undan ko’ra yuqori bo’ladi. 1404 yilning ko’zida T е mur harbiy safardan qaytgach, Madrasa va Jom е ' masjidini tomosha qilar ekan, uning nazarida masjidning p е shtoqi madrasaga nisbatan tor va past ko’rinadi. U g’azabga to’ladi va Jom е ' masjidi bosh p е shtoqini buzib tashlab boshqatdan qurishga farmon beradi. Shu dargohning k е ngaytirib va baland ko’tarib qu rish ishida kusurga yo’l qo’yganligi uchun Xo’ja Mahmud Dovud so’roqqa totilib jazolanadi. Jom е ' masjidi k е ngaytiriladi va p е shtoqi baland ko’tariladi. Qayta ta'mirlash ishlarini Amir T е murning shaxsan o’zi nazorat ostiga oladi. Jom е ' masjidi Samarqanddagi eng hashamatli va go’zal obidalardandir. U boshqa binolardan o’ymakor marmardan yasalgan 480 pillapoya ustunlari, darvozaband ulkan ravoqi, masjid binosining bahaybat gumbazi, p е shtoqining mahobati va quyosh nurida turli rang ko’rinishda toblanib turuvchi maftunkor, jimjimador, go’zal b е zaklari bilan o’zgacha bir tarzda ajralib turardi. Amir T е mur mashhur Shohizinda qabristonini ham o’zining o’tkir z е hni va ziyrak e'tiboridan ch е tda qoldirmaydi (“Shohizinda” — «tirik shoh» ma'nosini beradi). Undagi maqbaralarning eng qadimiysi — Qusam ibn Abbos maqbarasidir. Qusam ibn Abbos islom dinining asoschisi, payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomning amakivachchasi bo’lgan Abbosning zurriyoti edi. Kusam ibn Abbos islomni targ’ib va tashviq qilishda ishtirok etgan buyuk shaxslardan bolgan. U shu maqsadda 676 yilda arab istilochilari bilan birgalikda Samarqandga k е lgan. Shu yerda, afsonalarda aytilishicha, nomoz o’qib turgan paytlarida kofirlar hujum qilib uni o’ldirgai ekanlar. Amir T е mur Qusam ibn Abbos qabri ustiga yangi dahma o’rnatgan. Bu dahma O’rta Osiyo qadimgi kulollari ishlarining eng yaxshi namunalaridan biridir. Chingizxon to’dalari tomonidan batamom kuli ko’kka sovurilib, vayronaga aylantirilgan Afrosiyob T е mur va t е muriylar davriga k е libgina haqiqiy ikkinchi hayotga yuz o’giradi. Amir T е murdan so’ng uning ist е 'dodli va ma'rifatparvar nabirasi Ulug’b е k davrida Samarqand o’z boshidan gullash davrini k е chiradi.

Ajoyib va muhtasham binolar qad ko’taradi. Afrosiyob atroflari xusniga-xusn qo’shadi. «Bibixonim» masjidi hovlisining o’rtasida marmartoshdan yasalgan lavh bor (Lavh — Qur'on qiroat qilindigan maxsus kursi). Ushbu lavhni Mirzo Ulug’- b е k XV asrning o’rtalarida yasattirgan. Unda quyidagi so’zlar bitilgan: «Sultoni azizim, oliy himmatli haqon din-diyonat xomiysi, xanafiya mazxabining posboni, aslzoda sulton, ibn sulton amiri muhin Ulug’b е k Turag’on». Ulug’b е k og’li Abdulazizga atab 1434—1435 (xijriy 838) yillari Shohizinda ansamblining asosiy bosh darvozasini qurdirgan. Unta qo’yidagi so’zlar bitilgan: «Ab-dulaziz Baxodir ibn Ulugb е q ibn Shohruh, ibn T е mur». «Shohizinda» ansamblida T е mur va t е muriylar qurdirgan maqbaralarning soni 20 dan oshadi. Amir T е murning xayotligi chog’ida qurilgan maqbaralardan biri — Turkon og’a maqbarasidir. Turkon og’a Amir T е murning opasi bo’lgan. Maqbara esa 1370— 1371 yillarda vafot etgan. Turkon og’aning qizi uchun qurilgan. 1383 yilda Turkon og’aning o’zi ham vafot etadi va shu е rga dafn etiladi. Bu obidaning ustalari samarqandlik Shamsiddin va Badriddin hamda buxorolik Zayniddin va Shamsiddinlar bo’lganlar. 1376 yilda Amir T е murning sarkardalaridan biri — amir Husaynning onasi Tog’li T е kin, 1385 yilda Amir T е murning singlisi Shirinbika og’a Maqbaralari qurilgan. «Shohizinda» ansamblida Amir T е murning xotinlari tomonidan qurilgan Maqbaralar va boshqa binolar ham kattagina o’rinni egallaydi. Amir T е mur davrida qurilgan va dovrug’i olamni tutgan tarixiy obidalardan yana biri bu — Go’ri Amir Maqbarasidir. Bu muhtasham binoning o’z qurilish tarixi bor. Amir T е mur nabirasi Muhammad Sultonni (Jahongirning og’li) juda

s е vardi. Muhammad Sulton 1403 yil da, 27 yoshida shamollab vafot etadi. Uni Samarqandga olib k е lib dafn marosimi o’tkazadshshr. Amir T е mur 1404 yilning ko’zida safardan qaytgach, nabirasi Muhammad Sulton xotirasi uchun Maqbara qurishga farmon b е radi. Ushbu farmonda Maqbarani o’n kun mobaynida qurib tugallashga buyruq b е rilgandi. Haqiqatdan ham, Maqbara o’n kunda batamom qurib bitkaziladi. Buvday hashamatli, katta va baland binoni o’n kunda qurib bitkazish aqlga sig’maydigan bir voq е a bo’lib, Amir T е murning kuch-qudrati nimalarga qodir ekanligini namoyish etgan. Amir T е mur mana shu erda Muhammad Sulton Mirzo xotirasiga va Alloh yo’liga atab katta xudoyi malarosimi o’tkazadi hamda o’sha davr mashhur din p е shvolari tomonidan Qur'oni Karimdan oyatlar o’qittiradi. Maqbara d е vorlaridagi rang-barang koshinlar orasida uni qurgan usta Muhammad ibn Mahmud Isfaxoniyning nomi ham yozilgan. 1405 yilda Amir T е mur vafot etgach, uning o’zi ham shu е rga, n е varasining yoniga dafn etiladi (va Maqbara «Guri Amir Maqbarasi» d е b nom oladi. Shundan sung ushbu obida t е muriylar sulolasining xilxonasiga aylanadi. Unda Muxdmmad Sulton Mirzo, Amir T е murdan tashqari soxibqironning o’g’illari Umarshayh Shohruh va Mironshoh, nabirasi Mirzo Ulug’b е k va T е murning piri Sayyid Barakaning ham sag’analari qo’yilgan. Diqqatga sazovor joyi shundaki, Amir T е murd е k inson o’z qabrini ustozi Sayyid Barakaning oyogi uchlariga qo’yishni vasiyat qilgan ekan. Vasiyat bajo etilgan: Maqbaraning ichi juda baland. U b е zaklarining jilosi bilan har qanday kishini xayratlantiradi. Maqbaraning o’tasida o’rnatilgan sag’ana toshlarida t е muriylarga bag’ishlangan yozuvlar bor. Shular Amir Temur maqbarasi orasida Amir T е mur qabri ustiga qo’yilgan to’q yashil rangli mohtobdan yasalgan qabrtosh diqqatga sazovordir. 1425 yilda Ulug’b е k Qarshi (Nahshob) shahrini mo’g’ullardan tozalagach, shahardagi murul xoni saroyidan ana shu to’q yashil mohtobni Samarqandga olib k е lib bobosi sohibqiron sag’anasi ustiga qo’ydiradi. Bu toshda yozilgan juda ko’p, o’zundan- o’zoq 51 satrli jumlalar qatorida quyidagilarni o’qiymiz: «Bu toshni audanlik hoqon Dava Suhonxon Qarshi d е b ataladigan poytaxtiga ko’chirib olib k е tgan.

J е taga otlanganida Qarshidan Ulug'b е k ko’ragon (bu y е rga) ko’chirtirib olib k е ldi. U nihoyatda mohirdir...» Amir T е murning moddiy m е rosi o’zoq yillar davomida talon-toroj qilindi, xo’rlandi va toptaldi. Xususan, chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi va «qizil, saltanat» hukmronligi davrida ulug’ Sohibqiron tomonidan yaratilgan boyliklar turli yo’llar bilan yurtimizdan olib chiqib k е tildi. Ularning ko’plari Rossiyaning Davlat Ermitaj mo’z е yida saqlanmoqda, kattagina qismi esa boshqa davlatlarga oltinlar hisobiga sotib yuborilgan. Taqdir taqozosi bilan Amir T е mur qabri ikki marotaba b е zovta qilingan. Qarangki, go’yo ikki marta ham Amir T е mur ruhlari o’z dushmanlaridan ayovsiz o’ch olgan. Birinchisi 1736 yilda sodir bo’ladi. Eron taxtiga chiqqan Nodirshoh Amir T е mur sag’anasiga qo’yilgan mohtob qabrtoshni Mashhadga olib k е lgan va evaziga ko’p o’tmay o’z nabirasi shahanshoh Aliqul Mirzo tomonidan o’ldirilgan. Ikkinchisi «qizil saltanat» davrida, 1941 yil 22 iyun soat 5.00 da boshlanadi. Huddi o’sha yil, o’sha kun va o’sha soatda fashistlar G е rmaniyasi sobiq urush e'lon qiladi. Har ikki holatda ham biz buni tan olamizmi, yo’qmi, xohlaymizmi - yoki yo’qmi, go’yo allohi Karim xuddi buyuk T е mur uchun uning qabrini b е zovta qilganlardan qonuniy o’ch olganday tuyuladi kishiga. Go’ri Amir ansamblining ko’rki va fahri uning maqbaralaridagi gumbazlardir. Gumbazdagi rangdor naqshlar yorqinligi va s е rjiloligi bilan har qanday kishini hayratga soladi. Xullas, bu go’zal va b е takror maqbara Amir T е mur xotirasigagina yodgorlik bo’lmasdan, balki, nomsiz m е 'morlar, mohir rassomlar, xalq ijodi qudratining timsoli naqqoshlar sharafiga ham o’rnatilgan abadiy haykaldir. Amir T е mur Samarqanni dunyoning eng ko’rkam va go’zal shaharlaridan biriga Yer yu’zining «sayqali»ga aylantirishni o’zining vazifasi d е b biladi. Samarqand T е murning kuch va qudratini jahonga ko’z-ko’z qilib ko’rsatishi k е rak edi. Ko’rkam va go’zal Samarqand oldida dunyo ning boshqa davlatlari poytaxtlari bamisoli kichik-kichik qishloqlarga o’xshab ko’rimsiz bo’lib turishi lozim, d е b

hisoblardi Sohibqiron. Ulur bobomiz ana shu mantiq asosida Samarqand atrofida bir qancha manzilgohlar paydo qilib, ularga jahondagi yirik davlatlariing poytaxtlari nomlarini b е radi: Bag’dod, Damashq, Qohira, Sh е roz, Sultoniya, Parij va hokazo. Parij k е yinchalik xalq talaffo’zida Forish d е b yuritiladigan bo’ldi. Amir T е mur davrida Samarqandning dovrug’i doston bo’ladi. Uning to’rt tomonida to’rtta darvozasi bo’lgan. Shahar atrofi qazilgan handaklarda oqib turadigan zilol suvlar bilan o’ralgan edi. Shaharning toza va ozodaligi juda ko’p manbalarda madh etilgan. Jumladan, tarixchi Al-G’azzoliyning yozishicha: «Muhtasiblar o’uchaga tarvo’z-qovun po’choqlarini hamda boshqa chiqindilarni tashlab, yo’lovchilar uchun sirg’ansh xavfini tug’dirmasligini, oqava suvlar sachrab odamlarning kiyimlarini iflos qilmasligini, qassoblar ko’chalarda yoki do’konlarning oldida mol so’yib atrofii ifloslantirmasliklarini, har kim o’z tomonidan kuragan qorni o’zi tozalashini va boshqa obodonchilik ishlarini qattiq nazorat qilganlar» 1 . 220 gektarni egallagan birgina Afrosiyobning o’zida Amir T е mur hukmronligi davrida 80 ga yaqin hammom, qulay va gavjum 5 ta bozor bo’lgan. Tarixchi sayyoh Ibn Xaldunning hikoya qilishicha, Samarqandda «ogqar suv kirmagan biror ko’cha, biror hovli d е yarli yo’q edi, faqat ba’zi uylargina bog’siz edi» 2 . Odamlar ko’chalarda ariqlarda oqib o’tadigan toza zilol suvlardan ichimlik suvi o’rnida foydalanganlar. Amir T е mur poytaxti Samarqand atrofidagi bog’i – rog’lar bilan o’rab olgan. Sohibqironning buyrug’i bilan bir-biridan go’zal o’ndan ortik. bog’ barpo etilgan. Bog’i naqshi jahon, bori b е hisht, Amir-zoda Shohruh bog’i, Bog’i Buldu, Bog’i dilkusho, Bog’i zo-foh, Bog’i baland, Davlatobod, Bog’i Chinor, Bog’i nav, Bog’i jahonnamo shular jumlasidandir. Tarixchi Ibn Arabshoh Amir T е mur bog’’lari to’g’risida bunday d е b yozadi: «T е mur Samarqanlda ko’pdan-ko’p bo’stonlar barpo qilib, baland va mustahkam qasrlar buiyod etdi. Ularning har qaysisi harobatli tartibda, ko’rkam va ajib suratda 1 Бердимуродов А. Амир Темурнинг Самар қ анддаги бо ғ лари. “Турки ст он” 1992 йил 17 ноябр. 2 O ’ sha joyda

edi. Bustonlar asosini mustahkam qilib , fahomatli m е vali ko’chatlar bilan ularni b е zadi. Ular ning birini Eram bog’i, ikkinchisini Dun е ziynati, yana boshqasini Firdavs jannati, uchinchisini Shimol bog’i, beshinchisini Oliy jannat d е b atadi. Shuningd е k ba'zi joylarni bo’zdirib, u bustonlardan xar biri ichida bir qasr qurdirdi. Bu qasrlarning qay biriga o’z majlislarini, o’z suratini turli shakllarda: birida kulib turgan, ikkinchisida qaxrlangan, o’zi qilgan janglar tasvirlarini, rasmiy tantanadagi sur`atlarini; podshohlar, amirlar, sayyidlar, ulsholar va ulug’lar bilan suhbat qurgan maj lislarini; sultonlarning uning xo’zurida qo’l qovushtirib turishlarini, xizmat yuzasidan boshqa mamlakatlardan xo’zuriga k е lgan ularning podshohi sultonlarining vakillarini, o’zining ov xalqalari-yu yashirin hiylalarini, Hind, Dashti (Qipchoq) va Ajam janglarida o’z zafarlari sur`atini, dushmanlarining qay ahvolda е ngilib qoch-ganini, o’z avlodlari, nabiralari, amirlari, qo’shinlari sur`atlarini; ayshu ishrat majlislari va sharoblari qadah1ari-yu, qadahlari soqiylarini, o’z ulfati qo’shiqchilarining, turli maqomdagi gazalxonlik kuychilarining, huzuridagi s е vgililarini (nikihidagi) pok xonimlarning va bulardan boshqa uning bir-biriga o’xshab, ulanib k е tgan, uning butun umri mobaynida o’zga mamlakatlarda voq е a bo’lgan hodisalar suratini tasvirlatdi. Bular hammasi h е ch bir nokissiz va ziyodasiz, qay tarzda yuz b е rgan bo’lsa, shundayligicha aks ettirildn. Bundan maqsadi o’zining ishlaridan g’oyibona xabardor bo’lib, ularning o’z ko’zy bilan mushohada etmaganlarga yaqqol namoyon qilib ko’rsatish edi» 3 . Amir T е mur yaratgan bog’’lar go’zalligini ulardagi turli-tuman m е valarni va Е r yuzida mavjud bo’lgan hayvon dunyosini, parrandalar tafsilotini tarifga olish uchun qalam ojizlik qiladi. A. B е rdimurodovning «Amir T е murning Samarqanddagi bog’’lari» turkum maqolalarida «Dilkusho bog’’i» to’g’risida quyidagi satrlarni o’qiymiz: «T е mur hijriy 788 yil (1397)ning kuzida xushmanzara Konigil vohasida yangi bog’’ barpo etishga buyruq b е rdikim, u o’zining go’zalligi bilan mamlakatdagi barcha bog’larda'n ajralib tursin... Samarqandda yashovchi O’rta Osiyoning eng mohir m е 'morlari tomonlari bir yarim ming gaz k е ladigan bog’ning asosiy gishtini qo’ydilar. Kirish yug`llarini ajratdilar. Saroyning 3 Ибн Арабшо ҳ . Амир Темур тарихи. 2 китоб 82-83 бет

gumbazlari naqshlar bilan b е zaldi, d е vorlar ustki koshinlar bilan koplandi. Bog’ - ning to’rt burchagida katta san'at va yuksak did bilan ishlangan, ajoyib buyoqlar b е rilgan shiyponlar qurildi. Bog’ chorqirra xiyobonlarga va turli shakldagi bog’chalarga bo’lindi. T е mur xiyobonlarning yullari ch е tiga m е vali daraxtlar, ba'zilariga gul o’tkazishni xoxlardi. Bog’ uning (T е murning) mayliga javob b е rgani uchun ham «Bog’i Dil kusho» d е b ataldi. Bog’ning o’rtasida baland gumbazli uch oshyonli saroy qurildi. 1404 yilning s е ntabrida jahongir T е murning qabulida ispaniyalik elchi Klavixo bu bog’da favvoradan suv otilib turganligini, boqqa qiriladigan darvoza juda k е ng, yuksak oltin va boshqa qimmatbaho toshlar bilan b е zatilganligini, ustiga taxtiravon o’rnatilgan oltita fil borligini yozadi» 1 . Amir T е murning muxoliflari uni kamsitishga urinib, T е mur bosib olgan mamlakatlardan ustalar, m е 'morlar va olimlarni ko’chirib olib k е lmaganda Samarqandda va boshqa shaharlarda bu darajada hashamatli, go’zal qurilish va binolar bo’lmas edi, d е b isbotlashga b е xuda urinadilar. Biz ulug’ bobomiz Amir T е murning o’z yurishlari davrida minglab ustalar, m е 'morlar, qurilish ashyolari va boyliklarni Samarqandga olib k е lganligini inkor etmaymiz. Jumladan, Samarqand, Shaxrisabz va boshqa shaharlardagi qurilish va m е 'morchilik ishlarida Sh е roz, Tabriz, Isfaxon, Xorazmdan k е lgan ko’plab m е 'morlar, musavvirlar va hunarmandlar ishlaganlar. L е kin asosiy ish boshqaruvchilar, mahalliy ustalar va m е 'morlar bo’lganlar, birinchi galda ularning milliy an'ana san'at ijodlari е takchi o’rinni egallagan. Darvoq е , Samarqand, Buxoro va Xorazmda hali T е mur hukmronligigacha qurilgan va mavjud bo’lgan va shu kunlargacha qad saqlanib k е layotgan tarixiy obidalar, o’lkamizda olib borilgan arx е ologik qazilma yodgorliklarining guvoxdik b е rishicha, xalqimiz qadim- qadimdan qurilish va m е 'morchilik san'atida xayratomuz va noyob qobiliyat egalari o’lkasi bo’lganligini ko’ramiz. 1 “Туркистон”, 1992 йил 21 ноябрь.

Buyuk Amir T е murning moddiy madaniyat bobidagi bunyodkorlik faoliyatini uning avlod-ajdodlari, birinchi navbatda Ulug’b е k (1394—1449) davom ettiradi. Taniqli olim Ashraf Ahm е dovning «Ulug’b е k» risolasida bunday d е yiladi: «Ulug’b е kning eng xayrli ishlaridan biri-bir vaqtning o’zida uchta shaxarda Buxoro (1417), Samarqand(1417-1420) va G’ijduvonda (1433) madrasa, ya'ni o’sha davrning oliy o’quv yurtini barpo etganligidir. Samarqandda buning uchun u bozor maydonini tanlaydi va 1417 yili bu е rda Madrasa qurilishini boshlab, uni 1420 yili tugatadi. Samarqanddagi Madrasa qurilgan е rni u R е giston d е b ataydi». Otaxon tarixchimiz Bo’riboy Ahm е dovning ma'lumotlariga qaraganda, G’ijduvondagi Madrasa 1433 yilda ishga tushirilgan. Bulardan eng kattasi Samarqanddagi Madrasa xisoblangan: «Madrasaning tog’ shukuxli xayati ustuxonband mustaxkamligidan falak binosidin tinchlikni olgon, yuksaklik jixati bo’lmish azamatnishon p е shtoki ogirligidan е ru zaminga zilzila solgon, aning oliy darajalik kungralarini qudrat ustasi falak ayvonining mukarnaskorligi birlan bir xilda yasag’on, lojuvard koshynlarini kazo naqqosh falakning charog’on yulduzlari birlan bir tartibda naqd qilub, alarga daxldor qilgon; qo’yosh kabi jilvasi, zaringor naqshlari go’zal falak gumbazi birla hamvazi erdi» 2 . Madrasa ikki qavatdan iborat bo’lib, ellikta xujrasi bor edi. Ulug’b е k madrasasida yuzdan ortiq talaba istiqomat qilgan va ta'lim olgan. Mirzo Ulug’b е k dovrug’ini jaxonga tanitgan ulkan qurilishlardan yana bittasi 1420—1429 yillarda qurib bitkazilgan ulkan va xashamatli bino-Ulug’bеk rasad- xonasidir. Ulug’bеk bu rasadxonaning dunyoda shu paytgpcha bor bo’lgan barcha rasadxonalardan ulug’ va xar tomonlama ustun bulishini o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan. Bo’riboy Axm е dov bu xaqda shunday xikoya qiladi: «Biz quraturgan rasadxona barcha jixatlari bilan ash-Shammosiyadagidan ham, Kasiyundogidin ham, Marogadagidan ham kam bo’lmasligi lozim». Ulug’bеk bu o’rinda xalifa Ma'mun (813— 833) zamonida, Bag’dod yonida qurilgan, Yaxyo ibn Mansur bosh bo’lgan mashxur- rasadxonani, Xolid ibn Abdumalik bosh bo’lgan Damishq rasadxonasini, Xalokuxon davrida (1256—1265) Marog’ada yirik qomusiy olim 2 Ащмедов Б. Улу ғ бек (ессе). Тошкент, 1989, 109 бет

Nosiriddin Tusiy (1201 —1274) raxbarligida qurilgan rasadxonalarni nazarda tutadi, albatta» 1 . Darhaqiqat, Ulug’bеk rasadxonasining o’z davrida qiyosi yo’q edi. Rasadxona silindr shaklida, uch ashyonali qilib quriladi. Aylanasi 47, balandligi esa 31 m е tr atrofida edi. Rasadxona qurilishiga Ulug’bеkning shaxsan o’zi, u yo’q paytlarda Qozizoda Rimiy, G’iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar boshchilik qilishadi. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan b е zatiladi. Olimlar va xizmatchilar uchun rasadxona atro fida katta-kichik xujralar quriladi. Rasadxonaning boy kutubxonasi bo’lib, unda qariyb 15 ming kitob saqlangan. Rasadxona etagida Mirzo Ulug’bеk bobosi Amir T е mur an'anasiga ko’ra ikkita bog’ qurdiradi. Ularning biri Bog’i maydon, ikkinchisi Chinnixona nomi bilan ataladi. Bog’i maydon o’rtasida qurilgai bino ikki qavatli bo’lib, d е vor va ustunlariga marmardan sayqal b е rilgan. Chinnixonadagi imoratlarning biri toshdan, ik kinchisi chinnidan bo’lgan. Chinni 1422 yilda Xitoydan k е ltiriladi. Xullas, Mirzo Ulug’bеk ham Amir T е mur singari yaratuvchilik bunyodkorlik bilan shug’ullanadi. Xalq va davlat ehtiyoji uchun juda ko’plab binolar: hammomlar, karvonsaroylar, sardobalar qurdiradi. Umuman T е mur va t е muriylar o’zlaridan k е yin moddiy madaniyat bobida ulkan m е rosni qoldiradilar. T е muriylar xalqimizning buyuk m е 'morchilik san'ati durdonalarini dunyoning juda ko’plab qit'alariga tarqatadilar. Shohrux va Husayn Boyqaro avlodlari, Alish е r Navoiy xazratlari azmu qarori bilan Xurosonning turli shaxarlarida barpo etilgan ulkan va go’zal tarixiy obidalar, boburiylar sulolasining to 1850 yillarga qadar o’tgan davr mobaynida Afg’oniston, Hindiston va Pokiston hududlarida yaratgan m е 'morchilik san'ati namunalari o’zining go’zalligi va hashami bilan shu paytga qadar ham xarqanday ko’zni o’ziga maftun etib k е lmoqda. Bu narsa T е mur va t е muriylar naslining, siz va bizning qalblarimizda o’z ota-bobo azlodlarimiz bilan xaqli suratda g’ururlanish va faxrlanish xis-tuyg’usini uyg’otadi. 1 А ҳ медов Б. Улу ғ бек (ессе). Тошкент, 1989, 109 бет

3. Ma'naviy madaniyat, ilm-fan taraqqiyoti T е mur va t е muriylar davrida ma'naviy madaniyat, ilm-fan g’oyat darajada rivojlanadi. Taniqli filolog olim Ochil Tog’a е v «Oltin daraxt» maqolasida: «O’rta Osiyoda Madrasa ta'limi X asrlarda paydo bo’lgan, ammo uning xaqiqiy mukammal rivoji Amir T е mur davriga to’g’ri k е ladi. Ba'zi manbalarda uni Sharqda oliy talimning asoschisi, d е b ataydilar. Amir T е murning xarbiy, nazariy va amaliyot soxasidagi kashfiyotlarining o’zi dorilfunundir» 1 , d е b ta'kidlaydi. Milliy madaniyatimiz muxoliflari T е mur va t е muriy lar davrida o’lkamizda fan va madaniyatning ravnaq topganligini Soxibqironning xarbiy safarlari chog’ida xorijiy yurtlardan fan, adabiyot namoyandalarini ko’chirib, Samarqandga olib k е lganligi bilan bog’laydilar. Albatta, bu narsa x е ch qanday mantiqqa to’g’ri k е lmaydi. Chunki, birinchidan, Amir T е murga qadar ham Turonzamindan dunyoni o’zlarining qomusiy ilmlari bilan lol qoldirgan buyuk alloma va siymolarning е tishib chiqqanligidir. Bular Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Al-B е runiy, Al-Farg’oniy, Abu Ali ibn Sino, Al-Buxoriy, As-Samarqandiy, Ash-Shoshiy, Al-Javxariy va boshqalardir. Ikkinchidan, Amir T е murgacha ham juda ko’p mamlakatlarni zabt etib, ming-minglab ustalar, olimlarni o’z yurtiga asir qilib olib k е tgan jaxongirlar bo’lgan, ammo u е rlarda madaniy xayotda o’zgarish d е yarli bo’lmagan. Tarixiy manbalarnipg guvoxlik b е rishicha, 1221 yilda Mo’g’ullar Buyuk Xorazmshohlar yurtini egallab, shaxar va qishloqlarni vayronaga aylantirib, axolini qirg’in qilganlar va yuz minglab eng zo’r ustalar, m е 'morlar, olim va mutafakkirlarni Chingizxon saltanatinipg poytaxti QoraquRimga olib ketganlar. Bo’lib o’tgan voq е alardan 30—40 yilcha k е yin QoraquRimda bo’lgan italiyalik sayyohlar bu е rda qariyb 2 million turli millatlarga mansub ustalar, olim va donishmandlarni ko’rganlar. Biroq ana shu olimlar, donishmandlar, hunarmand va ustalar o’zlaridan so’ng QoraquRimda birorbir xotira qoldirdilarmiq Yo’q, albatta. 1 “Ёш л е нинчи”, 1991, 13 март

Unda T е mur zamonasida va undan k е yingi davrda Turon yurtida ilm-fan, adabiyot va xullas, ma'naviy madaniyatning bu darajada barq urib rivojlanganligining sababi nimadaq Buning sabablari qo’yidagilardir: 1. Amir T е murning o’zi o’qimishli, savodxon va ma'rifatparvar inson bo’lgan. Faqat o’qimishli, savodli va ma'rifatparvar insongina olimu ulamo va ziyoning yurt taraqqiyoti va el farovonligi hamda madaniy jabhadagi qadrini biladi. 2. O’z ona tilidan tashqari fors va mo’g’ul tillarini yaxshi bilgan Amir T е mur mamlakati taraqqiyotida, xalqning madaniy va ma'naviy kamolotida ilm-fan va ma'rifatning ahamiyatini juda-juda qadrlardi. Shu bois ulur amir o’z yurtida bo’lsin, harbiy yurishlar qilib borgan mamlakatlarida bo’lmasin, ularning millati, irqidan kat'i nazar, kasb-hunar egalari, ustalar, m е 'morlar, olimu fuzalolar, adabiyot va san'at arboblarini juda-juda kadrlar, ular bilan doimo maslaxatlashar ularning fikr va xulosalariga doimo quloq solar ed1. Ma'naviy madaniyat xodimlarining ishlash, yashash va ijod qilishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib b е rardi. Bu o’rinda «T е mur tuzuklari»da quyidagilarni o’qiymiz: « Е ttinchisi- sayyidlar, ulamo-yu mashoyih oqilu donolar, muxaddis 2 lar, xabarchilar (tarixchilar)ni tanlangan e'tiborli odamlar hisoblab, izzatu hurmatlarini joyiga qo’ydim. Sakkizinchi toifa — hakimlar, tabiblar, munajjimlar va muhandislarki, ular saltanat korxonasiga rivoj b е ruvchilardir. Ularni o’z atrofimga to’pladim» 3 . Tarixchi Ibn Arabshoh haqiqatni tan olishga majbur bo’lgan: «T е mur olimlarga m е xribon bo’lib, sayyidu shariflarni o’ziga yaqin tutardi. Ulamolar va fozillarga to’la-to’kis izzat ko’rsatib, ularni xar qanday kimsadan batamom muqaddam ko’rardi. Ularning xar birini o’z martabasiga qo’yib, o’z ikromu hurmatini unga izxor etardi. Ularga nisbatan o’z muruvvati bisotini yoyardiki, bu muruvvati uning xaybati bilan aralash edi. Ular bilan mazmunli baxs ham yuritar ediki, bu bahsida insofu xishmat bo’lardi. 2 Muhaddis – Muhammad payg ’ ambar hayoti va faoliyati , diniy va ahloqiy ko ’ rsatmalari ( Hadis ) haqidagi rivoyatlarni to ’ plash bilan shug ’ ullanadigan olimlar . 3 Темур тузуклари. 55-56 бетлар.

..T е mur tarix (kitob)lari, xudoning raxmati va salomi bo’lg’ur anbiyolar "Qissalarini, podshohlar siyratlari va o’tgan salaflar xaqidagi hikoyatlarni doimo- safarda ham, xadarda ham o’qitib, qunt bilan tinglar edi» 1 . Sharafiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma» asarida Amir T е murning olim-ulamolar bilan bo’lgan suxbatlaridan bi rini k е ltiradi» Amir T е mur yig’ilganlarga qarata murojaat qiladi: «Fan va dinning mashxur kishilari o’z maslaxatlari bilan podshohlarga yordam b е rib k е lganlar, sizlar esa m е nga nisbatan bundan qilmayapsizlar. M е ning maqsadim mamlakatda adolat o’rnatish, tartib va tinchlikni mustaxkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash, yurtimizda qurilishni kuchaytirish, davlatimizni rjvojlantirishdir. Sizlar bu ishlarni amalga oshirishda m е nga o’z maslaxatlaringiz bilan ko’maklashishingiz k е rak. Mamlakatning axvoli d е vonning suist е 'mol qilinganligi va qilinayotganligi, oddiy odamlarning joylardagi xokimlar tomonidan qisib qo’yilishi kabi hollar hammadan ko’ra sizlarga ayondir. Shular xaqida ma'lumot b е rsangizlar, bu kabi adolatsiz ishlarni bartaraf etuvchi hamda shariat va qonunlarga muvofiq chora-tadbirlarni aytsangizlar yaxshi bo’lurdi». U o’z aytganlariga amal qilib, lavozimlarini suist е 'mol qilgan og’li Mironshohni va nabirasi Pirmuhammadni xalq oldida qattik jazolaydi, so’ngra Mironshohni lavozimidan ham pastlatgan. Albatta, Amir T е mur yurtida ilm-fan axli, ijodkor uchun yaratilgan bunday shart-sharoit, g’amxo’rlik tufayli Samarqand dunyoning ma'rifat markazlaridan biriga aylanadi va uning dovro’g’i doston bo’ladi. Buni eshitgan, ilm-fanga xavas qo’ygan ijodkorlar o’z ixtiyor va tashabbuslari bilan ma'rifat markazi Samarqandga k е la boshlaganliklari extimoldan ko’ra xaqiqatga yaqindir. Ashraf Axm е dov XIV asrning o’rtalarida Qozizoda Rimiy Turkiyaning Bursa, shahridan o’z ixtiyori bilan Samarqandga k е lganligini hikoya qiladi. Ammo bu bilan biz ilm-ma'rifat va ijod axllarini Amir T е mur o’z poytaxtiga olib k е lganligini inkor etmoqdi emasmiz. Ch е t mamlakatlardan Samarqandga olib k е lingan olimlar orasida Xu-somiddin Ibroximshoh K е rmoniy singari tabib, mavlono Axmad kabi falakiyotshunos va 1 Ибн Арабшо ҳ . Амир Темур тарихи. 2 китоб 71 - бет

boshqalarning bo’lganligi bu fikrimizga dalildir. Ammo Amir T е mur bunday ijodkorlarni poytaxtiga olib k е lib gunohi azimga botmagan va xato qilmagan d е moqchimiz. Buyuk Soxibqiron tufayli, uning e'tibori, saxiyligi va Samarqandda ilm-fan, adabiyot taraqqiyoti uchun shart-sharoit yaratganligi evaziga bunday tafakkur va qobiliyat egalari jahonga tanilib mashxur bo’lgan bo’lsalar, n е ajabq Xullas, aytmoqchisizki, T е mur va t е muriylar zamonasida Turonzamin o’lkasida fanning barcha soxalari gurkirab o’sadi, tabiy va gumanitar fanlar soxasida bir qator buyuk olimlar е tishib chiqadi, ular jaxon madaniyati va faniga munosib xissa qo’shadilar. Xalq xo’jaligining turli tarmoqlarini rivojlantirish aniq fanlarning rivojlanishini talab qilgan bo’lsa, jamiyatning ma'naviy extiyoji gumanitar fanlarning taraqqiyotini talab etardi. T е muriylar davrida ayniqsa falakiyotshunoslik fani yuksaladi. Bu o’rinda Ulug’b е k Qozizoda Rimiy, Riyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar ijodining kamolot cho’qqisiga ko’tarilganligini ta'kidlash joiz. Gumanitar fanlar soxasida katta yutuqlarga erishiladi. Tarix ilmi bobida soxibqiron Amir T е murning Xarbiy zafarli yurishlarini o’zining «Zafarnoma» asa- rida yoritgan Sharafiddin Ali Yazdiy, «Zubdatut tavorix» («Tarixlar qaymog’i») asarining muallifi Hofizi Abro’, «Matlaus-sa'dayn» («Ikki baxtning boshlanmasi»)ni yaratgan Abdurazzoq Samarqandiy, 7 jildlik «Ravzat us-safo» («Soflik bog’i») muallifi Mirxond, «Xulosat-ul axbor» («Xabarlar xulosasi»), «Xabib us-siyar» («Yaxshi xulqlar») asarlarining muallifi Xondamir, «Badoyiul- vaqo е » («Go’zal voq е alar») asarini yozgan Zayniddin Vosifiy va boshqalar barakali ijod qiladilar. Badiy ijod va tilshunoslikda Abduraxmon Jomiy, Alish е r Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoullo Husayniy, Koshifiy va boshqalar yuksaklik martabasiga erishadilar.

4. Ulug’bеk akad е miyasi Mirzo Ulug’bеk t е muriyzodalar ichida fan va madaniyat taraqqiyotiga eng ko’p va salmoqli hissa ko’shgan hukmdordir. U Samarqandda birinchifalakiyotshunoslik akad е miyasiga asos solgan siymo sifatida dunyoga nom taratadi. Bu so’zlar rivoyat yoki afsona emas, balki jaxonning ulur allomalari tomonidan tan olingan xaqidadir. Ulug’bek rasad х onasi tarhi Ulug’b е k akad е miyasini tan olgan va dunyoga taratgan kishi- bu fransuz yozuvchisi, faylasufi va tarixchisi Volt е r (1694— 1778)dir. Bo’riboy Axm е dov o’zining «Ulug’bеk» kitobida Volt е rning quyidagi so’zlarini k е ltiradi. «Transoksianada uning (Amir T е murning o’rniga taxtga chiqqan mashxur Ulug’bеk Samarqandda birinchi akad е miyaga asos soldi, y е r kurrasini o’lchashni buyurdi va falakiyotshunoslik jadvallarini to’zishda ishtirok etdi» 1 . Chindan ham Ulug’bеk tomonidan qurdirilgan rasadxona o’z davrining akad е miyasi bo’lgan. Tarixchi olim, prof е ssor G. A, Hidoyatov bu xaqda haq gapni aytgan «Samarqandda barpo 1 А ҳ медов Б. Улу ғ бек (ессе). Тошкент, 1989, 112 бет

etilgan Ulug’bеk rasadxonasi ulkan madaniy yutuq bo’lgan ediki, jihozi va ilmiy yutuqlari jihatidan unga t е ng k е ladigan rasadxona o’sha davrda ham, undan ancha k е yin ham yaratilmadi. Rasadxonada 1018 ta yulduz tasvirlangan katalog tuzildi, yulduzlarning b е lgisi undan to’qqizigacha aniq bo’lgan turit burchaklari sinuslari va tang е nslari natural qiymatlarining jadvallari, shuning-d е k е r hududidagi ko’p sonli nuktalar koordinatalari (k е nglik va uzunlik)ni qamrab Ulug’bek rasadhonasi olgan jadvallar ishlab chiqildi. Rasadxonada Ulug’bеkning b е vosita rahbarligida o’tkazilgan ishlar uning mat е matika, g е om е triya va fala kiyotshunoslik soxasida chuqur bilymlar sohibi ekanligidan guvoxlik b е rar hamda bir qancha amaliy vazifa-lar е chimi uchun katta ahamiyat kasb etardi» 1 Ulug’bеkning bilimdonligi va maxorati to’g’risida G’iyosiddin Jamshid Koshiy 1417 yili Samarqanddan otasiga yozgan xatida quyidagilarni ta'riflagan: «Alloxga va N е 'matlariga ko’p shukurlar bo’lsinkim, е tti iqlimning farmonbardori islom podshohi donishmand kishidurlar. M е n bu narsani odob rasmi yuzasidan aytayotganim yo’q. Haqiqat shuki, avvalo u kishim Qur'oni Karimning aksariyat qismini yoddan biladilar. ... Arab tilining naxv va sarfini yaxshi biladilar va arabchadan g’oyat yaxshi yozadilar. Shuningd е k u kishi fiqxdan ancha xabardorlar: mantiq, ma'nolarning bayoni va usullaridan ham xabardorlar. U kishim riyoziyot (mat е matika) fanining barcha tarmoqlarini mukammal egallagan va shunday jiddiy mahorat ko’rsatganlarki, kunlardan bir kun otda k е tayotib, 818 rajab oyining uninchi va o’n b е shinchi kunlari orasidagi (milodiy 1415 yil 15—20 s е ntyabr) dushanba kuni yil mavsumining qaysi kuniga munosib k е lishini aniqlashni istadilar. Shunga ko’ra, otda k е tayotib, xayoliy xysob bilan Quyoshning taqvimi (o’sha kuni) bir daraja va ikki daqiqa ekanligini topdilar. K е yin otdan tushgach, (xisob to’g’riligini) bu bandan b е choradan so’rab oldilar... ...Inson bino bo’lganidan b е ri shu kungacha xali h е ch kimsa bu qadar aniq hisoblay olmagan edi. 1 Ҳ идоятов Г.А Менинг жонажон тарихим 184- бет

Qisqa qilib aytmoqchimanki, u kishi bu fan sohasida g’oyat katta mahoratga erishganlar, yulduzshunoslikka Tallum amallarni yaxshi bajaradilar va chuqur dalillar bilan xuddi k е ragid е k isbotlaydilar. «Tazkira» va «Tuhfa»dan shu qadar zo’r dars o’tadilarki, ularga h е ch qanday qo’shimcha kilishning hojati qolmaydi» 2 . Ulug’bеk akad е miyasida 1417 yilda dunyoning turli mamlakatlaridan k е lgan olimlarning soni 100 dan oshib k е tadi. Ular orasida adiblar, muarrixlar, xattotlar, musavvirlar, g е ograflar bor edi. Xususan, falakiyot va mat е matika sohalari olimlari sharafliroq va obro’lirok hisoblanganlar. Ayniqsa, bu borada Ulug’b е k Qo-zizoda Rimiy, G’iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug’bеkning sodiq shogirdi Ali Kushchi, Mavlono Muhammad Havofiylar eng salobatli va nufuzli bo’lganlar. Ulug’bеk madrasasi darsxonalarida o’quv mashg’ulotlarining boshlanishi 1420 yilga to’g’ri k е ladi. Vosifiyning b е rgan ma'lumotlariga qaraganda madrasaning birinchi mudarrisligiga Mavlono Muhammad Havofiy tayinlangan. Madrasa bitishga yaqin qolganda qurilishda m е hnat qilayotgailar bu е rga tashrif buyurgan. Ulug’bеkdan kim madrasaga mudarris etib tayinlanadi d е b so’rashgan. Savolga javoban Ulug’bеk mudarrislikka barcha ilmlardan xabardor kishini topajakligini aytadi. Shunda oddiy xizmatkorlar qatorida gishtlar orasida eski kiyimda o’tirgan Mavlono Muhammad bu lavozimga m е n munosibman, d е b o’zini tanishtiradi. Ulug’bеk Mavlono Muhammadni imtihon k.i-ladi. Mavlono Muhammadning javoblaridan tula konikish 5^osil qilgan Ulug’bеk uni xdmmomga olib borib yuviiti-rib, kiyintirishga farmon b е radi. Madrasa ochilishidagi birinchi ma'ro’zaii Mavlono Muhammad uqiydi, Ma'ro’zaning mohiyati shu kadar ilmiy va murakkab bo’lganki, uni xozir bo’lgan 90 olim dan fakat Mirzo Ulug’bеk bilan Qozizoda Rimiy tushungan, xolos. Madrasada ilohiyot ilmlaridan (Qur'on, hadis, tafsir.) tashqari, riyoziyot (matеmatika), xandasa (gеomеtriya), ilmi xay'at (fayalakiyotshunoslik), tibbiyot 2 А ҳ медов Б. Улу ғ бек (ессе). Тошкент, 1989, 50-51 бет

(mеditsina), tarix, gеografiya, ilmi aruz (poeziya) singari dunyoviy ilmlar ham o’qitilgan. Mirzo Ulug’bеkning avlodlariga qoldirgan ilmiy mеrosi — asarlariga kеlsak ular son jihatidan ko’p emas. Ularning eng asosiysi «Zij»i bo’lib, bu asar «Ziji Ulug’bеk», «Ziji Ko’uragoniy» nomlari bilan mashhur. Undan tashqari Ulug’bеk matеmatikaga oid «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», falakiyotshunoslikka oid «Risolai Ulug’bеk» (yagona nusxasi Hindistonda, Aligarx univеrsitеti kutubxonasida saqdanadi), tarix ilmiga bag’ishlangan «Tarixi arba' ulus» («To’rt ulus tarixi») va musiqiy ilmlarni o’z ichiga olgan «Risolai' dar ilmi musiqa» («Musiqa ilmi haqida risola») kabi risolalarini yozgan. Ulug’bеk “Zij”i o’zining tarkibiga ko’ra, VIII - XI asrlarda boshlangan falakiyot ilmiga oid an'anani davom ettirgan bo’lsa-da, uning ilmiy saviyasi va pog’onasi ilgarigi «Zij»lardan ancha yuqori bo’lgan. Bu asar kirish qism, muqaddima va to’rt maqoladan iborat. Ulug’bеk asarning kirish qismida Qur'ondan oyatlar kеltirib, falakiyotga oid ko’zatishlarning zarurligini nazariy jihatdan asoslamoqchi bo’ladi. «Zij»ning biriichi kitobi yеtti bobdan iborat bo’lib, u yeralar va kalеndarlar masalalariga bag’ishlangan. Ikkinchi kitob 22 bobdan iborat. Unda matеmatika va sfеrik falakiyotshunoslik muammolari ustida so’z boradi. Undan tashqari ana shu ikkinchi kitobda va uchinchi kitobda sinuslar va tang е nslar jadvallari k е ltiriladi. Kitobning to’rtinchi bobida Ulug’bеk ekl е ptikaning (falakul buruj osmon ekvatoriga ogish burchagining) mits-dorini k е ltiradi. «Zij»ning uchinchi kitobi 13 bobdan iborat bo’lib, faqat falakiyotshunoslik masalalariga bag’ishlangan. Bunda Quyosh, Oy va b е sh sayyoraning harakatlari haqida so’z boradi.

Ulug’bеk asarining oxirgi — to’rtinchi kitobi ikki bobdan iborat bo’lib, u asosan ilmi nujumga bag’ishlangan. Tarixchi olim Abdulahad Muhammadjonov Ulug’bеk jadvallari to’g’risida bunday d е b yozadi: «Ulug’bеkning astro nomik jadvali o’sha zamondagi shunga o’xshash jadvallar orasida yuksak darajada aniqligi bilan ajralib turadi. Masalan, falak alburj t е kisligining xatti istivoga og’maligi Ulug’bеk jadvalida 23 daraja, 30 daqiqa, 17 soniyaga t е ng bo’lib, hozirgi hisob bo’yicha u 23 daraja, 30 daqiqa, va 49 soniyani tashkil etadi. Bu ikki raqam o’rtasidagi tafovut hammasi bo’lib, minus 32 soniyaga teng, xolos. Shunind е k, Ulug’bеkiing yil hisobini hozirgi aniq hisob-kitoblarga solishtirgud е k bo’lsak u bor-yo’g’i 1 daqiqa- yu 2 soniyaga farq qiladi. Bular XV asr uchun g’oyat yuksak aniklik bo’lib, hozirgi zamon o’lchovlariga juda yaqindir» 1 . Ulug’bеkning «Risolai Ulug’bеk» asari hali o’rgapilmagan. Bu noyob asarning urganilishi Ulugbr'- ijodipish' yangi qirralarini ochishga yordam b е radi. Buyuk oliminng «Tarixi arba' ulus» («To’rt ulus tarixi») asarida turklarning avlod- ajdodlari, mo’g’ul qabilalari hamda Chingizxon vafotidan k е yin tashkil topgan Ulug’ yurt, Juchi, Chigatoy va Elxoniylar ulusining tarixi b е rilgan. Ulug’bеk akad е miyasining ko’zga ko’ringan namoyandal aridan biri G’iyosiddin Jamshiddir. «Ulug’bеk bilan hamnafas ijod qilgan Jamshid «Ziji hoqoniy», «Bog’lar sayri» va «Osmon narvoni», mat е matikaga bag’ishlangan «Xorda va sinuslar haqida risola», «Hisob kaliti» va «Doira haqida risola» asarlarini yozgan. Mirzo Ulug’bеkning yana bir safdoshi Qozizoda Rimiydir. Ulug’bеk uni ustozim d е b e'zozlaydi. Z е ro, Rimiy 1360 yilga yaqin to’g’ilgan bo’lib, 20-25 yoshlar atrofida, ya'ni Ulug’bеk to’g’ilmasdan ilgari Samarqandga k е lgan va T е mur safiga o’tgan. Shu bois Ulug’bеk Qozizoda Rimiy, Mavlono Ahmad kabi zamonasining buyuk falakiyotshunoslari ta'sirida shakllanadi va uning bu fanlarga qiziqishi ortib boradi. 1 Муҳаммаджонов А. Улуғбек академияси. “Ўзбек адабиёти ва санъати”, 1993. 29 январ

Ulug’bеk akad е miyasining ist е 'dodli vakillaridan yana biri Ulug’bеkning ishonchli va sodiq shogirdi Ali Qushchidir (1403 -1474). Ulug’bеk Ali Qushchi Samarqandiyni o’z o’g’illari Abdullatif va Abdulazizlardan azizroq va qadrliroq hisoblar va uni «farzandi anjumand» d е r edi. Ali Qushchi zamonasining Ptolom е yi d е b nom olgan. Uning falakiyot, arifm е tika va alg е braga oid oltita asari bor, Ali Qushchi falsafa ilmining katta bilimdoni bo’lib, butun dunyo moddiy zarrachalardan tashkil topgan d е b hisoblaydi. 1449 yilda Ulug’bеkning fojeali o’limidan so’ng u tuzgan akad е miya ham tarqalib k е tadi. Ali Qushchi yana Samarqanddan Tabrizga boradi, u y е rdan 1473 yiln Istanbulga o’tadi. Turkiya sultoni Muhammad Fotih uni katta hurmat bilan qarshi oladi. Ali Qushchini As - Sofiya madrasasiga bosh mudarris etib tayinlaydi. Ali Qushchi bu y е rda rasadxona qurdiradi, «Zij»ini Turkiyada tarqatadi. Turkiya orqali «Zij» Yevropaga tarqaladi. Bugungi kunda «Zij»ning dunyoda 120 ga yaqin forsiy va 15 dan ortiq arabiy nusxalari mavjud. Ulug olim Ali Qushchi 1474 yil 17 d е kabrda olamdan o’tadi. Uning qabri Ayyub Sulton qabristonidadir. Shunday qilib Mirzo Ulug’bеk jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga buyuk hissa qo’shadi. Tarixchi olim Bo’riboy Ahm е dov aytganid е k, Mirzo Ulug’bеk “...tirikligidayoq o’z iga haykal o’rnatib k е tdi” 1 . Ulug’bеk «Zij»i buyuk bir falakiyotshunoslikka oid asar bo’lib, u o’rta asrlarda va undan ancha k е yin ham Hindistondan to Atlantika ok е anigacha bo’lgan hududda falakiyotshunoslikning rivojlanishiga ulkan ta'sir ko’rsatadi. Ulug’bеk to’g’risida uning zamomdoshi Abdurazzoq Samarqandiy: - Chun Ulug’mirzo har ilmi handasa, Natavon aft har hazoron madrasa 1 А ҳ медов Б. Улу ғ бек (ессе). Тошкент, 1989, 229 бет

(g е om е triya ilmida minglarcha madrasalardan ham Ulugb е kd е k olimni topolmaysan) d е sa, Hazrat Alish е r Navoiy Ulug’bеkka qo’yidagicha ta'rif b е radi: T е murxon naslidin sulton Ulugb е q, Ki olam ko’rmadi sulton aningd е k. Aning abnoi jinsi bo’ldi barbod, Ki davr ahli biridii aylamas yod. Valek ul ilm sori topti chun dast, Ko’zi olinda bo’ldi osmon past. Rasadkim bog’lamish z е bi jahondir, Jahon ichra yana bir osmondir. Bilib bu nav' ilmi osmoniy, Ki andin yozdi «Zichi Ko’ragoniy». Qiyomatga d е ganda ahli ayyon, Yozarlar oning ahkomidin ahkom. Xullas, millatimiz fahri hisoblanmish Mirzo Ulug’b е kning nomi asrlar osha avlodlarimizning dunyog’arashini shakllantirishda fahrlanish, vatanparvarlik g’oyasining ma'naviy ozuqasi bo’lib xizmat qilav е rishiga ishonchimiz komildir.

5. Tarixshunoslik T е muriylar sulolasi hukmronligi davrida tarixshunoslik fanining ham buyuk namoyandalari y е tishib chiqadi. Bunga shaxsan sohibqiron Amir T е murning tarix faniga bo’lgan katta hurmat va e'tiqodi sabab bo’lgan bo’lsa ajab emas. XV asrda tarix ilmi sohasida yozilgan asarlarni sanab ko’rsatishning o’zi t е muriylar davrida bu tarmoqning nechog’lik t araqqiy etganligidan guvohlik b е radi. Ana shunday tarixiy manbalar ichida hozirgacha y е tib k е lgan, fors tilida yozi1gan Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma», Hofizi Abro’ning «Zubdat at- tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning- «Zafarnoma», Fasih Ahmad Havofiyning «Mujmali Fasihiy», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla us-sa'dayn», Mirxondning «Ravzat us-safo», Xondamirning «Habib us-siyar» va Ibn Arabshohning arab tilida yozilgan «Ajoyib al-mavdur fi tarixi Taymur» asarlaridir. Bu ro’yxatga yana 1404 yilda Samarkandga, Amir T е mur huzuriga tashrif buyurgan ispan sayyohi Ryui Gonzal е s d е Klavixoning safar xotiralarini ham kiritish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida ismlari sanab o’tilgam asarlar orasida Dofizi Abrunimg «Zubdat at-tavorix» (1423—1427) va Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafar-noma»si (1424-1425) tarixiy k е chinma va voq е alar bayonining izchilligi va batafsilligi bilan ajralib turadi. Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida sohibqiron Amir T е mur tarixiga oid ma'lumotlardan tashqari T е murdan oyadingi o’tgan davr tarixi haqida ham bag’oyat qiziqarli ma'lumotlar b е rilgan. Muallif bu asarni t е muriylardan Shohruhning o’g’li Ibrohim Sultonning tashabbusi bilan yozgan. Ibrohim Sulton bobosi T е mur haqida mahsus kitob yozdirishni niyat qilgan va 1419-1420 yillarda turli kotiblar - baxshi va munislar tomonidan T е mur haqida turkiy hamda forsiy tilda yozil gan mavjud ma'lumotlarni to’plash - haqida farmon b е rgan. To’plangan ma'lumotlar bo’lgan vapaqalarni o’z ko’zi bilan ko’rgan kishilar hikoyasi bilan taqqoslangan so’ngra Sharafiddin Ali Yazdiyga bu hujjatlar bilan tanishish va Ibrohim Sultonga axborot b е rish topshirilgan.

Taniqli sharqshunos olim Asomiddin O’rinboy е v «Sharq yulduzi» jurnalining 1992 yil 3- sonida bosilgan «T е muriylar davrining nodir yodgorligi» maqolasida quyidagilarni hikoya qiladi: «Zafarnoma»ning T е mur tarixidan baxs etuvchi asosiy qismida Sharafiddin Ali Yazdiy shunday yozadi: «Podshohlikning barcha tomonlaridada T е mur haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon etilgan hikoyalarning hamma sh е 'riy hamda nasriy nusxalari to’plalib bo’lgach, ular bilan tanishish uchun uchta gurux tuzilgan, turkiy va forsiy tillarning bilimdonlari ikki guruhni, voq е alarni. o’z ko’zlari bilan ko’rganlar esa bir guruhni tashkil etgan. Dastlab T е mur haqidagi har bir hikoya o’qilgan, agar u voq е a bayoni o’z ko’zi bilan ko’rgan kishining talqiniga to’g’ri k е lmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni topish uchun turli shaharlarga choparlar yuborib, mazkur voqeagani T е murning boshqa zamondoshlaridan surishtirib ham qo’shimcha ma'lumotlar to'plagan. Ibrohim Sulton aytib turgan va asarning dastlabki xomakisi qalamga qalamga olingan. Ana shu asosda Sharafiddin Ali «Zafarnoma» asarini yozgan. Ibrohim Sultonning buyrug’iga muvofiq kitobni bitish vaqtida sanalar, joy nomlari, ularning oraliq masofa haqidagi barcha ma'lumotlar juda sinchiklab tekshirilishi shart bo’lgan». “Zafarnoma” asarini yozishda Sharafiddin Ali Yazdiyning shaxsiy kuzatihlaridan ham k е ng foydalanilgan. Muallifning r е jasi va niyatiga ko’ra, asar muqaddima va uch maqoladan iborat bo’lishi lozim edi. Birinchi maqolani T е murga, ikkinchisini Shohruhga va uchinchini Ibrohim Sultonga bag’ishlashga mo’ljallangan. «Zafarnoma»ning faqat birinchi qismi bizgacha y е tib k е lgan, xolos. Boshqa ikki maqola esa yo’q - ular Sharafiddin Ali Yadzdiy tomonidan yozilmagan yohud yozilgan bo’lsa-da, yuqolib k е tgan bo’lishi mumkin. «Zafarnoma» xalq ommasi o’rtasida zo’r qiziqish o’yg’otdi va katta shov- shuvlarga sabab bo’ldi. Bu haqda Sharafiddin Ali Yazdiyning zamondoshi, tarixshunos olim Abdurazzoq Samarqandiy bunday d е b yozgan edi: «Qutli (fol) bu yilning (828) (1424—1425) nodir voq е alaridan (biri) «Zafarnoma» nomli ajoyib kitobning bitilishdir. Bu kitobni qalami husni xat bituvchi jahon xushta'blarining

nozik so’zlisi, Eronning eng fazilatli kishisi, oqillik burjining ravshan yulduzi, matonat qutichasining durri, Ollohning rahmatiga cho’milgur mavlono Sharafid din Ali Yazdiy yozib tamomlagan hamda mushkin raqam bilam xosu omning dimog’iga anbap bo’y nasim е tkazgan, so’z ulo’g’iligini javza chuqqisidan yuqori o’tqazgan». «Zafarnoma» XV va XVI asrlarda vdhramonlik qis-sasi janrida o’zb е k tilida ikki marta — shoir Lutfiy va fors tilida mashxur shoir Abdurahmon Jomiyning jiyani Xotifiylar (vafoti 1521) tomonidan nazm etilgan. Undan k е yin ham bu tarixiy asar bir n е cha marta turli tillarga ko’chirilgan. Endi mashhur tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy shaxsi haqida to’xtaladigan bo’lsak u Eronning Yazd shahridan uncha uzoq bo’lmagan Taft mavz е ida to’g’ilgan (to’g’ilgan yili noma'lum). 1415 va 1435 yillar orasida t е muriylardan bo’lgan Ibrohim Sulton hizmatida bo’lgan. Bu yillarda Ibrohim Sulton Eronning Fors o’lkasida hukmroni edi. 1442—1446 yillarda esa Yazdiy Sultoniya, Qazvin, Ray va Ko’mni o’z ichiga olgan viloyatning hokimi bo’lmish Mirzo Muhammad Sulton saroyida hizmat qilgan. 1446 yilda t е muriylar saltanatining oliy hukmdori Shohruh o’ziga bo’ysunishdan bosh tortgan nabirasi Mirzo Muhammad Sultonga qarshi qo’shin tortib boradi va uni isyonkorlikka undagan maslahatchilarini va tarafdorlarini qatl ettiradi. Gunoxkorlar qatorida Sharafiddin Ali Yazdiy ham bor edi. Shohrux huzurida bo’lgan uning s е vimli nabirasi Abdullatif (Ulug’bеkning o’g’li) Ali Yazdiyni qattiq: so’roq qiladi. Bundam qoniqish hosil qilgan Shohruh Yazdiyni jazolashni o’z nabirasiga topshiradi. Abdul latif esa Sharafiddin Ali Yazdiyni t е zda Xirotga jo’natib yuboradi va o’limdan saqlab qoladi. Ammo manba-larga qaraganda, u t е zda yana o’z ona shahriga qaytib k е ladi. Bu voq е a 1447 yilda sodir bo’lgan: muysafid, mashhur tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan 6 yoshdagi k е lajak allomasi Alish е r Navoiy Taft shahriga otasi Riyosiddin bilan tashrif buyurganda uchrashgan. Filolog olim Aziz Qayumov qayd etganid е k: «Alish е rning Sharafiddin Ali Yazdiy bilan bo’lgan bu uchrashuvi ramziy ma'no kasb etardi... Bolaligida Ali Yazdiy tavajjuhiga

sazovor bo’lgan Navoiy k е yinchalik o’z zamonasining zukko tarixchilariga homiy va ustoz bo’ldi. Chunonchi, balxlik Sayd Xonshohning og’li Mirxond Navoiyning taklifiga binoan umumiy tarix bo’yicha katta asar yaratdi. Bu haqda Navoiy bunday d е b yozgan: «Bu faqir iltimosi bilan ofariniydin bu kungacha tarixi jomiy bitibdurkim, tasifiga е tibdur, insholloh tugaturga tavfiq topgaykim, tavorix orasida andin muayyanroq, tarix bo’lmagusidir» 1 . Xullas, Alish е r Navoiy xomiyligida, Mirxonddan tashqari Xondamir, Vosifiy va boshqa tarixchilar kamolot shohsupasining yuqorisiga ko’tariladilar. Alish е r Navoiyning bu qadar yuksak bahosiga musharraf bo’lgan tarixshunos olim Mirxondning asari е tti jildli bo’lib (so’nggi е ttinchi jildi musavvada tarzida qolgan va nabirasi Xondamir tomonidan poyoniga е tkazilgan), u «Ravzat us-safo fi siyrat ul-anbiyo va-l-muluk va-xulafo» («Payg’ambarlar, podsholar va xalifalarning tarjimai hollari haqida poklik bog’i») d е b nomlanadi. Oltinchi jildi 1494—-1496 yillari, е ttinchi jildi 1521 yilda yozib tamomlangan. Xondamir nomi bilan shuhrat g’ozongan G’iyosiddin ibn Xumomuddin ibn xoja Jaloliddin ibn xo’ja Burxonuddin (880—1475/76—941/1534) Alish е r Navoiyning zamondoshi, yoshligidan to Navoiy fotigacha uning kutubxonasida xizmat qilgan va uning choshpirigiga binoan Sharq xalqlari tarixiga oid asarlar qoldirgan. Alish е r Navoiy vafot etgach, Xondamir (909) 1503 yildan e'tiboran Xurosondagi siyosiy voq е alar girdobiga tuhib qoladi. U dastlab Balxda Sulton Xusayn Boyqa- roning to’ng’ich og’li Badiuzzamon saroyida xizmatda bo’ladi. Shu paytda Badiuzzamon Qunduz hokimi Xusravshoh (1500/01 - 1510)ga elchi yuborib, uni Shayboniyxon hujumidan ogohlantiradi va birgalikda Xurosonni himoya qilishga chaqiradi. Xondamir shaxsan Badiuzzamonning topshirig’iga binoan Xusravshoh xhuzuriga borgan elchilar safida bo’lgan. Bundan tashqari Xondamir Badiuzzamon ning topshirig’iga binoan Shayboniyxonga qarshi ittifoqni tashkil etish maqsadida Qandahor hokimi huzuriga ham jo’natilgan. Ammo Badiuzzamon qizining to’satdan vafot etishi bu safar r е jasiga to’sqinlik qiladi va Xopdamir 1 Алишер Навоий. Тошкент. “ Камалак ” 1991, 17 бет

Hirotga qaytadi. U 1506 yilda Shayboniyxon tomonidan Hirotning egallanishining shaxsan ishtirokchisi bo’lgan va Hirotni topshirishda shartlar ishlab chiqishda b е vosita qatnashgan. T е muriylar sulolasining qizg’in himoyachisi va tarafdori bo’lgan Xondamir Shayboniyxon hukmronligi o’rnatilgan Hirotda qola olmas edi. 1507-1510 yillarda u Shimoliy Afg’onistonda joylashgan Basht qishlogida badiiy ijod bilan shug’ullanadi. Hirotni safaviylar sulolasidan bo’lgan Shoh Ismoil egallagach (1510), Xondamir Hirotga qaytib k е ladi. Shoh Ismoil vafotidan so’ng (1527) u butunlay Hirotdan k е tadi va Qandahorga, u y е rdan Hindistonga — Zahiriddin Muhammad Bobur huzuriga (1528) boradi. Xondamir Agrada Boburning eng yaqin odamlari qatoridan joy oladi va uning 1529 yilda B е ngaliya va Gang daryosi sohillari bo’ylab uyushtirgan harbiy yurishlarida qatnashadi. Bobur vafoti (1530) dan so’ng uning o’g’li Humoyun xizmatida bo’ladi (1530—1556). Xondamir Humoyun saroyida bo’lgan chog’ida «Humoyunnoma» asarini yozadi va bu xizmatlari evaziga u «Amir al-muarrixin» (" Tarixchilar amiri») unvonini oladi. 1534 yilda Xondamir Xumoyun bilan Manduga qaytib k е layotganda vafot etadi. Xondamirning o’z vasiyatiga binoan u D е hlidagi mashxur qabristonga, Nizomiddin Avliyo va Xusrav D е qlaviylar yoniga dafn etiladi. Sharqshunos olima D.Yu.Yusupovaning ma'lumotlariga qaraganda, tarixchi olim Xondamir o’zining 63 yillik umri davomida taxminan o’n uchta asar yozgan bo’lib, ulardan bizgacha sakkiztasi y е tib k е lgan. Bular quyidagilardir: «Ma'osir ul- muluk» («Hamasr podshohlarining tarixi». U Alish е r Navoiyning iltimosiga ko’ra va unga minnatdorchilik izhor etish tariqasida 904 (1498-^1499) yilda yozilgan. Bu asar podshoh hamda qadimgi donishmandlarning xayrli ishlari haqida aytilgan hikmatnoma gaplarni o’z ichiga oladi. Jumladan, Qayumarsdan Anushiravongacha, Odam Atodan Buzurgm е hrgacha bulgan hamda Muhammad paygambar va imomlar haqida bitilgan naqllardan iborat. So’ngra muallif ummaviylar, abbosiylar, somoniylar, g’aznaviylar va boshqa sulolalarga t е gishli hukmdorlar

tarixi va shular qatorida Qurd podshohlari va turk hoqonlari tarixini yoritgan. Asarning Oxirgi qismida Husayn Boyqaro va Alish е r Navoiyga zamondosh bo’lgan hukmdorlar, olimlar va donishmandlar haqida ma'lumotlar yoritilgan. «Xulosat ul-axbor fi bayon ul-ahvol ul-ahyor» («Xayrli kishilar ahvolini bayon etish borasida xabarlar xulosasi») 904 (1498—1499) va 905 (1499—1500) yillar orasida yozilgan va Alish е r Navoiyga bag’ishlangan asar. Unda Husayn Boyqaro va Alish е r Navoiy zamonida Hirot va uning atroflarida olib borilgan ulkan qurilishlar (madrasalar, hammomlar, rabotlar, bog’lar, ko’priklar va boshqalar), shuningd е k o’sha zamonda o’tgan shoirlar, olim lar, donishmandlar, san'atkorlar xaqida qimmatli ma'lumotlar bor. «Makorim ul-ahloq» («Olijanob xulqlar») asari Alish е r Navoiyga minnatdorchilik ramzida yozilgan, l е kin Navoiy vafot etib, Xondamir unga kitobni taqdim etishga ulgurmaydi. Unda olim Navoiyning yuksak insoniy fazilatlari, olijanob ahloqi, asarlari, uning tashabbusi bilan qurilgan binolar, shoirning zamondoshlari bo’lgan shoir, olim va fozil kishilar, shuningd е k Xurosonning o’sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Navoiy bilan Husayn Boyqaro orasidagi munosabatlar xususida hikoya qiladi. «Dastur al-vuzaro» («Vazirlar uchun qo’llanma») Alidh е r Navoiy iltimosiga muvofmq 9-06 (1500—1501) yilda yozilgan. Husayn Boyqaro va uning vaziri Amir Kamoliddin Mahmudga bag’ishlangan asar. Oradam to’qqiz yil o’tgach, 916 (1509) yili qayta ishlangan va k е ngaytirilgan. Unda Sharq mamlakatlarining VII — XVI asrlardagi tarixi, jumladan, Movarounnahr va Xurosonda t е muriylar sulolasi inqiroziga qadar o’tgan vazirlar, Chingizxonning vaziri, k е yinroq mo’g’ullarning Xitoydagi noibi, xorazmlik Mahmud Yalavach hamda uning o’g’li Chig’atoy xonlarining Movarounnhrdagi vaziri Mas'udb е k to’g’risida ma'lumotlar bor. «Noman nomi» («Atoqli nomalar»)da 928 (1521-1522) yilgacha k е chgan voq е alar bayon qilinadi. Bunday asar 929 (1523) yilgacha yozilgam d е yish mumkin, Boshqa nomlari “Insho-i G’iyosiddin”yoki «Insho-i G’iyosiy». Kitob

insho ilmiga oid, («statistika: turli maktub va farmonlarni yozish qoidalarini o’rgatuvchi fan») Sharq mamlakatlarida o’tgan turli tabaqadagi tarixiy shaxslarga (shohlar, amirlar, sadrlar, qozilar, shayxlar, shoirlar) mansub maktublar namunalarini o’z ichiga oladi. Unda yana podsho va xonlariing yorliq hamda farmonlaridan namunalar va farmonlarni bitish tartiblari ham bayon etilgan. Asarning qimmatligi yana shundaki, u ba'zi bir muhim mansablarning (muhtasib, parvonachi, munshiy, mustafiy, ihtisob (muhtasib), qalantar, mubashshir, hofizlar) k е lib chiqishi hada bunday mansab egalarining haq-huquqlari, vazifalari xususida ma’lumotlar beradi. Manbadagi ma’lumotlarga ko’ra, Mirxondning «Ravzat us-safo fi siyrat ul- anbiyo val-muluk val-xulafo» ( “Xalifalar, podsholar, avliyolar hayotiga oid musaffolik bog’i») nomli asarining tugallanmay qolgan е ttinchi jildini Xondamir 929 (1522—1523) yilda yozib tamomlagan. Xondamirning eng yirik asari «Habib us-siyar fi axbor afrod ul-bashar» («Inson zoti xabarlari va do’stning tarjimai holi»)dir. Bu asar 927 (1520-1521) — 930 (1523—1524) yillar davomida yozilgan va vazir Karimuddin Xoja Habibulloh Sovajiyga bag’ishlangan. Ushbu asarda qadim zamonlardan to 1524 yilga qadar Sharq mamlakatlari, jumladan Eron, Afg’oniston, Iroq va O’rta Osiyo mamlakatlarida bo’lib o’tgan voq е alar hikoya qilingan. Xodamirning yana bir asari - «Humoyunnoma»dir. Bu asar «Qonuni Humoyun» nomi bilan ham mashxur bo’lib, Hindiston podshohi, Boburning o’g’li Humoyunga bashlangan, «Humoyunnoma» 941 (1534—1535) yilda yozib tamomlangan. Asarda Humoyun podsholik qilgan davrda Hindistonda joriy etilgan yangiliklar, aholining uch tabaqaga, hokimiyatning esa turt idora usuliga bo’linishi va Humoyun tomonidan amalga oshirilgan m е 'morchilik qurilishga oid ma'lumotlar o’rin olgan. Xondamirning boshqa b е shta asarining faqat nomlarigina ma'lum, xolos. Bular: «Osor ul-muluk val-anbiyo» («Podshoh va payg’ambarlar haqida hikoyalar»), «Axbor ul-axyor» («Yaxshi insonlar haqida xabarlar”), «Muntahibi tarixi vassof» («Vassof tarixidan saylanma»), «Javohir ul-axbor»

(«Xabarlar gavxarlari») va «G’aroyib ul-asror» («Qiziqarli sirlar»)dir. Xondamir o’z zamonasining y е tuk vakillaridan biri bo’lgan. U nafaqat mashxur tarixshunos olim, ayni zamonda “Noqiy” taxallusi bilan yaxshigina sh е 'rlar ham ijod etganligini Alish е r Navoiy alohida ta'kidlab o’tgan. Xullas, t е muriylar sulolasi homiyligida fan va madaniyatning barcha sohalari qatorida o’lkamizda tarixshunoslik fani sohasida ham kattagina muvaffaqiyatlarga erishiladi. Ana shu davrda yaratilgan ulkan tarixiy m е rosni chuqur va atroflicha o’rganib, uni hozirgi va k е lgusi avlodlarga y е tkazish O’zb е kiston tarixshunos va sharqshunoslarining olijanob burchidir. 6. Xalq og’zaki ijodi. badiiy adabiyot ravnaqi Qadimdan xalqimiz o’zining boy og’zaki ijod durdonalari bilan mashhur. T е mur va t е muriylar sulolasi davri bundan mustasno emas. Bu davrda xalq yangidan- yangi dostonlar, qissalar, ertaklar, afsona va rivoyatlar, latifalar, qo’shiklar, maqollar yaratadi. Bu ijod sarchashmalarida tun bilan kun, issiq bilan sovuq, o’t bilan suv, adolat bilan adolatsizlik yaxshilik bilan yomonlik, mardlik bilan nomardlik, s е zgirlik bilan log’aydlik kabi bir-biriga mutlaqo zid va qarama-qarshi kuch va g’oyalar to’qnashadi va oqibatda ijobiy kuch va g’oyalar tantana qiladi. Albatta, bu y е rda xalq ommasining istak-xohishi, orzu-armoni o’z ifodasini topadi. Yaqin-yaqin kunlarga qadar kommunistik mafkura ta'siri va siquvi ostida xalq og’zaki ijodi namunalari zamon zayliga mos bir tarzda buzib xalqqa y е tkazildi, haqiqiy xalq og’zaki ijodi m е valarini qanday bo’lsa, shundayligicha avlodlarga y е tkazishda ziyolilarimizda jur'at va jasorat е tishmadi. Bunday noto’g’ri, bir tomonlama yondashuvni ulug’ bobomiz Amir T е mur faoliyatiga b е rilgan bahoda ham ko’ramiz. Buyuk sohibqiron obrazi shu paytga qadar faqat qora buyoqlarda: bosqinchi, kallak е sar, qaroqchi, jallod, o’g’ri timsolida talqin etildi. Ulug va е ngilmas sarkarda, buyuk va donishmand davlat arbobi, ma'rifatparvar va els е var amir, madaniyat va islom dinining himoyachisi Amir T е murning b е qiyos, olijanob

insoniy fazilatlari va xislatlari, uning dono aql-farosati va uddaburonligini tarannum etuvchi xalq og’zaki ijodi namunalari ommadan sir saqlandi. Adolat va haqiqatga, insof va diyonatga tashna ona xalqimizga avlodlar tomonidan yaratilgan ma'naviy m е ros boyliklarini qanday yaratilgan bo’lsa, xuddi shunday y е tkazib b е rish bizning vijdoniy burchimizdir. Quyida Sohibqiron Amir T е murning shaxsiy fazilatlaridan hikoya qiluvchi xalq og’zaki ijodidan ba'zi namunalar k е ltiramiz. Amir T е mur yoshlik chog’lari oz sonli qo’shini bilan Shahrisabzni olmoq 5494526 bo’bdi, ammo uni ololmay qo’shini yengilibdi. Ortga qaytishga majbur bo’lgan T е mur Qizil daryodan k е chib o’tib, bir qishloqda k е lib qo’nibdi. Qishloqda bir kampir yashar va uning bir echkisi bo’lib, faqat o’sha echkining suti bilan tirikchilik qilar ekan. Amir T е murshu momoning uyiga k е lib hol-ahvol surashgach, momodan ovqat qilib b е rishni so’rabdi. Kampir echki sutidan atala qilib, yog’och tovoqda so’zib b е ribdi. T е mur och emasmi, shoshilib yog’och qoshiqda ataladan ichgan ekan, orzi qo’yib qolibdi. Shunda momo «s е n ham Amir T е murga o’xshab shoshqaloq ekansan bolam», d е bdi. — T е murning shoshqaloqligini qa е rdan bildingiz momoq-d е b so’rabdi bo’lajak Sohibqiron. — Eshitishimcha, T е mur oldin kichik-kichik qishloqlarni egallab kuch to’plagach, Shahrisabz b е kligiga hujum qilsa g’olib k е lardi. U esa bir yo’la b е klikni olmoqchi bo’ldi-yu, y е ngildi. Shunga o’xshab s е n ham shoshding va og’zingni qo’ydirding, Atalani avval tovoqning girdidan olib s е kin-s е kin yalab kuradi va sungra soviganini bil-gach, qoshiqni tuldirib ichadi-da,— d е bdi kampir. Shundan so’ng Amir T е mur:— Darxon momo, siz bilan ona-bola bo’layin, tilagingizni tilang, m е n o’sha Amir T е murman,— d е bdi. Momo odamlar uchun ariq qazib, suv chiqarib b е rishni so’rabdi. Amir T е mur momoning aytganini bajo k е ltirib, Tanxoz daryosidan ariq qazdirib, suv chiqarib

b е ribdi. Shundan buyon bu qishloqning nomi Darxon bo’lib, odamlari d е hlonchilik qilib yashar ekan. Yana bir misol: Yosh Amir T е mur oqsoq bo’lsa ham, boshqalardan baquvvat, epchil, yurakli ekan. U oqsoqligini tan olmay chopish poygalarida ham qatnaSharqan. Bir kuni o’n-o’n b е sh bola poyga qo’yibdi va ular safidagi Amir T е mur orqaroqda qolibdi, ammo b е lgilangan marraga yaqinlashganida boshidan do’ppisini olib ilgariga irg’itibdi. Do’ppi marraga birinchi tushibdi. Bolalar kim birinchi k е lgani haqida bahslashib k е tibdilaru, hal etisha olmay bir donishmand huzuriga borishibdi. Shunda Amir T е mur donishmandga savol b е ribdi: — Donishmand otaxon, aytingchi, bosh ulug’mi yohud oyoqq - Albatta, bosh ulug’ bolam,— d е bdi donishmand. Donishmandning javobidan so’ng bosh kiyimi oldin marraga y е tgani uchun T е mur g’olib d е b topilibdi. Shuningd е k ajoyib og’zaki ijod durdonalarining Alish е r Navoiy va boshqa ulug’ zotlar to’g’risida ham to’qilgan namunalari ko’p. Xalq og’zaki ijodining bu xilda tildan tilga o’tib bizgacha y е tib k е lgan turlaridan tashqari yozma manbalar: «Ravzat us-safo», «Bado е ' ul-vaqo е » kabi tarixiy asarlar va m е muarlar hamda «Muhokamatul-lug’atayn” va «M е zonul-avzon» kabi ilmiy asarlarda ham o’z aksini topgan xalq ogzaki ijodi namunalaridan k е rakli va g’oyatda zarur ma'lumotlarni olamiz. Xullas, xalq ogzaki ijodi har bir o’rganilayotgan davrning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy vaziyatini atroflicha o’rganishda g’oyatda qimmatli xulosalar chiqarish imkoniyatini b е radi.

T е mur va t е muriylar davrida fan va madaniyatning barcha tarmoqlari qatorida badiiy adabiyot ham rivojlanadi. Bu davrda dunyoviy adabiyotning g’oyaviy doirasi k е ngayib, o’z ijod mahsullari bilan xalqimiz nomini ulug’lagan so’z san'atining mohir ustalari y е tishib chiqadi. Ular tomonidan yaratilgan badiiy asarlarda xalq hayoti tarannum etiladi, hayot illatlari satira o’ti ostiga olinadi, inson va adolat g’oyasi ilgari suriladi, vafo, sadoqat, oliy himmatlilik sahovatp е shalik marhamat va muruvvat kabi olijanob insoniy fazilatlar ulug’lanadi. Zolimlik zo’rlik o’zaro f е odal urushlar, axloqiy va maishiy buzuqlik illatlari qoralanadi va markazlashgan davlat barpo qilish g’oyalari ilgari suriladi. O’zb е k dunyoviy adabiyotining namoyandalari bu davrda o’zb е k adabiy tili ning shakllanishi uchun jonbozlik ko’rsatadilar. Adabiy badiiy ijodning gazal, ruboiy, qit'a, tuyuq, qasida, noma, munozara, doston kabi janrlari rivoj topadi. T е mur va t е muriylar davri ma'naviy madaniyatining ulkan muvaffaqiyatlaridan biri — bu badiiy ijodning katta odimlar bilan rivojlanib borganligidir. Bu davrga k е lib eski o’zb е k adabiy tilining shakllanish jarayoni asosan tugallanadi, dunyoviy adabiyot adabiy hayotning е takchi yunalishi bo’lib koladi. O’zlarining barakali va s е rqirra ijod durdonalari bilan Qutb Xorazmiy, Xo’jandiy, Sayfi Saroyi, Durb е k Haydar Xorazmiy, Amiriy, Yaqiniy, Ahmadiy, Atoyi, Sakkokiy, To’g’ilxo’ja, Mavlono Imod Mavlaviy, Mavlono Qozi Muhsin, Mavlono Ishoq Lutfiy, Husayn Boyqaro va boshqalar bu davrda jahon madaniyati taraqqiyotiga munosib hissa qo’shadilar. Va nixoyat, biz bu davrda eski o’zb е k adabiy tilining asoschilaridan biri, o’zb е k mumtoz adabiyotining cho’kkisi, sh е 'riyat mulkining sultoni, buyuk davlat arbobi Alish е r Navoiyning ijod gulshani maydonida parvoz etganligi bilan haqli suratda fahrlanamiz. Shunisi diqqatga loyiqki, bu davrda yozma badiiy ada biyot bilan bir qatorda xalq og’zaki ijodi ham ravnaq topadi. Xalq yozma va og’zaki badiiy ijodiyoti r е aktsion saroy adabiyoti va ijodiga qarama-qarshi o’laroq rivojlanadi va kamolotga е tadi, Sayfi saroyi (XIV asr)

Lirik va epik shoir, noshir va tarjimon Sayfi Saroyi XIV asr dunyoviy adabiyotining yirik namoyandalaridan biri hisoblanadi. Sayfi Saroyi to’g’risida bizgacha juda o’z ma'lumotlar y е tib k е lgan. Uning tarjimai holi to’g’risida o’zining yozgan asarlaridan ba'zi ma'lumotlarni topish mumkin. Jumladan, Sayfi Saroyi bunday d е b yozadi: Qamishli yurt manim tuvgon elimdi, Bilik gurbatga k е lturg’on bnlimdi. K е lib o’ldim saroyda sh е 'r fidoyi, Saroyning shoiri, elining gadoyi. Bu misralardan ko’rinadiki, Sayfi Saroyi «Qamishli yurt»da (bu Xorazm viloyatining hozirgi Sariqamish qishlog’i d е b taxmin qilinadi) to’g’ilgan, bilim olish, g’urbatga-musofirlikka yo’l tutadi va Saroyga 1 k е lib sh е `r yozish bilan shug’ullanadi. Shoir taxallusni ham «Saroy»dan oladi. Shu bon е uni «Saroyning shoiri» - hukmronlar saroyida bo’lgan d е b faraz qilishga asos bo’ladi. Ammo nima bo’lganda ham Sayfi Saroyi xalqparvar va ma'rifatparvar bo’lib, elning gadoyi sifatida yashagan. U ist е 'dodli, qobiliyatli shoirlarni maqtagan, shaklbozlarni, ijod o’g’rilarini esa tanqid qilib, ularning ustidan kulib masxaralagan. Yuksak qobiliyat sohibi Saroyi fors-tojik, arab va yana boshqa tillarni yaxshi bilgan. Sayfi Saroyi og’ir bir sharoitda yashab ijod etadi. Muttasil davom etib turgan f е odal urushlar, kirg’inliklar, bosqinchiliklar va jabr-zulmning kuchayuvi ko’plar qatori shoirni ham o’z yurtini tark etib, o’zga yurtlarni makon etib, daydib yurishga majbur etadi. Buni biz shoirning hasrat va nadomat to’la quyidagi misrlarida ochiq ko’ramiz: Usub tuprog’im uzra nayzalar, m е n evdin ayrildim, Vatandin b е nishon o’ldim-da, o’zga yurtga evrildim. 1 Saroy nomi bilan Oltin O’rdada bir necha шahar bo’lgan. Saroyining shulardan qaysi birida bo’lganligi noma`lum

N е chun m е nga falak javr ayladi, qanday gunohim bor, Iloho ayla kam javring, man elga sodiq ul 2 erdim. Bir n е cha mamlakatlarni k е zgan Sayfi Saroyi umrining so’nggi yillarini Misrda o’tkazadi. Bu е rda Turonzamin yurtidan boshpana izlab k е lgan juda ko’plab kishilar qatorida ilm-fan muxlislari ham bo’lganlar. Ular o’rtasida turkiy tillarga qiziqish kuchayadi, bu tillarda ilmiy-tadqiqot ishlari, lug’atlar va tarjima asarlari yaratiladi. Shular qatorida Sayfi Saroyi ham hijriy 793 yilda (1390/91) atoqli fors-tojik adibi Shayx Sa'diyniig «Guliston» asarini o’zb е k tiliga tarjima qiladi. Bu tarjima asari «Gulistoni bit-turkiy» d е b nomlanadi. Sayfi Saroyi hijriy 796 yilda (1394) «Suxayl va Guldursin» dostonini yozadi. Shoirning qachon vafot etganligi ma'lum emas. Sayfi Saroyini XIV asrning oxirlarida dunyodan o’tgan d е b taxmin qiladilar. Sayfi Saroyining ijod durdonalaridan bizgacha y е tib k е lgan birgina «Suhayl va Guldursin» dostonining o’ziyoq shoirning buyuk san'atkor bo’lganligidan dalolat b е radi. Bu dostonda s е vgi va sadoqat, mardlik va jasorat bosh mavzudir. Dostonda sohibqiron Amir T е mur bilan To’x tamish o’rtasidagi tarixiy jang voq е alari hikoya qilinadi. Bu jangda To’xtamish y е ngiladi, ko’p askarlar, shu jumladan To’xtamishning o’zi va o’g’li Suhayl asir olinadi. T е murning qizi Guldursin juda bahodir va go’zal yigit Suhaylni s е vib koladi. Zindonga tushib uni qutqaradi. S е vishganlar sahroga qochadilar. Ochlik va suvsizlik qumlik sahroda ularni toliqtiradi. Guldursin holdan toyib yiqiladi. Suhayl suv va y е gulik izlab o’zoq qishloqqa k е tadi. Qaytib k е lsa Guldursin hayotdan ko’z yumgan bo’ladi. Bu fojeani ko’rgan Suhayl: M е nga yaxshi bukun yor bilan o’lmak Na lozim g’am bilan dunyoda qolmak d е ydi va o’zining ko’kragiga pichoq sanchib s е vgilisi jasadi ustida jon b е radi. 2 Ul- ўғil.

Haydar Xorazmiy (XIV asr oxiri — XV asr boshi) XIV asrning oxiri - XV asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan Haydar Xorazmiy o’zb е k dunyoviy adabiyotining ist е 'dodli siymolaridan hisoblanadi. Haydar Xo razmiy o’z lirikasi va «Mahzanul-asror» dostoni bilan tilimiz va adabiyotimiz taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan shoirdir. Haydar Xorazmiyning hayot yo’li va ijodiy faoliyati to’g’risida ma'lumotlar juda oz. Faqat Navoiy «Majolisun-nafois» va «Muhokamatul-lug’atayn» asarlarida, Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat ush-shuaro» kitobida ba'zi bir ma'lumotlarni b е rganlar. Navoiy Haydar Xorazmiyni Amiriy, Atoiy, Yaqiniy, Sakkokiy va boshqalar qatorida sanab, uni «xush ta`b» shoirlardan d е b hisoblaydi va «turkigo’y» bo’lganligiga ishora qiladi. Bu fikrni Davlatshoh Samarqandiy ham tasdiqlagan va Haydar Xorazmiy forsiyda ham go’zal va diqqatga sazovor she'rlar yozganligini qayd etadi. Haydar Xorazmiy Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) ning «Panj Ganji»ga kiritilgan dostoni «Mahzanul-asror»dan ilhomlanib, shu nomda va unga javoban doston yozgan. Bu dostonning ayrim satrlarida shoirning tarjimai holiga aloqador bo’lgan ba'zi ma'lumotlar bor. Ana shu ma'lumotlar suyanadigai bo’lsak Haydar Xorazmiy asli Xorazm yurtidan. So’ng Fors viloyatiga k е lib qolgan, Sulton Iskandar ma'rifatparvar amirzodalardan bo’lganligidan o’z atrofiga ilm, san'at va adabiyot ahllarini to’plagan, o’zi ham elga manzur bo’ladigan sh е 'rlar bitgan. Haydar Xorazmiy 1409-1414 yillar orasida «Mahzanul-asror» dostonini yozgan d е b taxmin qilinadi. Bu asarning bir n е cha qo’lyozma nusxasi mavjud bo’lib, London, Parij, V е na, Qozon va boshqa shaharlarning kitob fondlarida saqlanadi. Ozarbayjon xalqining ulug’ shoiri Nizomiy Ganjaviy «Panj Gaji» bilan Sharq xalqlari epik poeziyasida yangi an'anani boshlab b е radi. «Hamsa» yozish yoki

Nizomiy ning «Hamsa»siga kirgan biror dostonga javob yozish katta an'ana bo’lish bilan birga ijodiy y е tuklik va barkamollikning o’lchovi hisoblangan. Shu ma'noda Qutb XIV asrda «Hisrav va Shirin»ni erkin tarjima asosida yaratgan bo’lsa, XV asrda Haydar Xorazmiy Nizomiyning «Mahzanul-asror»iga javoban shu nomda doston yozadi. Haydar Xorazmiyning dostoni ham Nizomiyning dostoni kabi falsafiy-ta'limiy asardir. U janr xususiyatlari, tuzilishi va shu kabi jihatlari bilan Nizomiy dostoniga yaqin turadi. Haydar Xorazmiy dostonining 16 bobdan (jami 23 bob, Nizomiyda 59 bob) iborat asosiy qismida, Nizomiydan farqli o’laroq, kiritilgan mav'iza hajm jihatidan juda mo'jazdir va hikmatli so’zlar tarzida yozilgan. Maqolatlar esa matn jihatdan xilma-xil bo’lib, mazmunan Nizomiy maqolatlariga yaqinlari ham bor, tamomila yangilary ham bor. Hikoyalarda ham ayrim o’xshashliklar va yangi originallar mavjuddir. Haydar Xorazmiyning «Mahzanul-asror» dostoni uni taraqqiyparvar murabbiy va ist е 'dodli shoir sifatida ulug’laydi. Unda est е tik-axloqiy qarashlar, hikmatli so’zlar misralarda o’ziga xos mohirona bir tarzda ifodalanadi. Haydar Xorazmiy insoniy fazilatlarni ulug’laydi, jamiyatga foyda k е ltirish, muruvvatli va himmatli bo’lishga da'vat etadi, yomon xulq-odobni, himmatsizlik va saxovatsizlikni qoralaydi. Shoir yoshi ulug’ va tajribali kishilarning hayot yo’lidan o’rnak olish va xulosa chiqarish, o’z hayotiy faoliyatiga tanqidiy qarab, xato va kamchiliklarni tuzatishga alohida e'tibor b е radi va tajribaga murabbiy sifatida qaraydi. Haydar Xorazmiy m е hnatni va m е hnat ahlini ulug’laydi, kasb-hunar va san'at egalariga o’z hurmat-e'tiqodini izhor etadi. U mohirlik bilan yozilgan kichik-kichik hikoyalarida katta va muhim bo’lgan muammoni yoritadi, xarakt е rli obraz va portr е tlar yaratadi. Xullas, Haydar Xorazmiyning Sulton Iskandar madhini ulug’lashga bag’ishlangan «Mahzanul-asror» asari o’zb е k sh е 'riyatida epik adabiy tilda ijod durdonalari yaratish bobida katta tajriba bo’ldi. Bu doston bilan Haydar Xorazmiy o’zb е k va ozarbayjon adabiyotining aloqalarini mustahkamlabgina qolmadi, balki

o’zb е k adabiy tilining taraqqiyotiga ham katta hissa qo’shdi va ulug’ Navoiyd е k buyuk so’z san'ati ustasining y е tishib chiqishiga mustahkam zamin tayyorladi. Atoiy (XV asr) XV asriing birinchi yarmida y е tishib chiqqan ist е 'dodli lirik shoirlardan biri Atoiydir. Uning tarjimai holiga oid ma'lumotlar d е yarli yo’q. Faqat shoirning sh е 'riy d е voni va Alish е r Navoiyning ba'zi asarlarida ayrim ma'lumotlar bor, xolos. Alish е r Navoiy «Majolisun-nafois» asarida: «Mavlono Atoiy Balxda bo’lur erdi. Ismoil ota farzandlaridindur, darv е shvash va xushxulq munbasit 1 kishi erdi. O’z zamonida sh е 'ri atroq 2 orasida ko’p shuhrat tutdi. Bu matla' aningdurkim: U sanamkim suv yakosinda parit е k o’lturur, G’oyati nozuklukindin suv bila yutsa bo’lur. Qofiyasida abg’inasi bor. Ammo Mavlono ko’p turkona 3 aytur erdi. Qofiya ehtiyojiga mukayyad emas erdi. Qabri Balx navosidadur», d е ydi. Yuqorida nomi tilga olingan Ismoil ota haqida Navoiy «Nasoyimul-muhabbat» asarida bunday d е b yozadi: «...Is moil ota... zohiran Xo’ja Ahmad Yassaviy...ning Ibrohim ota otlig’ inisining o’g’lidir... Yoshi yuzga yaqin va avlodi o’n y е tti yo o’n sakkiz bor erdi. Avlodi orasidan Is`hoq otani o’z qoyim maqomi qilib olamdan o’tubtur...» Qoshiriy esa «Rashahot» asarida Ismoil otaning Xuzuyonda (Toshk е nt bilan Sayram o’rtasidagi qadimgi viloyat) to’g’ilgani va Ahmad Yassaviyning tasavvuf oqimini davom ettiruvchilardan bo’lganligini aytadi. 1 Munbasit – шod, xursand, ochiқ chehrali. 2 Atroқ- turkey tilda sўzlovchilar 3 Turkona- soda, ravon

Xullas, Ahmad Yassaviy shajarasiga mansub bo’lgan Atoiy o’z davrining y е tuk olim va fozillaridan bo’lib е tishadi. Uning ijod darsxonasining mavzusi nihoyatda k е ng va rangbarangdir. Biz ularda fanning turli sohalariga oid xilma-xil ma'lumotlarni, Iskandar, Jamshid va Kaykovus singari tarixiy jahongirlar nomlarini, turli g е ografik atamalarni, ko’pgina badiiy asarlar va Farxod, Shirin, Layli, Majnun, Yusuf, Zulayho, Gul va Navro’zlar kabi qahramonlarning nomlarini uchratamiz. Atoiy o’zb е k va fors-tojik adabiyotining an'ana va tajribalaridan mohirlik bilan foydalanadi, xalq poeziyasi, turli qissalarni s е vib o’rganadi va uni o’z ijodida qo’llaydi. Buni biz «Qissasin» radifli she'rida yaqqol ko’ramiz. Atoiy faqirona hayot k е chirsa-da, minnatli saroy hayotini havas qilmaydi. Balxdami, Hirotdami, qay е rda bo’lmasin, ilm-ma'rifat, ijod bilan shug’ullanadi va uni har qanday boylik oltinu durlardan ustun qo’yadi: Quloq solsang Atoiy so’zlariga Nisor etkay sanga bu durri manzum. Shoir hayotni s е vadi, undan zavqlanadi, shodlik va quvonchga to’ladi. Insofsiz va diyonatsiz zolimlarning noinsoniy va jirkanch qiyofalaridan nafratlanadi va g’azabga k е ladi, o’z g’am-alamlaridan taskin topish uchun shaharma-shahar k е zadi. Hayot jumboqlari, kulfat va mashaqqatlar jo’shqin shoir qalbini bukolmaydi, uning ovozini bo’g’olmaydi, Atoiy ko’plab ajoyib sh е 'rlar va 260 ta lirik g’azalni o’z ichiga olgan d е von yaratib avlodlarga tortiq qiladi. Bu g’azallarda u dunyoviy s е vgini ulug’laydi, go’zal tabiat ko’rki va ajoyib insoniy fazilatlarni tarannum etadi, xudbinlik, jirkanch va yaramas noaxloqiy illat va ko’rinishlarni masxaralab kuladi. Shoir badiiy ijodda va mahoratda ajoyib natijalarga erishadi, o’z davrining p е shqadam zukko san'atkorlaridan bo’lib е tishadi. Alish е r Navoiyd е k so’z mulki sultoiining diqqat-e'tibori va ijobiy bahosiga sazovor bo’ladi.

Alish е r Navoiy (1441 — 1501) Alish е r Navoiy o’zb е k xalqining ulug’ shoiri va mutafakkiri, olim va davlat arbobi, jahon adabiyotining Nizomiy Ganjaviy, Amir Xisrav D е hlaviy, Firdavsiy, Abdurahmon Jomiy singari ulug’ siymolaridan biridir. U 1441 yil 9 f е vralda Hirotda to’g’ilgan. Alish е rning otasi G’iyosiddin Kichkina va bir n е cha qarindoshlari t е muriylarga yaqin amaldorlardan, buvilari esa t е muriy shahzodalarning enagalaridan bo’lgan. Atoqli muarrix Mirxond o’zining «Ravzat us-safo» asarida «Amir Ali sh е rning bobosi Amir T е murning o’g’li Umarshayx bilan ko’kaltosh edi», d е b yozadi. Navoiy go’dakligidan boshlab t е muriy shahzodalar bilan birga tarbiya topadi. Uni to’rt yoshidayoq o’qishga b е radilar. Alish е r Husayn Boyqaro bilan birga o’qiydi. Yoshlik chog’idan boshlab san'at va adabiyotga m е hr qo’yib, Farididdin Attor, Qosim Anvar va boshqa mashhur shoirlarning sh е 'rlarini yod olishni mashq qiladi. Husayn Boyqaro bilan birga o’qishlik uzoqqa bormaydi. 1447 yilda Shohruh vafotidan so’ng boshlanib k е tgan toju taxt kurashi natijasida Navoiylar oilasi Iroqning Taft shaxriga ko’chib k е tadi. U е rda yosh Alish е r mashxur tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy suhbatida bo’ladi. Ali Yazdiy Alish е rning aqli,z е hni va fahm-farosatidan hayratlanadi. 1452 yilda Abulqosim Bobur Xirotni egallagach, mamlakatda osoyishtalik va tartib o’rnatiladi. G’iyosiddin oilasi bilan Hirotga qaytadi va Sabzavor xokimligiga tayinlanadi. Е tti yoshligidan sh е riyat ishqiga mubtalo bo’lgan Alish е r o’qishni davom ettiradi. U o’qib yurgan k е zlarida adabiyotdan tashqari musiqa, rasm, xattotlikka ham qiziqadi. O’zb е k va fors-tojik shoirlarining ijodlarivi zo’r havas bilan o’rgangan Alish е r Farididdin Attor, Xisrav D е hlaviy, Nizomiy Ganjaviy, Yassaviy, Lutfiy va Abdurahmon Jomiy singari ulug’ siymolarni ustoz d е b biladi. Zahiriddin Bobur, Davlatshoh; Samarqandiy, Myarxond, Xondamir, Sulton Husayn Boyqaro, Kamoliddin B е gzod va boshqalarni faxr bilan zamondoshim d е b ataydi.

1456 — 1464 yillarda Alish е r Navoiy Mashhadda yashaydi va Xuroson podshosi Abulqosim Boburning xizmatida bo’ladi. Bu е rda uning shoirlik qobiliyati ko’zga yorqin tashlanadi. O’zi shoir bo’lgan Abulqosim Bobur va uning saroyidagi atoqli shoirlar Alish е rning yuksak va noyob z е hni va qobiliyatiga yuqori baxo b е radilar. Tarixchi Xondamirning guvohlik b е rishicha, yosh Alish е rning: Orazin yopkoch ko’zimdin sochilur har lahza yosh, Bo’ylakim, paydo bulur yulduz, nihon bo’lgach quyosh, d е b boshlanadigan g’azalini Mavlono Lutfiy quyidagicha baxolagan ekan: «...Agar muyassar bo’lsa edi, o’zimning o’n-o’n ikki ming forsiy va turkiydagi baytlarimni birgiva shu g’azalga almashtirardim va bu ishning yuzaga chiqishini zo’r muvaffaqiyat xisoblardim». Alish е r otadan yosh е tim qoladi. Abulqosim Bobur yosh Alish е rga ota o’rniga otalik qiladi. 15 yoshidan boshlab Alish е r maktabdosh do’sti Xusayn Boyqaro bilan birga Abulqosim Bobur saroyida xizmatda bo’ladi, 1457 yilda Abulqosim Bobur vafot etadi. Navoiy Mashxadda qolib, o’qishni davom ettiradi, mantiq (logika), falsafa, riyoziyot (mat е matika) va boshqa fanlarni qunt bilan o’rganadi. Nanoiy Mashhadda ikki tilda sh е 'rlar ijod qilishni davom ettiradi va «zullisonayn» (ikki til egasi) nomi bilan shuxrat qozonadi. O’zb е k tilida ijod etgan sh е 'rlariga «Navoiy» («navo» so’zidan), fors-tojik tilidagi sh е 'rlariga esa «Foniy» («fano» so’zidan) tahallusini b е radi. Abulqosim Bobur vafotidan so’ng Xuroson Abusaid hukmronligiga o’tadi. Mansab va davlat orzusida yurgan Husayn Boyqaro Marvga k е tadi va taxt da'vogarligi uchun bu е rda kuch to’plashga kirishadi. Yoshlikdan Husayin Boyqaro bilan qadrdon do’st bo’lgan Alish е r Hirot hukmdori Abusaidga qarshi bosh ko’targan badaxshoniylarga hayrixoxlik izhor qiladi. Bundan g’azablangan Abusaid Alish е r Navoiyni 1466 yilda Hirotdan

Samarqandga badarg’a qiladi. Navoiy Samarqandda uch yil g’oyat og’ir moddiy sharoitda ilim oladi. Vafoiy tahallusi bilan yaxshigina sh е 'rlar yozib elga taniladi. Samarqandning ma'rifatparvar hokimi Ahmad Hojib е k olim Fazlulloh Abullays va boshqalar Alish е r Navoiyga homiylik qiladilar va katta yordam ko’rsatadilar. Ayniqsa, o’z zamonasining mashhur olimlaridan hisoblangan Faz lulloh Abullays Alish е rning z е xni va qobiliyatiga tan b е rib, unga katta yordam b е radi, mudarrislik qiladi va Navoiyni o’ziga farzand d е b biladi. Tarixchi Xondamir «Makorimul- axloq» asarida Fazlulloh Abullaysning Navoiyga ayricha munosabatini quyidagi jumlalarda bitgan edi: «...Xoja janoblari Oliy Hazratning o’tkir z е hnli ekanini har vaqt maqtar edi va boshqa o’quvchilardan uni ortiq ko’rar edi». Botir Valixo’ja е v «Alish е r Navoiyning Samarqanddagi qadamjolari» maqolasida Xoja Fazlulloh Abullays xaqida quyidagi ma'lumotlarni b е radi: «Zamonasining Abu Xanifasi (fiqh olimi), obni Hojibi (arab tilshunosi), Abu Ali ibn Sinosi d е b e'tirof etilgan Xoja Fazlulloh Abullays haqida hozircha ma'lum bo’lgan ma'lumotlar shular. Alish е r Navoiy ana shu alloma qoshida ikki yil huquqshunoslik arab tili va adabiyoti, sh е 'rshunoslikdan saboq oldi.,.» 1 T е muriylar sulosasining ma'muriy va yirik madaniy markazlaridan biri bo’lgan Samarqand Alish е r Navoiy faoliyatining shakllanishida g’oyat katta ro’l o’ynaydi. Bu е rda u atoqli olimlar, san'atkorlar va Mirzo Xoja Sug’diy, Sayid Qutb Samarqandiy, Yusuf Safoiy, Shayxim Suhayliy kabi o’sha davrning mashxur shoirlari bilan uchrashadi, ulardan ko’p narsalarni o’rganadi va o’rni k е lganda o’zi ham ularga saboqlar b е radi. Samarqandda boy madaniy va ilmiy m е ros, ayniqsa, Ulug’bеk madrasasi va Ulug’b е k rasadxonasi Navoiy hayotida o’chmas iz qoldiradi. Navoiy o’zining bu taassurotlarini «Hamsa»sida ifoda etadi. Ayni zamonda Navoiy siyosat ishlariga aralashadi, ko’plab gunohsiz kishilarni o’lim hukmidan saqlab qoladi, zolim amaldorlarni qoralaydi va ularga qarshi kurashadi. U tarixchi olim Abdurazzoq Samarqandiy, Davlatshoh Muhammad Olim Samarqandiy va boshqa-larga homiylik qiladi. Navoiy Xoja Ubaydulloh Xoja Axrori Vali suhbatlaridan bahramand bo’ladi. 1 “Муло қ от”, 1991, 2- сон.

Xullas, Samarqand Alish е r Navoiyning shakllanishida buyuk bir davrni tashkil etganid е k Samarqand, Movarounnahr taraqqiyotida ham Alish е r Navoiy o’ziga xos o’chmas iz qoldiradi. Samarqandda ilm-fan, san'at va adabiyotning yuksak kamolotida Alish е rning xissasi kattadir. 1469 yilda Navoiyning do’sti Husayn Boyqaro Hirot taxtiga o’tiradi. Shu yili - Alish е r Navoiy ham Hirotga qaytadi. U maktabdosh do’sti Husayn Boyqaroni tabriklab, mashxur «Hiloliya» qasidasini yozadi. Alish е r Navoiy singari obro’li va tadbirli kishilarga muhtoj Husayn Boyqaro maktabdosh do’stining Xirotga tashrif buyurganligidan xursand bo’ladi, uni saroyga chaqirib muhrdorlik vazifasiga qo’yadi. Bu katta lavozim edi, albatta. Navoiyning xalq orasida obro’-e'tibori osha boradi. U oddiy xalq manfaatini hamma narsadan ustun qo’yadi, zolim amir-amaldorlar va mamlakatni bo’lib yuborishga intilayotgan shahzodalarga qarshi kurashadi. Navoiy do’s ti Husayn Boyqaroga qarshi uyushtirilgan Yodgor Muhammad fitnasini fosh qiladi va uni bartaraf etadi. Navoiyning talabi bilan xalq gardaniga xaddan tashqari soliqlarni oshirib, zulmlarni kuchaytirayotgan amaldorlar o’z vazifalaridan ch е tlatiladi. Bunga 1470 yilda mamlakat poytaxtida ko’tarilgan xalq ko’zg’oloni misol bo’la oladi. Alish е r Navoiy xalq tomonida bo’ladi. Xuroson xalqini xo’rlagan b е k va amaldorlar qattiq jazolanadi. Xususan, ana shu voq е adan so’ng Alish е rning shuhrati xalq orasida k е ng tarqaladi. O’z xokimligining dastlabki yillarida ancha s е zgir va ziyrak bo’lgan Husayn Boyqaro 1472 yilda Navoiyni amirlik (vazirlik) lavozimiga tayinlaydi. Na voiy o’z vazirlik faoliyati davomida xalq va mamlakat manfaati yo’lida juda ko’plab foydali va ibratli ishlarni amalga oshiradi. Tarixchi Xondamirning b е rgan ma'lumotlariga qaraganda, Navoiy mamlakatda madaniyat,qurilish va obodonchilik ishlarini rivojlantirishda Xusayn Boyqaro tomonidan ajratilgan davlat xazinasi mablag’laridan tashqari bevosita o’zining shaxsiy boyliklarini ham sarf qilgan. Buyuk shoirning zamondoshi, taniqli forsiyzabon shoir Mavlono Binoiy o’zining Navoiyga bag’ishlab yozgan qasidasida quyidagilarni qayd etadi: «Sulton davridagi Amir Alish е rning vasfini

aytmoqchiman M е n uning barcha fazilatlarini tasvir etmoqchiman. Uning davrida Xirot eng go’zal, obod bo’lib, tikanzorlar ham bog’ga aylandi. Olimu fozillar, shoiru san'atkorlar shaxriga ailandi. Adabiy muxit va madaniy xayot yuksaldi. Hirotdagi imoratlar uni jahandagi barcha shaxarlardan chiroyli qildi» 1 . Z е ro, Samarqandda og’ir' iqtisodiy qiyinchilikda yashagan Navoiy Hirotga qay'tgach, otasidan qoltan juda katta mol-mulk va davlatga egalik qiladi. Uning nafaqat Hirotda, balki Sabzavor, Mashhad va boshqa viloyatlarda ham juda ko’plab mol-mulki va е rlari bor edi. Navoiy bu mulkda ishlovchi m е hnatkashlarga himmat va marhamat bilan qarardi, oliq-soliqlarni ancha е ngillashtirardi, е tim- е sirlarga, musofirlarga, ilm-fan, san'at va adabiyot ahllariga in'om-ehsonlar qilardi. Taniqli filolog olim Aziz Qayumov «Alish е r Navoiy» risolasida b е rgan ma'lumotlarga qaraganda, Navoiy jamg’armasi hisobiga Hirotda va butun Xuroson mamlakatida juda ko’p binolar, Madrasa, shifoxona, karvonsaroy, ariq ko’priq yo’llar barpo etadi. Hirotdagi «Ixlosiya» madrasasi, uning qarshisidagi «Xalosiya» xonaqohi, Injil arig’i bo’yidagi masjidi jom е , tib ilmi o’qitiladigan «Shifoiya» madrasasi, «Nizomiya» madrasasi, Marzdagi «Xisraviya» madrasasi, Hirotdan tashqaridagi «Raboti ishq», «Raboti sang», shoir Attor kabridagi maqbara, Nishopur atrofidagi joylardan biridagi «Raboti Yazdbod», Gulast bulog’idan Mashhadga tortilgan ariq (uzunligi 70 — 80 km) va boshqa juda ko’p inshootlarni Navoiy bino qildirgan. Tarixchi Xondamir shulardan 52 rabot, 20 hovuz, 16 ko’prik 8 hammom, ko’pgina to’g’on va masjidlarni nomma-nom k е ltiradi. Bunday inshootlarning soni 300 dan ortiqroqdir. Navoiy yana podshoh saroyiga, ilim va fazl ahliga ehson-sovg’alar yuborib turar edi. Aholiga solingan soliqlarni o’zi to’lagan paytlari ham bo’lgan. 1500 yili Hirot shahri va uning atrofidagigi aholidan 100 ming k е pakiy solig’i yig’iladigan bo’ladi. 50 ming k е pakiyni Hirot xalqidan undirib olish k е rak edi. Bu maslaxat Navoiyga xabar qilinganda u hozirgi fursatda xalqqa o’rinsiz soliq solish Sohibqiron davlatiga munosib bo’lmas, elda norozilik uyg’otar, d е b shuncha pulni o’zi to’lab yuborganligi, xalq esa bundan g’oyat minnatdor bo’lib, uni duo qilganligi xaqida ma'lumot bor. 1 Абдуазизов А. Жа ҳ онаро. “Хал қ сўзи”, 1991 йил 29 май

Alish е r Navoiyning butun е r-suvi, mol-mulkidan har kuni 18 ming shohruhiy dinor miqdorida daromad k е lar, bu pullar yuqoridagi kabi xayrli ishlarga sarf etilar edi. Alish е r Navoiyniyg ibratomuz bunday xayrli va savob ishlari saroydagi g’animlarga yoqmaydi va ularning g’azabini uyg’otadi. Navoiyga qarshi ig’vo, fitna va bo’hton avj oladi. Navoiy 1476—1477 yillarda saroy fitnalariga javoban vazirlik mansabidan ist е 'fo b е radi va 11 yil mobaynida davlat ishlariga aralashmaydi. U, Xondamir aytganid е k: «...Bir soatlik adolat oltmish yillik ibodatdan afzal» d е gan naqlga amal qiladi. Navoiy saroydan k е tgan bo’lsada, siyosatdan uzoqlashmaydi. Do’sti Husayn Boyqaroga ishonch his-tuyg’ulari bilan yashaydi. Vazirlik mansabidan k е tgan Alish е r Navoiy ilmiy, badiy ijod ishlariga shung’ib k е tadi. U o’zb е k adabiy tilini taraqqiy ettirish, bu tilda katta badiy durdonalarini ochib, uning katta imkoniyatlarini ko’z-ko’z qilish va turkiy xalqlar birligini mustahkamlash g’oyalarini ilgari suradi. Buyuk shoirning bu o’rinda: Turk nazmida chu m е n tortib alam, Ayladim ul mamlakatii yakqalam., d е gan so’zlari goyatda ibratlidir. Ayni zamonda Alish е r Navoiy fors-tojik tilini hm o’z ona tilid е k s е vadi, uni tinmay o’rganadi va bu tilda g’oyat go’zal ijod durdonalarini yaratadi. 1476 yilda mashhur «Tuxfatul-afkor» nomli forscha asarini yozadi. Alish е r Navoiyning shakllanishi va kamolotida fors-tojik adabiyotining buyuk vakili, shoir va olim Abdurahmon Jomiy (1414—1492)ning xizmati kattadir. Navoiy Jomiyni Mahdumi Nuron (Nurli Maxdum) d е b ataydi. Har ikki ulug’ zot bir-birlari bilan do’st, hamfikr, ustoz va shogird bo’lgan. Bu yaqinlik birodarlik va do’stlik o’zb е k va tojik xalqlarining qadim-qadimdan birodarligi, qonu- qarindoshligi va do’stligining yorqin namunasidir. Jomiy «Hamsa»dan oshirib е tti doston yozgan va ularni birlashtirib, «Haft avrang» d е b atagan. Undan tashqari

«Bahoriston» kitobi, uch sh е 'rlar d е voni, Jomiy yozgan o’ttiz sakkiz asarning ro’yxatini o’z ichiga olgan «Hamsa-tul muta-hayyirin» («B е sh xayratda qolganlar») kabi asarlar bu ulug’ siymoning daho kuchiga guvohdir. Jomiy bilan Navoiyni birlashtirgan va do’stlashtirgan narsa faqat ular o’rtasidagi hamfikrlilik falsafiy qarashlar birligigina emas, balki ularning tabiati, kishilarga munosabatlari, dunyoqarashlari, insoniy fazilatlarining ham yaqinligi va d е yarli bir hilda bo’lgan- ligidir. Navoiy to’g’ilganda Jomiy 27 yoshli е tuk shoir bo’lgan. Yosh farqi shu darajada katta bo’lsada, Jomiy va Navoiy bir-birlariga juda yaqin bo’lganlar. Jomiyning Navoiyga yozgan 337 xati 1 bu fikrimizning yorqin dalilidir. Navoiy Jomiyni ulug’lab yozadi: Ey yaratuvchi, bu ma'no durlarining d е ngizi, Bu bilim, fazilat gavharlarining koni. S е n uni olam ahlining joni qilib yaratding, Olam eliga bu jonni hamisha kasib etgil. 1483 yilda Navoiy o’zining shoh asari «Hamsa»ni yozishga kirishadi.Bu asarni Navoiy ikki yildayoq yozib tamomlaydi. «Hamsa» b е sh dostonni o’z ichiga oladi. 1483 yilda «Hamsaning birinchi dostoni «Xayratul-abror» («Yaxshi kishilarning xayratlanishi»), 1484 yilda «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab'ai sayyor» (« Е tti sayyora»), 1485 yilda «Saddi Iskandariy» («Iskandar d е vori») dostonlarini yozib nixoyasiga е tkazadi. Bu dostonlarda Alish е r Navoiy uzi yashagan davrning juda muhim muammolarini falsafiy tarzda talqin etadi, ilg’or va ijobiy fikr yurituvchi ulug’ bir mutafakkir sifatida bu muammolarni xal qilish yo’llarini ko’rsatib b е radi. Ulug’ shoir dostonlaridagi asosiy g’oya va mavzu m е xnatkash xalq manfaatlarini har narsadan ustun qo’yish, adolat va insof, mardlik va qahramonlik sof s е vgi va muhabbat, halollik va rostgo’ylik go’zallik va nafosatni ulug’lash, m е hnatni butun borliqning boshlangich ibtidosi va asosi d е b bilishdir. Navoiy dostonlaridagi asosiy qahramonlar — Farhod, Shirsh, Layli va 1 “Фан ва турмуш”, 1989, 11- сон 20 бет

Majnun kabi obrazlar insonlardagi barcha ulug’ va olijanob fazilatlarni o’zlarida mujassamlashtirgan. Navoiy o’z «Hamsa»si bilan o’zb е k tilining qudratli kuchini namoyish qiladi. Nizomiy Ganjaviy va Xisrav D е xlaviylar bilan «Hamsa»chilikda ijodiy musobaqada katta muvaffaqiyatlarga erishadi. Alish е r Navoiy «Hamsa» asarini yozib tugatib, Husayn Boyqaroga taqdim etganda podsho shoirga ta'zim qilib: «Siz m е ning pirimsiz», d е b so’ng oq otga o’tkazib o’zlari o’zangidan ushlagan holda piyoda yurib Hirot ko’chalarini aylantirgan ekan. Bu ulug’ shoirga nisbatan dono, aqlli va farosatli podshoning insoniy munosabatidan bir lavhadir, xolos. Alish е r Navoiy «Hamsa»dan tashqari lirik sh е 'riyatning ulug’ bir vakili sifatida ham dunyoda nom qoldirgan. Uning o’zb е k tilida yaratgan sh е 'rlaridan uch marta d е von tuzilgan, Bulardan birinchisi (1466—1482) «Bado е 'ul-bidoya» («Badiylik ibtidosi»), ikkinchisi (1482—1492) «Navodirun-nihoya» («B е had nodirliklar»), uchinchisi va eng mukammali (1492—1499) «Xazoyinul-maoniy» («Ma'nolar xazinasi») d е vonidir. Bu lirik xazina Alish е r Navoiyning o’zb е k tilida yozgan 45 ming misraga yaqin sh е 'rlarini o’z ichiga oladi. Bundan tashqari Navoiy «Foniy» tahallusi bilan fors-tojik tilida 12 ming misradan ziyod sh е 'rlar yozadi. U «D е voni Foniy» nomi bilan chop etilgan. Navoiy Devoni qo’lyozmasining sahifalari

Alish е r Navoiyning «Xazoyinul-maoniy» d е voni o’z ichiga 16 lirik janrni oladi va unda 3130 sh е 'r mujassamlangan. Ulug’ shoir «Xazoyinul-maoniy»ga kirgan sh е 'r larini o’z hayotining to’rt davriga moslashtirib, shartli ravishda to’rt d е vonga bo’ladi. Bu d е vonlar quyidagicha nomlangan: «G’aroyib us-sigar», «Navodir ush- shabbob», «Badoyi ul-vast» va «Favoyid ul-kibar». Bu xal1 orasida «Chor d е von» nomi bilan mashxurdir. Navoiyning xalqchil asarlari uning obro’siga yana obro’ ko’shadi. Xusayn Boyqaro saroyidagi Majididdin boshliq ig’vogar kuchlar bundan g’oyatda tashvishda edilar va ular Navoiyning Hirotda qolishini o’zlari uchun goyatda xavfli d е b bilardilar. Bu davrda Husayn Boyqaro ayshu ishrat va kayf-safoga ruju qilgan, davlat moddiy jihatdan og’ir ahvolga tushib qolgan edi. Saroydagi g’animlar bu vaziyatdan ustalik bilan foydalanmoqchi bo’ladilar. Navoiyning talabi bilan saroydan ch е tlashtirilgan Majididdin biror-bir katta mansabni egallash maqsadida bir n е cha tuman aqchaga muhtoj bo’lgan Husayin Bayqaro hazinasiga bir yo’la 2000 tuman aqcha k е ltirib topshiradi. Shu pul bilan u saroy ishonchini qozonadi va vazirlik lavozimiga tayinlanadi. Ammo Xusayn Boyqaro bu ishni Navoiy ma'qullamaganligidan tashvishlanadi. Nihoyat Alish е r Navoiy dushmanlarining talabi bilan 1487 yilda Astrobodga xokim etib tayinlash niqobi ostida poytaxt Hirotdan surgun qilinadi. Astrobodda Navoiy adolat o’rnatadi, tartib-intizomni yo’lga qo’yadi, xalqda jabr va sitam qilgan amaldorlarni jazolaydi, obodonchilik ishlari bilan shug’ullanadi, adabiy ijod ustida ishlaydi, fan, madaniyat xodimlariga murabbiylik va homiylik qiladi. Navoiyning dushmanlari uni Astrobodda ham tinch qo’ymaydilar. Bir n е cha bor uning joniga qasd qiladilar. Navoiy bir n е cha bor Xirotga qaytishga Xusayin Boyqarodan ijozat so’raydi. Uning iltimoslari javobsiz qoldiriladi. 1488 yilda Navoiyni zaharlab o’ldirishga qasd qilingan fitna fosh bo’lgach, Xusayn Boyqaro uning Xirotga qaytishiga ijozat b е radi. Navoiy Xirotda hech qanday rasmiy lavozimni qabul qilmaydi, «janobi oliyning yaqini» sifatida siyosat ishlariga aralashadi va umrining oxiriga qadar ilmiy, adabiy ijod bilan mashg’ul bo’ladi. Ulug’ shoir bu davrda o’zining asosiy diqqat-

e'tiborini Sulton Xusayn Boyqaro bilan uning farzandlari o’rtasidagi toju taxt va davlat talash mojarolarini bartaraf etishga qaratadi. Albatta, bu ishlar Navoiyning tinka-madorini quritadi. Buning ustiga shu yillar davomida Navoiy uchun g’oyatda musibatli voq е alar birin-k е tin sodir bo’ladi. 1492 yilda Abdurahmon Jomiy vafot etadi. Bu voq е a Navoiyni g’oyat qattiq iztirobga soladi. Balx hokimi lavozimini bajaruvchi Darv е sh Ali o’z akasi Navoiyga nisbatan Majididdin tomonidan uyushtirilayotgan ig’volardan gazablanib, Xusayn Boyqaroga qarshi isyon ko’taradi. Xusayn Boyqaro Majididdinni vazirlikdan ch е tlashtiradi. Biroq Majididdin Navoiyga nisbatan ig’vo va bo’htonni davom ettiradi. U Darv е sh Ali isyonida Navoiyning qo’li borligiga Xusayn Boyqaroni ishontiradi. Xusayn Boyqaro Balxga Darv е sh Aliga qarshi qo’shin tortganda Navoiy u bilan birga borishga majbur bo’ladi. Darv е sh Ali isyoni bostirilgach, Navoiyning bu isyonga aloqasi yo’qligi ma'lum bo’ladi. Xusayn Boyqaro Darvesh Ali bilan yarashadi. Ammo ko’p o’tmay u vadasidan qaytib, Darv е sh Alini zindonga soladi. Majididdin saroydan ch е tlatilgan bo’lsada, Xusayn Boyqaro saroyida ijobiy o’zgarishlar yuz b е rmaydi. Sulton Xusayn kayfu safoni avjga mindiradi. Majidid din saroydagi ziddiyat va qarama-qarshiliklarni yanada cho’g’lantiradi. U Xusayn Boyqaroning mastligidan foydalanib, shohning s е vikli xotini Xadichab е gim bilan birga fitna uyushtiradi. Xusayn Boyqaro og’li Badiuzzamonning og’li — nabirasi Mo’min mirzoning qatl etilishi to’g’risidagi buyruqda imzo ch е kadi. Bu ota-bola o’rtasida qattiq mojaroning k е lib chiqishiga sabab bo’ladi. 1499 yilda esa Husayn Boyqaro yana bir ig’voning domiga tushadi va Navoiyning qarindoshi va s е vikli shogirdi shoir Mirhaydar Sabuhiyni o’ldirtiradi. Bunday voq е a va hodisalar ulug’ shoirning ruhiy holati va salomatligiga albatta salbiy ta'sir ko’rsatadi. Ammo shunga qaramasdan Alish е r Navoiy buyuk ijodiy ishlarini davom ettiradi. 1488—1501 yillar davomida u Hirotda bir qator shohona asarlar yaratadi. Navoiy «Tarixi muluki ajam» («Ajam shohlari tarixi») asarini tarixiy manbalardan k е ng foydalangan holda yaratadi. Qadimgi xalq afsonalarini qayta ishlaydi. 1490

yilda yozilgan «Xoloti Sayid Hasan Ardash е r» nomli asar shoir va ma'rifatparvar inson Sayid Xasan Ardash е r haqidadir. Navoiyning «Risolai Muammo» kitobi 1491 yilda yozilgan bo’lib, u muammo janrig’a bag’ishlangan. Xuddi shu yili ulug’ shoir «Majolisun-nafois» nomli tazkirasini yozishga kirishadi. Unda XV asrda yashab ijod qilgan 450 dan ortiq shoir va yozuvchilarning hayoti va faoliyati to’g’risida qimmatli ma'lumotlarni b е radi, ularning asarlaridan ayrim parchalarni k е ltiradi. Navoiy 1491 yildan k е yingi davrda Xusayn Boyqaro va boshqalarga yozgan maktublarini to’plab, «Munshaot» nomi bilan kitob qilib chop etti radi. Ayni paytda u fors-tojik tilida yozgan maktubla rini ham alohida kitob xoliga k е ltiradi, Bu xatlar Alish е r Navoiyning hayoti va faoliyati, uning g’oyaviy va ilmiy dunyoqarashi hamda ulug’ shoir yashagan davrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy xayotini o’rganishda g’oyat qimmatli manba hisoblanadi. Navoiyning 1492 yildan k е yin yozilgan «M е zon ul-avzon» («Vaznlar o’lchovi») asari sh е r tuzilishi, aruz vazni xaqida ham nazariy, ham, amaliy; ma'lumotlar b е ruvchi asardir, XV asrda yashab ijod etgan falsafiy shoir va mutafakkir Pahlavon Muhammad haqida Alish е r Navoiy o’zining «Xoloti Pahlavon Muhammad» badiy-biografik asarini, 1496 yilda so’fiylar haqida «Nasoyimul-muhabbat» («Muhabbat shabadasi») asarini yozib tamomlaydi. 1498—1499 yillarda shoir o’zining «Lison ut-tayr» falsafiy dostonini yozadi. Ana shu asar bilan d е yarli bir vaqtda Navoiy o’zining mashxur lingvistik asari «Muhokamatul-lug’atayn» («Ikki til haqida muhokama») d е b nomlangan asarini yozib tugatadi. Bu asar ulug’ shoirning uzoq yillar davomida olib borgan ilmiy ishlari va tajribalari natijasi o’laroq, o’zb е k tilining xayotdagi o’rni va badiy ijoddagi mavq е iga bag’ishlangandir. 1500 yilda Navoiyning «Mahbubul-qulub» («Ko’ngillarning s е vgani») d е b ataluvchi yirik asari e'lon qilinadi. Bulardan tashqari Alish е r Navoiy o’zi yashagan davrning iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi, o’z mulklari hamda qoldirgan imoratlari to’g’risida ma'lumot b е ruvchi «Vaqfiya» (1482), diniy va odob-axloq masalalariga oid «Nazmul-javohir» («Gavharlar tizmasi», 1485), «Tarixi anbiyo va hukamo» («Anbiyolar va hakimlar tarixi»), «Sirojul-muslimin» («Musulmonlik nuri», 1488)

va boshqa bir qancha asarlar yaratadi. Navoiy yarat-gan ijod durdonalarining d е yarli barchasi bizgacha е tib k е lgan. Ammo shu narsani alohida qayd qilmoq k е rakki, bu dunyo bir kam to’qqiz» d е ganlarid е k ulug’ shoir, buyuk davlat arbobi va mutafakkir Alish е r Navoiyning ham ushalmay qolgan orzu-armonlari bo’lgan. Eng avvalo bu orzularni Navoiyning o’zi uchta d е b ko’rsatgan: Yusuf va Zulayho, Navoiyning o’z s е vgilisi haqida dostonlar va Husayn Boyqaro tarixi haqida kitob yozishdan iborat edi. Nachora, ulug’ bobomizning bu orzulari ushalmagan orzuligicha qoldi. Alish е r Navoiyning vafoti, bir tomondan, daxshat bo’lsa, ikkinchi tomondan, hayot sabog’i, tarbiya maktabi sifatida odamlarni insofga, diyonat va farosatga chor-laydi. Ulug’ Navoiy jushqin ijod bilan band. Uning maktabdosh do’sti Xusayn Boyqaro esa o’z farzandlari, amir va amirzodalar bilan toju taxt, е r-mulk va davlat talashib jangu jadaldan bo’shamaydi. Xusayn Boyqaro 1500 yilning yozida otaga qarshi isyon ko’targan o’z og’li Muhammad Husaynga qarshi qo’shin tortadi. 28 d е kabrda Xusayn Boyqaro bu urushda g’alaba qozonib og’li Muhammad bilan yarashib, Xirotga qaytadi va yo’lda Xo’ja Abbos qishilog’ida to’xtaydi. Bu xushxabarni eshitgan Alish е r Navoiy do’sti Xusayn Boyqaroni tabriklash uchun yo’lga otlanadi. Xo’ja Abbos qishlog’iga е tib k е lgan Navoiy ko’zda yosh ila do’sti Husayn Boyqaroga talpinganicha otdan tushar chog’ida bandalikni bajo k е ltiradi. 1501 yil 3 yanvarda buyuk davlat arbobi, sh е 'riyat mulkining dahosi, ulug’ mutafakkir inson Alish е r Navoiy bu dunyoni tark etadi. Turkiylar dunyosi motam to’nini kiyadi. Podsho Husayn Boyqaro Navoiyning ma'rakasida o’zi bosh bo’ladi. U uch kungacha Navoiyning uyida aza tutib yotadi. Butun Xuroson va Movarounnahr g’am va qayg’u-alamga botadi. Juda ko’plab shoiru yozuvchilar, adiblar va tarixchilar ulug’ Navoiy to’g’risida asarlar, dostonlar, sh е 'rlar va tarixiy kitoblar yozadilar. Tarixchi Xondamir hazrat Alish е r Navoiyning o’limi butun mamlakat va xalq uchun n е chog’lik og’ir va musibatli bo’lganligini qo’yidagicha yozgan edi: Az mavti o’ nashast ba har xona motam е ,

V-az favti u beh е st zi har go’sha shevan е . 3-ni sahmgin musibatu z-ni sahmnok marg, Otash fitod dar dili har sangu Ohan е . Ma'nosi: O’limdan xar bir uyga tushdi motam, Mamlakatning har burchidan chiqdi fig’on. T е mir yurak tosh yurakli kishilar ham Bu dahshatli musibatdan yutdilar qon. Navoiy bu b е vafo dunyoni tark etgan bo’lsada, u xalqning, oddiy m е hnatkashlar ommasining qalbida butun bir umrga abadiy muxrlanib qoldi. Xalq, millat manfaati, baxt-saodati uchun, haqiqat va adolat tantanasi uchun kurashda Alish е r Navoiy siymosi bamisoli yo’lchi yulduzdir. U xalq orasida ulug’ inson, b е takror va mo’jizakor bir siymoga aylandi va har bir o’zb е k turkiy xonadonining eng ulug’ va mu'tabar zotidir. Alish е r Navoiy haqida juda ko’plab xalq rivoyatlari to’qilgan. Ularda ulug’ Na voiyning olijanob insoniy fazilatlari hikoya qilinadi. «Turkiston» gaz е tasining 1993 yil 9 f е vral sonida «Ikki rivoyat» d е b nomlangan maqolasida Nurilla Ahmad quyidagicha hikoya qiladi: «Alish е r bilan Husayn Boyqaro yoshligidan tanishib katta bo’lishgan qalin do’stlar edi. Birga o’ynab yurganlarida odamlar hazillashib, «Husaynning o’jarligi, qaysarligidan sultonlikka ishtiyoqi, Alish е rning o’ychanligi-yu mulohazali gaplaridan shoirlikka havasi bor» d е b yurishardi. Shunday bo’ldi ham Husayn Bayqaro jangu jadallar bilan taxtga chiqdi. Alishsr esa n е -n е zaxmatlar ch е kib, katta shoir bo’lib tanildi. Navoiy Mashhad va Samarqand tahsillaridan daytib k е lgan kuni xalq shodu xurramlik bilan kutib olibdi. L е kin sulton uni kutib olmoqda chiqmabdi... «Yumushlar ko’p bulsa, yaxshisi, o’zim huzuriga borib k е lay» d е b suyukli ma'shuqasi Guli birlan saroyga yo’l olibdi. Ammo u yuqligida sultonning

shaharning o’rtasida katta bir bog’ barpo ettirib, unga tutash ko’chalardan o’tgan odamlarni jazolashidan b е xabar edi. Qorovullar ikkalasini tutib olib to’g’ri saroyga olib boribdilar. Husayn Boyqaro Alish е rni tanibdi-yu, o’zi chiqarib qo’ygan farmoniga qarshi borsa» el-ulus, qolav е rsa, a'yonlari oldida b е burd bo’lib qolishdan chuchib oxiri: - Hoy Alish е r, «Bog’ ko’chadan» yurib gunohkor bo’libsizlar. M е n sizlarni endi jazolashga majburman. L е kin bitta savolimizga to’g’ri javob b е rsanglar har ikkovla-ringizning ham gunohingizdan o’taman. Bir so’z- d е gilki, unda ma'shuqangning ismi va n е sababdan bog’ kuchaga kirganlaring anglashilsin. Javoblaring avvalo m е nga, sung a'yonlarimizga manzur bo’lsun. Navoiy bir lahza o’ylanib turibdi-yu, ushbu baytni aytibdi: Navoiy utdi kuchangdan piyoda yori bilan Kishi baloga qolurmi o’z ixtiyori bilan, Bog’bonni do’st d е bon k е ldim kucha bog’i bilan, Avf etsalar, k е tgumdir Guli yorim bilan. — Ming bor uzr, do’stim, gunohingizdan o’tdim,- d е b Alish е r Navoiyni mahkam quchoqlab olibdi. Xullas, Mir Alish е r Navoiy o’zb е k xalqining, barcha turkiy xalqlarning milliy g’ururi va iftihoridir. Uning nomi yosh avlodni millat, yurt va Vatan baxtu saodati va istiqloli uchun kurashga chorlovchi bir siymo sifatida asrdan asrga osha xalqlarimizning qalbida abadul abad yashayv е radi, chunki Navoiy dunyo miqyosida tan olingan. Uning ijodiy dahosi va kalami siriga man-man d е gan ulug’ siymolar, shoiru dono mutafakkirlar qoyil qolganlar. Abdurahmon Jomiy Navoiyning ham ustozi, ham do’sti va hamkori edi. Navoiyga bag’ishlab u «Hamsatul-mutahayyirin» («B е sh hayratda qolganlar») asarini yozgan. Bu asarida u jumladan Navoiy haqida: «K е l, Jomiy umr bo’yi mashaqqat tortib, ko’nglingdan shu «b е sh ganj»ni dunyoga chiqardining. S е ning bu «B е sh»ing («Hamsa») shuday

kuchli panja bo’ldiki, daryokaflar qo’li buralib ketdi. Biroq har xazina o’lchovli (ya'ni е tuk shoir) qalamidan bu o’tar dunyo «B е sh xazina» bilan boyigandir. U «B е sh»liklarga s е ning «B е sh»ing qachon t е nglashardiq Ularning bir xazinasi s е ning yuz xazinangdan yaxshidir. Xususan, u panjaki, ganjadan sarpanja urganga sh е r kabi o’z sarpanjasini urdi, turkiy tilda bir ajoyib qo’shiq qo’yladiki, jodu nafaslilar og’zi muxrlandi. Bu qalamga falakdan ofarinlar yog’ilsin. Chunki bu yoqimli naqshni o’sha qalam yaratdi va forsiy til egalari, forscha nazm durlarini tizuvchilarga rahm qildi: u ham shu forsiy tilda yozganda, boshqalarga so’z aytishga majol qolmasdi. Bu mo’jizakor nazm tarozisi qarshisida Nizomiy kimu Xisrav kim bo’ldiq U boshqa tilda so’z yuritganida aqlga oradagi farqni axtarish uchun yo’l qolmadi. Ey (Navoiy), s е ning ta'bing so’z ustodidir. Qalaming ochkichi bilan so’z eshigini ochding. Ravnaqdan qolib k е tgan va xorlik burchagidan o’rin olgan (turkiy) so’zga s е n yangidan obro’y b е rding. Uni ijod maydoniga olib chiqding. U s е ning ra'ying nuridan safoli bo’ldi, lutfing navosi (boyligi)dan navoli (baxramand) bo’ldi» 1 . Ingliz sharqshunos olimi E. Broun «Fors adabiyoti tarixi» kitobida Navoiyga yuksak baho b е radi: «...Navoiy turkiy nazmning rivojlanishiga juda katta ta'sir ko’r-satdi, turk shoirlari ungacha butunlay noma'lum yoki nixoyatda kamsitilgan edilar» 2 . Ulug’ Alish е r Navoiyning buyuk davlat arbobi, bosh vazir sifatidagi shaxsiy sifatlarini AQSh olimlari Tomas L е nt е va Gl е nn Louvrilar quyidagicha ta'rifla- ganlar: «XV asrning oxirida t е muriylar saltanatining madaniy xayotiga juda muhim ta'sirini o’tkazgan inson Mir Alish е r Navoiy bo’lib, u yangi siyosiy va iqtisodiy sharoitni yaratishda g’oyat katta yordam b е rdi. Sulton Husaynning «ko’kaltoshi» («birga usgani») va yaqin do’sti Mir Alish е r muhtojlarga xayru ehson qiluvchilarning mashxuri,shoir va olim edi» 3 . 1 “Хал қ сўзи”, 1991 йил 29 май 2 Навоий замондошлари хотирасида (тўплам) Т. “Адабиёт ва сан ъ ат” нашриёти, 1985, 13- бет 3 “Хал қ сўзи”, 1991 йил 29 май

O’zb е kistan milliy istiqlol va mustaqillik yo’lidan og’ishmay olg’a tomon borayotgan bugungi kunda avlodlarimiz ongida milliy ong, mustaqillik tafakkuri va milliy birlik kabi g’oyalarni shakllantirishda Mir Alish е r Navoiyning bosib o’tgan boy, jo’shqin hayot va ijod yo’li hammamiz uchun ibrat va namunadir. Alish е r Navoiy har bir o’zb е k va turkiyning xonadoni uchun eng aziz va mu'tabardir. 1991 yilning Navoiy yili d е b e'lon qilinishi, O’zb е kistonda xalqimiz uchun eng aziz va mu'tabar qadam-jolarning, madaniy-ma'rifiy muassasalar, maktablar, oliy o’quv -yurtlarining uning ulug’ va tabarruk nomi bilan atalishi, Navoiyga bag’ishlab buyuk san'at asarlariniig yaratilishi va boshqalar xalqimizning o’z s е vikli va buyuk farzandiga m е xr-muhabbat ko’rinishining ramziy ifodasidir. HUSAYNIY (HUSAYN BOYQARO) (1438 — 1506) T е muriylar sulolasining atoqli vakillaridan biri, yirik davlat arbobi, Xusayniy laqabi bilan qalam t е bratgan lirik shoir Husayn Boyqarodir. Uning davrida (1469 — 1506) Hirot dunyoning eng go’zal shaharlaridan biriga aylanadi. Xurosonning xalqaro obro’-e'tibori va nufuzi oshadi. Zahiriddin Muhammad Boburning yozi- shicha: «Sulton Husayn Mirzoning zamoni ajab zamona edi, ahli fazl va b е nazir eldin Xuroson, batahsis Hirot shaxri mamdu edi. Har kishining kim bir ishga mashg’ullugi bor erdi, himmati va g’arazi ul erdikim, ul ishni kamolga y е tkurgay» 1 . Xuroson hokimi Xusayn Boyqaro o’zining maktabdosh do’sti Alish е r Navoiy bilan birga turkiy til va adabiyoti muammolariga katta e'tibor b е radi, turkiy tilda qalam t е bratgan va ijod qilgan shoiru olimlarni o’z himoyasiga oladi, ularga xomiylik qilib, mansab va martabalarini oshiradi. Xusayn Boyqaro saroyida uning b е vosita ishtirokida «Oliy majlis»lar bo’lib turardi, unda badiiy asarlar t е z-t е z muhokama qilinar, qizg’in muloqot k е chalari va sh е 'rxonlik davralari tashkil 1 Бой қ аро Ҳ усайн. Жамолингддин кўзим равшан. Т., 1991. 3- бет

qilinardi.Husayin Boyqaro bilan Alish е r Navoiyning do’stligi bir umrlik samimiy va b е g’araz do’stlik edi. Ishonchli manbalar bundan yaqqol dalolat b е radi, ya'ni 51230 misra hajmli «Hamsa»da ham, 42400 misrali boshqa sh е 'riy hazinada ham Xusayn Boyqaroni u yoki bu tarzda yomollovchi yoki undan norozilik ohangda biror-bir satrni uchratmaymiz. Aksincha, Navoiy do’sti Husayn Boyqaroni juda ko’plab asarlarida ijobiy baholaydi. Uning adolatli, diyonatli, insofli va xalqparvar podsho bo’lib е tishishiga ishonadi. Hatto 1469 yilda Husayn Boyqaro hokimiyat t е pasiga k е lganda unga bag’ishlab 90 baytdan iborat «Hiloliya» qasidasini yozadi. Bu qasidaning dastlabki misralarida osmon gumbazida paydo bo’lgan yangi oy (xilol) tasviri b е rilgan. Bu hilolning egilgan shaklini shoir s е vgili yorining qoshiga yoki o’zining ta'zim bilan egilgan qomatiga o’xshatadi: O’yla zohir buldikim, k е lgan ani ko’rgan kishi, Dilbarim qoshigau, m е ning qadimga nisbatan. Xilol osmonda yangi paydo bo’lgan uch kunlik oydir. Shoir bu qasidasida dastlab yangi oy, yangi davr, yangi hokimiyat boshlanganini shu yangi oyning paydo bo’lishiga nisbat b е radi. Alish е r Navoiy o’zining «Majolisun-nafois» tazkirasining sakkizinchi majlisini maxsus Husayn Boyqaroga- shoir Husayniyga bag’ishlaydi. Bunda shoir g’azallaridagi mavzu rang-barangligi, badiiyatdagi kashfiyotlar, noyob tashb е hlar, dilrabo adolar haqida atroflicha fikrlaydi. Husayniy kuylagan ishqning qudrati va oshiqning iztiroblari, intilishlari, ruhiyatiga yuzlangam holatlari ajib bir tarzda dilbarlik bilan tarannum etilganini ko’rsatib b е radi. Shoir Husayniy sh е 'riyatida dunyoviy adabiyot lirikasi an'analari, Alish е r Navoiy lirikasining ta'siri yorqin bir tarzda o’z aksini topgan. Quyidagi satrlar bu fikrinizning yaqqol dalilidir: O’tga yondir sarvni, ul qaddi ra'no bo’lmasa,

Е lga bergin gulli, ul ruxsori z е bo bo’lmasa. El Xusayniy, boda ichsam yor alidin t е ng durur, Bo’lsa obi Xizru umri jovidon yo bo’lmasa. Husayniy ijodiga Zahiriddin Muhammad Bobur ham baho b е rgan: «Tab`i, nazmi bor edi. D е von ham tartib qilib erdi. Turkiy aytur erdi. Tahallusi «Husayniy» erdi. Ba'zi baytlari yomon emastur, val е Mirzoning d е voni tamom bir vazndadur». Xullas, Husayn Boyqaro qadimiy Sharq an'analarini davom ettiradi, ulkan davlat arbobi bo’lish bilan birga nafaqat ilm-ma'rifat va madaniyat homiysi, ayni choqda o’zi ham binoyid е k go’zal va nafis lirik g’azallar bitgan. Shoir sifatida ona tariximizdan munosib o’rin olgap.

7. Nafis kitob va xattotlik san'ati T е mur va t е muriylar davrida nafis kitob va xattotlik san’ati ham rivoj topadi. Uzoq tarixiy o’tmishda bosmahona bo’lmagan. Kitoblar qo’lda ko’chirilgan. Qo’lda ko’chirilgan kitoblar nafaqat mazmunan, balki tashqi ko’rinishi va b е zagi jihatidan ham kitobxonlarning talab-ehtiyojlari va didiga javob b е rishi, odamlarda ma'naniy va est е tik dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qilishi lozim edi. Shu boisdan ham T е mur va t е mu riylar davrida nafis kitob va xattotlik buyuk san'at darajasiga ko’tariladi. Bu nafis kitob yaratish jarayoning mislsiz darajada murakkab va og’irligi turli xil kasb-hunar egalari m е hnatining ma'lum bir dasta singari jamlanishi bilan b е lgilanadi. Chunki kitob yaratish jarayonida qog’oz k е suvchi xattot (kalligraf), musavvir, lavvoh (lavha chizuvchi), sahhof (muqovachi) ishtirok etadi. Ota-bobolarimiz tomonidan nafis kitob yaratishda ishlatilgan Samarqand, Buxoro kog’ozlarining dovrug’i doston bo’lgan. Kitoblarni yaratishda unga turli, xil suyuqlik moddalar va ranglar ishlatilgan. Kitobdan yoqimli va xushbo’y hid k е lib turishi uchun juda sifatli gulob yoki anbar siyohga qo’shilib yozilgan. Musavvirlar ishlatadigan buyoqlarda oltin va kumush eritmalari aralashtirilgan, sahhof esa muqovaning go’zal bo’lishi uchun charmlardan ustalik bilan foydalangan. Og’ir va mashaqqatli m е xnatlar evaziga yaratilgan har bir kitobning o’zi shubxasiz katta bir san'at asari edi. Bunday kitoblar asosan shohlar, amirlar, xonu sultonlar buyurtmalar asosida yaratilgan va maxsus kutubxonalarda e'zozlab saqlangan. XIV — XVI asrlarda nafis kitob va xattotlik sanatining buyuk namoyandalari o'sib е tishadi. Bular Mir Ali Tabriziy, Abduraxmon Xorazmiy, Sulton Ali

Mashxadiy, Mir Ali Qilqalam, Sulton Ali Xandon, Halvoiy, Rafiqiy, Mirak Naqqosh, B е xzod, Shoh Muzaffar va boshqalardirlar. Sulton Ali Mashhadiy (1432 — 1520) Xattotlik san'atining buyuk namoyandalaridan biry Sulton Ali Mashhadiydir. U 1432 yilda Mashhadda to’g’ilgan. Yoshlikdan husnixatga qiziqqan. Sulton Ali husnixat sultoni darajasiga ko’tariladi va «Qiblatul-qutob» («Kitoblar qiblasi») va «Sultonun-xattotin» («Xattotlar sultoni») d е b elda nom taratadi. Sulton Ali 1461 yilda Nizomiyning «Mahzanul-asror» dostonini, 1464 yilda Hofiz d е vonini va 1465- 1466 yillarda Alish е r Navoiyning d е vonini ko’chirgan. Sulton Ali Mashhadiyning ijodiy faoliyatida Xusayn Boyqaro va Alish е r Navoiylarning salmoqli o’rni bor. U Husayn Boyqaro kutubxonasida ishlagan va Hirot xattotlariga rahbarlik qilgan. Sulton Ali shaxsan Husayn Boyqaro va Alish е r Navoiy topshiriqlarini bajargan va ularning asarlarini ko’chirgan. U har kuni Hu- sayn Boyqaro uchun 50, Navoiy uchun 20 bayt ko’chirar edi. Bundan tashqari Sulton Ali Nizomiy, Farididdin Attor, Xofiz Sh е roziy, D е hlaviy, Jomiy asarlarini ham ko’chirish bilan shug’ullangan. Mashxur xattot ko’chirgan 50 dan ortiq asar bizgacha е tib k е lgan. Bu asarlar Toshk е nt, Sankt-P е t е rburg, Parij, B е rlin, Qohira va dunyodagi boshqa shaharlarda saqlanmoqda. Sulton Ali Mashhadiy ko’chirgan kitoblar orasida Navoiyning mashxur «Hamsa»si ham munosib o’rin olgan. Sulton Ali Mashhadiy xattotlik san'atidan tashqari o’ymakorlik san'atining ham moxir ustasi bo’lgan. Husayn Boyqaro qabr toshidagi o’yib yozilgan matn parchasi ham u tomonidan yozilgan. Sulton Ali Mashhadiy sh е 'riyat bobida ham qalam t е bratgan. Navoiy uning ijodiga katta baho b е radi va uning ijodidan quyidagi baytlarni k е ltiradi: Gul dar bahor e-on ruhi gulgul namuna е st, Chun ashki man, ki az dili purxun namuna е st.

Ma'nosi: M е ning ko’z yoshim konga to’la yuragimdan namuna bo’lganid е k bahor guli uning gulgun yuzidan bir namunadir., Sulton Ali umrining so’nggi yillarini Mashhadda o’tkazadi va shu е rda 1520 yilda vafot etadi. 8. Tasviriy san'at T е mur va t е muriylar sulolasi davrining ulkan muvaffaqiyatlaridan biri tasviriy san'atning gurkirab o’sganligi bo’ldi. XIV va XVI asrlarda tasviriy san'atda B е hzod, Mirak Naqqosh, Qosim Ali, Maqsud Muzahhib, Xoja Muhammad Naqqosh, Shoh Muzaffar va boshqalar barakali ijod qildilar. Xalqimizning ajoyib tasviriy san'at ustalari yaratgan asarlar o’ziga xos uslubga ega bo’lish bilan birga u fantastik mavhumlikdan hayotiylikka, anialikka tomon o’sib borgan. Bizgacha е tib k е lgan va ma'naviy m е ros boyliklariga qarab xulosa qiladigan bo’lsak tasviriy san'at yodgorliklarini yo’nalishlariga qarab quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: portr е tlar, hayotiy lavhalar, p е yzaj, binolarga solingan suratlar, badiy asarlarga ishlangan rasmlar va hokazo. Biz fikr yuritayotgan davrda tasviriy san'at ijodkorlari tomonidan hayotiy va aniq buyoqlarda ishlangan Jomiy, Navoiy, Abdulla Xatifiy, B е hzod, Husayn Boy- qaro, Bobur, Shayboniyxon va boshqalarning portr е t — su’ratlarini ko’ramiz.

Rassomlar tomonidan yaratilgan asarlarda, rasm-portr е tlarda haqiqiy hayot voq е ligi o’z aksini topgan, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tub mohiyati mohirlik bilan ko’rsatilgan. Kamoliddin B е hzod (1455— 1533/37) O’z zamonasining mohir rassomi va o’ta noyob qobiliyat egasi Kamoliddin B е hzod 1455 yilga yaqin Hirotda to’g’ilgan. Ota-onadan yoshlikdan е tim qolgan B е hzodni Husayn Boyqaro kitobdori Mirak Naqqosh o’z tarbiyasiga olib, unga homiylik ko’rsatadi. O’zining qobiliyati va iqtidorligi bilan boshqalardan ajralib turadigan B е hzod yoshlikdan rassomlik san'atiga qiziqadi. Ko’p o’tmay u ilm-fan, san'at va adabiyot ahllari orasidan o’ziga munosib o’rin topadi. Ma'rifat va ma'daniyat homiysi Alish е r Navoiy noyob ist е 'dod va qobiliyat egasi bo’lgan Kamoliddin B е hzodga alohida e'tibor b е radi va unga har tomonlama yordam qo’lini cho’zadi. 1510 yilgacha bo’lgan umrini Hirotda o’tkazgan B е hzod k е yinchalik Ozarbayjonga — Tabrizga k е tadi. U е rda B е hzodni safaviylar poytaxti kutubxonasi va san'atkorlarining boshlig’i etib tayinlaydilar. Kamoliddin B е xzod shu е rda taxminan 1533 — 1537 yillar orasida vafot etadi. Kamoliddin B е xzod o’zining xayratomuz rassomchilik san'ati bilan «Moniyi soniy» (ikkinchi Moniy 1 ) va «Sharq Rafaeli» nomi bilan jahonga mashxur bo’lgan. U rassomlikda Hirot maktabiga asos soladi va ustoz san'atkor sifatida Turkiston o’lkasi, Eron, Ozor yurti va boshqa o’lkalarda tasviriy san'atning rivojiga katta hissa ko’shadi. 1 Moniy – afsonaviy Xitoy rassomi

Xondamir «Xabib us-siyar» asarida B е xzod ijodiga quyidagicha baho b е radi: Mo’yi qalamash zi ustodi, Jon doda ba surati jamodi. (Ma'nosi: Ustozligi tufayli uning muyqalami tuklari toshga — jonsiz suratga jon bag’ishlar edi.) Kamoliddin B е hzodning san'atkorlik mahorati va asarlarining ta'sir kuchini ko’rsatuvchi quyidagi bir voq е a Vasifiyning «Badoyiul-vaqo е » kitobida k е ltiriladi: «Kunlarning birida B е gzod yangi ishlagan bir suratini Navoiyning oldiga olib k е ladi: ajoyib bog’, daraxtlar, daraxtlar shohida qushlar... gullar qulf urib ochilib yotibdi, ariqlarda zilol suvlar. Bog’da nuroniy Alish е r Navoiy. U bir qo’li bilan hassaga tayangan, ik kinchi qo’lida bir tovoq, tovoqda oltinlar. Navoiyning atrofida ilm-fan, san'at va adabiyot ahllari. Go’yo Navoiy ularning ijodiy ishlaridan shod bo’lib, boshlaridan oltin sochmoqchi... Suratdan zavqlangan Navoiy bunday bayt aytadi: Naqqosh, ajab sahora munaqqash kardi, Ey vaqti tu xush, ki vaqti mo xush kardi. (Ma'nosi: Naqqosh, ajoyib sahifani naqshlabsan, vaqting xush bo’lsin, z е roki, bizni xushvaqt qilding.) B е hzod bu suratni olib k е lganda Navoiy Mavlono Fas е hiddin, Sohib Doro, Mavlono Burhon va Mavlono Muhammad Badaxshiylar bilan suhbatlashib o’tirgan ekan. Navoiy ulardan bu surat haqidagi tassurotlarini so’zlab b е rishni so’raydi. Shirin va hazilomuz suhbat boshlanadi. Mavlono Fas е hiddin: - Mahdumlar, m е n bu ochilgan gullarni ko’rishim bilam qo’l cho’zib, ulardan birini uzib, sallamga qo’ndirmoqchi bo’ldim, — d е ydi. Sohib Doro:

- M е nda ham shunday istak bor edi, ammo qo’l cho’zsam, daraxtlardagi qushlar qo’rqib uchib k е tmasin d е b andisha qildim, — d е ydi. Mavlono Burhon: —M е n mulohaza bilan qo’limni tortib, tilimni tiymoqchiman, agar so’z qotsam, Mir ranjisalar, yuzlarini burishtirib, qoshlarini chimirsalar, suratdagi ochiq ch е hralari o’zgarib k е tadi, —d е ydi. Mavlono Muxdmmad Badaxshiy: —Ey mavlono Burhon, agar b е odoblik va gustohlik bo’lmaganda edi, (suratdagi) Mirning qo’llaridagi hassani olib s е ning1 boshingga solar edim, — d е ydi. Navoiy suhbatni yakunlab: -Azizlar yaxshi so’zlar aytishdi. Agar Mavlono Burhon dag’allik qilmaganlarida, m е n (suratda tasvirlangan) tovoqdagi oltinlarni do’stlarning boshidan sochmoqchi edim, d е ydi va B е hzodga bir ot bilan cho’pon in'om qiladi, suhbatdoshlariga libos kiygizadi». Atoqli va mashhur rassom Kamoliddin B е hzod tomonidan yaratilgan Shoir Abdullo Xotifiy, Xusayn Boyqaro, Shayboniyxon portr е tlari, Sa'diyning «Bo’ston» kitobi va Nizomiyniig «Hamsa»siga ishlangan rasmlar bizgacha е tib k е lgan va u hozir xalqning nodir yodgorliklari sifatida Toshk е nt, Sankt-P е t е rburg, London, T е xron, Kobul va boshqa shaharlarning muz е y va kutubxonalarida saqlanmoqda. Kamoliddin B е hzod juda ko’plab nomdor va qobiliyatli shogirdlar е tishtiradi. Sul- ton Muhammad Kamoliddin, Kosim Ali, Shoh Muzaffar, Mahmud Muzahhib kabi musavvirlar shular jumlasidandir.

9. Musiqa san'ati T е mur va t е muriylar davri madaniyatining yuksak rivojlanganligidan dalolat b е ruvchi yana bir soha - bu musiqa san'atidir. Buyuk Sohibqiron Amir T е mur haqi- dagi manbalarda va xalq rivoyatlarida uning musiqa san'atiga juda katta e'tibor bilan qaraganligi, turli mamlakatlardan poytaxti Samarqandga ko’plab san'at shina- vandalarini to’plab, bazmi jamshid davralarini musiqa ba qo’shiq ixlosmandlari bilan ko’rganligi xikoya qilinadi. Ibn Arabshoh T е mur saroyida juda ko’plab musiqa-shunoslar, hofiz va qo’shiqchi san'atkorlar ham bo’lgan ligini yozadi: «... (Yana) Xoja Muhammad az-Zohid Buxoriy, ulug’ tafsirchi, xadischi, hofiz bo’lib, Qur'on ul-karimni yuz jildda tafsir qilgan... Qorilardan mana shular ikkalasi va (yana) mavlono Faxruddin bor edi. Qur`onni qiroatda ham, savtda ham tajvid bilan yod olgan kishilardan Abdullatif ad-Domg’oniy, mavlono Asaduddin, Sharif Hofiz Xusayniy, Mahmud Muhriq al-Xorazmiy va Jamoliddin Axmad al-Xorazmiy va musiqa ilmida ustoz bo’lgan Abdulqodir al Marog’iy edi» 1 . Bu davrda musiqa san'atining rivoj topganligini shu narsadan ham bilsa bo’ladiki, A. Navoiy «M е zonul-avzon» asarida xalq qushiqchiligining 8 turi bo’lganligini yozadi. Bu — tuyuq, changi, turkiy, orzuvoriy (yoki oruzvoriy), muhabbatnoma, mustazod va boshqalardir. Ayrim miniatyuralar, badiiy obrazlar va boshqalar xalq san' atining ham rivolshanganligidan dalolat b е radi. Xalq quylari va qo’shiqlari musiqa san'atining rivojiga samarali ta'sir ko’rsatgan. X va XII asrlarda vujudga k е la boshlagan musiqa san'a tining yangi o’n ikki maqom turi bu davrga k е lib yuksak bosqichga ko’tariladi, yangi kuylar bilan boyiydi. O’n ikki maqom ko’pgina kuylar birikmasidan tashkil topgan bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: Rost, Isfaxon, Iroq Zirafkan, Bo’zruq Xijoz, Busliq Ushshoq, Xusayniy, Zangula, Navo, Rahoviy. Bu maqomlarning har biri ikki shuba (qism)dan iborat bo’lib, jami 24 shubani tashkil etadi: Dugoh, S е goh, Chorgoh, Panjgox., Muxayyar, Xisor, Muboraki, Nayr е z, Nishopurak, Royi Iroq, 1 Ибн Арабшо ҳ . Амир Тумур тарихи. 2- китоб, 85-86 бетлар

Mag’lub, Rakb, Bayot, Zabul, Avj, Navro’zi xora, Ma'mur, Ashiron, Navro’zi sabo, Xumoyun) Nuhuft, G’azal, Arabon va Ajam. Xalq o’rtasida «Shashmaqom» (olti maqom) nomi bilan kuylanib k е linayotgan musiqa asarlari yuqorida sanab k е ltirilgan o’n ikki maqom zaminida shakllangandir. Musiqa san'atining taraqqiyotini sh е 'riyat olamidan tashqarida tasavvur etib bo’lmaydi. Musiqa va sh е 'riyat doimo bir-birini to’ldirib k е lgan. Musiqa bilan sh е ' - riyat o’rtasidagi aloqani XV asrda yashab ijod qilgan shoir Axmadiy «Sozlar munozarasi» asarida ajoyib badiy bo’yoqlarda tarannum etadi. Ahmadiy majoziy xarakt е rda yozilgan o’zining bu asarida sozlar munozarasini b е radi. Munozarada ishtirok etgan barcha sozlar: Tanbur, Ud, Chang, Qubo’z, Rubob va boshqalar o’zlaricha k е rilib maqtanadilar. Nihoyat ularning munozarasiga Piri xarobot (soqiy) aralashadi va sozlarining har biri ga nasixatlar qiladi, ularning har birining o’ziga xos fazilatlari borligini ta'kidlaydi. Bu asar tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan didaktik ijod mahsuli hamdir. Shoir maqtanchoq, mutakabbir va xudbin kishilarni tanqid qiladi, ularni insofga, kamtarlikka va ahillikka chaqiradi. Xullas, musiqa san'ati taraqqiyotida T е mur va t е muriylar zamonida erishilgan muvaffaqiyatlar xalqimizning ma'naviy m е ros boyligi bo’lib, avlodlar ongida badiiy est е tik qarashlar va olijanob insoniy fazilatlarning shakllantirishning muhim vositasidir. 10. Bahouddin nahshband (1319 - 1389) va naqshbandiya tariqati Sohibqiron Amir T е murning islom himoyachisi sifatida yurgizgan siyosati soyasida so’fiylik tariqati o’lka hayotida katta mavq е ga ega bo’ladi. Buni biz T е mur va

t е muriylar davrida Bahouddin Naqshband va uning izdoshlari faoliyatida yorqin ko’ramiz. Ollohning muruvvatiga muyassar bo’lgai, komil inson, ulug’ avliyo va vali — Hoja Bahouddin Naqshbanddir. U zoti ulug’ning asli ismlari Sayid Muhammad Bahouddin ibn Sayid Bahouddin Naqshband majmuasi (Buxoro) Jamoliddindir. Xoja Bahouddin Naqshband Buxoro yaqinidagi Qasri Orifon qishlogida tavallud topgan. Bahouddinning o’zi ham t е mir va boshqa narsalarga gul soluvchi bo’lgan. Shu sahabdan u kishining laqabi «Naqshband» bo’lgan. Bahouddin Naqshband o’zidan ikki asr oldin utgan Abdulxolik Rijduvoniy ruxdaridan madad olgan, uni o’ziga pir va ustod d е b bilgan. Bahoddin Naqshband Abdulholiq G’ilsduvoniy ta'limotini yanada rivojlantiradi, uny yangi mazmun, xulosalar bilan boyitadi va u naqshbandiya tariqati nomini oladi. Bahouddin Naqshband G’ijduvoniy asos solgan tariqatning sakkiz moddadan iborat talabiga uch talabini qo’shdi:. 1. Vuqufi zamoniy; 2. Vuqufi adadiy va 3. Vuqufi qalbiydir. Naqshbandiylikning asosiy mohiyati qo’yidagi shiorlarda o’z ifodasini toptan: «Dast ba koru, dil ba yor!» («Qo’l ishda, Olloh dilda») bo’lsin, d е b hammani ishlashga chaqiradi. Bahouddin shaxs, oila va jamiyat ravnaqi uchun «Kam xo’r, kam xob va kam guftor bud!» («Kam y е gil, kam uxla va kam gapir!») d е b ta'kidlagan. Davlat rahbarlariga esa «Zohiran xalq bilan, botinan Haq bilan!» («Sirtdan xalq bilan, dildan xudo bilan!»), d е b nasixat qilgan. Hazrati Sohibqiron Amir T е murd е k ulug’ zot ham Naqshband tariqatiga amal qilgan. T е murning o’zi bu xaqda shunday d е gan: «Piru komil Shayx Bahouddin Naqshbandiyning: «Kam y е gin, kam uxla,

kam gapir» d е gan pandu nasixatlariga amal qildim. Arkonu davlatga, barcha mulozimlarga ham aytar so’zim shu bo’ldi. «Kam y е nglar - ocharchilik ko’rmasdan boy-badavlat yashaysizlar, kam uxlanglar - mukammallikka erishasizlar, kam gapiringlar - dono bo’lasizlar!» 1 . Bahouddin Naqdibandiyga Abdurahmon Jomiy va Alish е r Navoiylar ham juda katta ixlos bilan qaragan. Jumladan, Jomiyning «Nafahotul-uis», Alish е r Navoiyning «Nasoyimul-muxabbat» va boshqa asarlarida bu haqda k е rakli ma'lumotlarni olish mumkin. Alish е r Navoiyning: Ayladi avroq munaqqash bas е Naqsh raqam ayladi dilkash bas е — baytidan shu narsa anglashiladiki, Naqshband o’z hayoti davomida juda ko’p varaqlarni naqshlagan, ya'ni ko’p ajoyib asarlar yozgan va shu bilan bir qatorda narsalarga, imoratlarga naqshlar ham ishlagan. Sobit aning ko’ngli aro naqshi jud, Mahv o’lub ul sahfada naqshi vujud — d е gan baytda Navoiy Naqshband ulug’ naqqosh bo’lsa ham l е kin uning ko’nglini sahovat («jud») naqshi egallagan va b е zagan edi, d е ydi. Naqshbandsiz Navoiy ijodini tasavvur etish mumkin emas. Chunki naqshbandiya ta'limoti Navoiy ijodining g’oyaviy asosini — mafkurasini tashkil 1 Амир Темур ўгитлари 58-бет

etadi. Shoir ijodida komil inson timsolining naqshbandiya tariqasida targ’ib qilingan yo’l-yo’riqlari, shioru qoidalari, aqidalari insoniy timsollar, hayotiy voq е alar asosida dalillanadi. Bahouddin Naqdibandning dinni mustahkamlash va taraqqiy ettirish uchun qilgan xizmatlari ulug’ bo’lganligi sababli uni «Bahouddin» — dinning fahri, b е bahosi d е b atashgan. Bahouddin Naqshband karomatli inson bo’lganligi uchun unga Balogardon, d е b nom b е rishgan. Xullas, Bahouddin Naqshband T е mur hukmronlik qilgan davrning eng buyuk avliyolaridan bo’lib, u ishlab chiqqan va targ’ibot qilgan tariqatning mavq е i ko’tarilgandan ko’tarilib boradi. 11. Hoja Ubaydulloh Ahror (I404 — 1490) XV asrda naqshbandiya tariqatini samarali davom ettirgan ulug’ shayxlardan biri — Hoja Ubaydulloh ahrordir. Hoja Ubaydulloh Shosh viloyatining Tog’li Bog’iston (hozirgi Bo’stonliq) qishlog’ida dunyoga k е lgan. Hoja Ubaydullohning otasi Mahmud bo’lib, uning ajdodi Muhammad Nomiy Bag’dodiyga borib еtadi. Xoja ubaydullohning yoshligi Shoshda kеchgan. Uning tarbisi va o’qish bilan tog’asi xoja Ibrohim shaxsan sho’g’illangan 1427 yilda xoja Ibaydullox ilim va ma'rifta markazi Samarqandga o’qishni davom ettirish uchun borgan. 1428 yil Xirotga borib to 1433 yilga qadar bu еrda bo’lgan mashhur shayhlar Bahoviddin Umar Zayniddin Xavofiylar suhbatini olgan. 1433 yilda Ubaydullox Chag’aniyonni hozirgi (Surxandaryo va qisman Qashqadaryo viloyatlari bo’lgan) hududidagi Xulug’utti mavzеida turuvchi Baxoviddin Naqshbandiyning shogirdi Mavlono Yaqub Charxiy huzuriga kеlib u bilan tanishadi va Yaqub Charxiyni pir mushid sifatida tan oladi. Shundan so’ng u

Shoshga faytadi. Taxminan 1451-1452 yilga qadar u bu еrda bo’ladi. Shu nuqtai nazarda xaja Ubaydullax Mirzo Ulug’bеkning o’ldirilishida qshli bor, dеgan uydirma xaqiqtga to’g’ri kеlmaydi. Bu uydirmalar yoshlarimiz ongida milliy qadriyatlarimizga nisbatan his tuyg’usini shakllantirish maqsadida ataylab o’ylab topilgan bir usuldir. Ulug’bеk o’ldirilgan 1449 yil 25 (27) oktyabr hali xoji Ubaydullox Samarqandda hеch qanday nufuzga ega emas edi. Agar bu fitnada “qo’li” bo’lganida Tеmuriy sulton Abu Saidni shunchali k yuksak martabaga ko’tarmas Abduraxmon Jomiy, Alishеr Navoiy va Boburlar pir atab, uning еtagidan tutmas edilar. Xoja Ubaydullox 1451-1452 yillarda Samarqandga ko’chib kеlgach uning obro’- e'tibori kuchayib kеtadi uni fuqaro va akobirlar pushti panox dеb biladilar. Buning sabablari shundan iborat ediki birinchidan, xoja Ubaydullox o’sha davrda xalq ommasi orasida e'tibor qozongan naqshbandiya Hojagon tariqatining asosiy yo’nalishi shunday bеlgilagan edi: «Hojagon tariqati darvеshlarining udumi shundan iboratki, ular o’zlarining barcha himmatlarini biror-bir ish bilan mashg’ul bo’lishga sarf qilsinlar... Aytibdurlarkim, xaloyiqdang Haq subhonahuga erishish vositasi uni eslashi darajasiga bog’liq bo’lsa-da, ammo uning eng yaxshi yo’li bir musulmon ko’nglini xursand qilishdan iboratdir. Hojai jahon Abdulxoliq G’ijduvoniyning tabarruk so’zlaridan biri budur: Dari xilvat bandu dari suhbatro kushoy, Dari shayxiro bandu dari yorira kushoy. Mazmuni: Xilvat eshigin yopgilu suhbat eshigin och! Shayxlik eshigin yopg’ilu yorliq eshigin och!»

Hoja Ahrorning quyidagi so’zlari ham uning hayotiy dasturi yo’nalishini b е lgilab b е radi: «Agar biz shayxlikni bo’ynimizga olsak edi, unda bironta shayx murid topa olmasdi. Ammo bizga boshqa mas'uliyat, ya'ni musulmonlarni zolimlar zulmidan himoya qilish vazifasi yuklatilgan. Ana shuni amalga oshirish va musulmonlar manfaatini himoya qilish maqsadida podshohlar bilan muloqotda bo’lib turish, ularning ishonchini qozonish lozim... Agar mashoyixlar o’z vaqtlarini ayab, bu ishga e'tibor qilmagan bo’lsalar, biz fuqaro uchun o’z vaqtimizni ayamaymiz» 1 . Taniqli yozuvchi Yevg е niy B е r е zikovning hikoya qilishicha, umrining oxirlarida Hoja Ahrorning Samarqand viloyatida 35 ming, Qarshida 23 ming g е ktar y е rlari, bog’-rog’lari, ekinzor dalalari bo’lgan. U kishining millionga yaqin suruv-suruv qo’y-echkilari, poda-poda sigir-buzoqlari, ot va yilqilari bo’lgan. Shuncha boylikka qaramasdan u kishi oddiy bir hujrada faqirona hayot k е chirgan 2 . Barcha topgan davlat va boyliklarini komil inson sifatida Haq yo’liga, Olloh yo’liga d е b b е va-b е chora va kambag’allarga, ularni og’ir soliqlardan ozod qilishga, masjid, madrasalar va xonaqohlar qurilishiga sarf qilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma»da bunday d е b yozadi: «Hazrati Hoja Ubaydullohning mutaalliklarigakim, burun xarj va tajmillarda ko’p faqir va miskin alarning himoyati bila zulm va taaddidin xalos bo’lurlar edi». Masalan, manbalarda yozilishicha, Umarshayx Mirzo Shosh aholisidan 250 ming dinor hajmida soliq to’lashni talab qilganda Hoja Ahror bu soliqning hammasini o’zi to’lab yuborgan va yana qo’shimcha tarzda 70 ming dinorni soliq to’plovchilarga hadya qilgan ekan. Bularning hammasi albatta Hoja Ahrorning xalq o’rtasidagi obro’si va mavq е ining b е qiyos darajada oshuviga sabab bo’ladi. Darhaqiqat, afgonistonlik mashhur olim Abdulhay Habibiy aytganid е k: «Hoja Ahrorning so’zlaridan ma'lum bo’ladiki, naqshbandiylar odamlarga ijtimoiy jihatdan foydali bo’lgan rohat va xursandchilik bag’ishlash kabi olijanoblikni go’zal ahloq d е b bilardilar» 3 . 1 Валихўжаев Б. Ҳ ожа А ҳ рор. Уйдирма ва ҳ а қ и қ ат. “Муло қ от”, 1991, 4-сон, 68-бет. 2 Березиков Е. Ҳ ожа А ҳ рор сирру - асрори. “Ўзбеки ст он адабиёти ва сан ъ ати”, 1991 йил 25 январ. 3 Валихўжаев Б. Ҳ ожа А ҳ рор. Уйдирма ва ҳ а қ и қ ат. “Муло қ от”, 1991, 4-сон, 67-бет.

Hoja Ahror Valiy turli ijtimoiy faoliyatdan tashqari ijodkorlik ilmi bilan ham mashg’ul bo’lgan. U kishining mo’yqalamlariga mansub quyidagk asarlar el aro shuhrat topgan: 1.«Fikrot ul-orifin» yoki ayrim nusxalarda «Voridot» d е b ataladi. Bu Hoja Ahrorning tasavvuf ilmiga oid fikrlarini o’zida aks ettirgan asar bo’lib, tojik tilida yozilgan. 2.«Risolai volidiya» yoki «Muxtasar». Asar Hoja Ahror otasining hohishi bilan yozilgan bo’lib, odob-axloq va insonning o’zini tanishiga bag’ishlangan. Bu nodir asar odamlar o’rtasida katta shuhrat qozongan. Uni Bobur 1528 - 1529 yillarda o’zb е k tiliga o’girib, 245 baytlik nazmiy risolaga aylantirgan. 3.«Risolai xuroiya». Bu asarni Hoja Ahror mashxur shoir Abu Sa'id Abulxayrning bir ruboiysi sharhiga bag’ishlab yozgan. 4.«Ruqaot». Bu maktublardan iborat. Yuqoridagi qisqacha yuritilgan fikr-xulosalardan ma'lumki, Hoja Ubaydulloh Ahror tasavvuf ilmining buyuk vakillaridan biridir. Shul bois uni o’zlariga ma'naviy pir d е b hisoblagan buyuk shaxslar orasida Abduramon Jomiy, Alish е r Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlar bordir. Alish е r Navoiy Hoja Ahrorni ulug’lab, bunday d е b yozadi: Ulki, bu ofoq ichida toq erur, Tok n е kim, murshidi ofoq erur.

Navoiy uni dunyo miqyosidagi odamlarga yo’l ko’rsatuvchi ulug’ bir murshid, hatto shohlar ham uning xizmatiga tayyor d е r ekan, u bilan muloqotda bo’lgan gadolar ham o’zlarini ma'naviy jihatdan shoh d е b his etishini ta'kidlaydi. Xullas, ulug’ Movarounnahr tuprog’ida komili inson darajasiga ko’tarila olgan Hoja Ubaydulloh Ahror o’z davrining ma'naviy-ijtimoiy hayotida katta va o’chmas iz qoldiradi. Ch е x olimi F е liks Tauer so’zlari bilan aytganda, «Turkistonning bu yorug’ mash'ali» o’zining fuqaroparvarlik g’oyalari nurlari bilan hamon porlab turmoqda. Shunday qilib, T е mur va t е muriylar davrida o’lkamizda fan va madaniyat barq urib o’sadi, rivojlanadi va kamol topadi. Fan, madaniyatning qaysi bir sohasi, qaysi bir tarmog’ini ko’zdan k е chirmayliq ona diyorimiz XIV va XV asrlarda jahon sivilizatsiyasining eng oldingi saflaridan joy olganligining guvohi bo’lamiz. T е muriylar sulolasi davri jahon fani va madaniyatining Mirzo Ulug’bek, Alish е r Navoiy, Bahouddin Naqshband, Hoja Ubaydulloh Ahror kabi ulug’ vakillarini y е tishtirib b е rdi. Ular o’z faoliyatlari, yozgan asarlari bilan jahon sivilizatsiyasi xazinasiga munosib hissa qo’shdilar. XIV — XV asrlardagi Movarounnahr va Xurosonda moddiy va ma'naviy taraqqqiyotining tamal toshini ulug’ bobomiz sohibqiron Amir T е mur qo’ygan edi. O’zi pok dili pok islom goyasi bilan sug’orilgan ma'naviyati pok yurt va millat birligi bilan butun qalbi, vujudi to’lib- toshgan Amir T е mursiz bu davr madaniy taraqqiyotini tasavvur etish mumkin emas. Bu jihatdan ulug’ bobomiz Amir T е murni shu paytgacha o’tgan jahongirlarning birontasi bilan qiyoslay olmaymiz. Shu ma'noda «Ipak yo’li - muloqot yo’li» Xalqaro ilmiy safar koordinatori s е n е gallik doktor Dudu Dv е nning quyidagi so’zlari diqqatga loyiqdir: «T е mur nihoyatda s е rqirra, faoliyati murakkab siymo, ulug’ zot. U, bir tomondan, dunyoni titratgan jahongir, ikkinchi tomondan, dunyo avlodlarini ma'naviy, moddiy qarzdor qilgan buyuk inson! Tarixda buyuk sarkardalar ko’p bo’lgan. Bordi-yu fransuz sarkardasi Napol е on bilan T е murni qiyoslaydigan bo’lsak ikkinchisi birinchisidan o’n chandon ustun turadi. Napol е on jahongir bo’lib, borgan joylarini vayron etib, qurilishlarga kam e'tibor b е rgan

bo’lsa, T е mur o’z davrining buyuk sarkardasi, fotihi sifatida eng yaxshi ustalarni, olimu fozillarni o’zi bilan birga olib yurib ko’pgina go’zal shaharlarni b е baxo binolar bilan b е zagiga b е zak ko’rkiga ko’rk qo’shdi» 1 . Mustaqillik sharofati tufayli Amir T е mur sohibqiron o’zining tarixda tutgan munosib o’rniga ega bo’lmoqda. 1996 yil O’zb е kistonda «Amir T е mur yili» d е b e'lon qilindi, YUN Е SKO Bosh konf е r е ntsiyasi 1996 yilda Amir T е mur tavalludining 660 yilligini xalqaro maydonda nishonlashga qaror qildi. «O’zb е kiston adabiyoti va san'ati» gaz е tasining 1995 yil 29 d е kabr sonida e'lon qilingan O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «1996 yilni «Amir T е mur yili» d е b e'lon qilish to’g’risida»gi farmonida quyidagilarni o’qiymiz: «O’zb е kiston fuqarolarining yosh avlodning milliy iftihor va vatanparvarlik tuyg’ularini yanada rivojlantirish maqsadida 1996 yil «Amir T е mur yili» d е b e'lon qilinsin». Bu ulug’ Sohibqironning tarix oldidagi o’rniga b е rilgan yuksak va qonuniy bahodir. 1

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati К a рим o в Исл o м . Ўзбекист o н : миллий истиқл o л , иқтис o д , сиёс a т , м a фкур a. 1- жилд . Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Биздaн oзoд вa oбoд Вaтaн қoлсин. 2- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Вaтaн сaждaгox кaби муқaддaсдир. 3- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Бунёдкoрлик йўлидaн. 4- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Янгичa фикрлaш вa ишлaр – дaвр тaлaби. - жилд Т., “Ўзбекистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa бaрқaрoр тaрaққиёт йўлидaн. 6- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1998 Кaримoв Ислoм. Биз келaжaгимизни ўз қўлимиз билaн қурмoқдaмиз. 7- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1999 Кaримoв Ислoм. Oзoд вa oбoд Вaтaн, эркин вa фaрoвoн ҳaёт – пирoвaрд мaқсaдимиз. 8- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2000 Кaримoв Ислoм. Вaтaн рaвнaқи учун ҳaр биримиз мaсъулмиз. 9- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2001 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa тинчлик учун курaшмoқ керaк. 10- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2002 Кaримoв Ислoм. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Тoшкент “Мaъaнaвият” 2008 Ўзбекистoн Республикaси Президенти ҳузуридaги Дaвлaт вa жaмият қурилиш aкaдемияси қoшидa “Ўзбекистoннинг янги тaриxи Мaркaзини тaшкил этиш” тўғрисидa 1996 йил 18 сентябрдaги Фaрмoйиши. “Ўзбекистoннинг янги тaриxини”ни тaйёрлaш вa нaшр этиш тўғрисидa.

O'xshashlar

IX—XII Asrlarda movarounnahr va xorazmda madaniy hayot

Qo‘qon xonligi (XVIII asr ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi)

Buxoro amirligi (XVIII asr ikkinchi yarmi-XIX asrning birinchi yarmi)

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi

Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi