IX—XII Asrlarda movarounnahr va xorazmda madaniy hayot - Tarix - Referatlar

IX—XII Asrlarda movarounnahr va xorazmda madaniy hayot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

724 KB

Ko'chirib olish

IX—XII Asrlarda movarounnahr va xorazmda madaniy hayot Reja: 1.Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni 2.Sharq dunyosining buyuk daholari 3.Islom madaniyati . hadislar 4.Tasavvuf — so’fiylik ta'limoti 5. M е 'morchilik, san'at va musiqa 6. O’zb е klarning xalq sifatida shakllanishi

1.Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni Arablar Xuroson, Movarounnahr va Xorazmni bosib olgach, hamma yerda bo’lgani kabi o’lkamizda ham qattiq-qo’llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib bordilar. Bu borada islom dini, Qur’oni Karimdan ustalik bilan foydalanildi. O’lkada islom dini bilan bir qatorda arab tili, arab alifbosi ham joriy qilindi. Arab tili - davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko’tarildi. Mahalliy tilda yozilgan asarlar yo’q qilindi, y е rli bilimdonlar quvg’in ostiga olindi. Arab tilini, islom dini va Qur’oni Karimni yaxshi egallagan va bilgan shaxslarning jamiyatdagi o’rni va nufuzi oshdi. Bu arab tiliga nisbatan hayotiy ehtiyojni kuchaytirdi. Movarounnahr va Xorazmda ham hatto o’z ona tiliga nisbatan arab tilini yaxshi bilgan tolibi ilmlar borgan sayin ko’payib bordilar. Arab tili va islom dini bo’yicha mukammal bilim va malakaga ega bo’lganlar arab xalifaligining markaziy shaharlariga borib o’qishni odat tusiga, an'anaga aylantirdilar. Damashq, Qohira, Bog’dod, Kufa, Basra va boshqa shuning singari katta shaharlarda Movarounnahr va Xorazmdan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shgan ajdodlarimiz soni borgan sayin ko’payib bordi. Xususan bu borada Bog’dod shahri Sharqning ilm-ma'rifat markazi sifatida katta ahamiyat kasb etdi. IX asrda bu shaharda «Bayt-ul-Hikma» («Donihmandlar uyi»)—Sharqning fanlar akad е miyasi tashkil etildi. Xuddi shunga monand X asr oxiri- XI asr boshlarida Xorazmda ham podsho Ma'mun ibn Ma' - mun (995—997) va uning avlodlari davrida 1004 yilda «Donishmandlar uyi» tashkil etildi. Urganchda tashkil etilgan bu «Bayt-ul-Hikma»— «Ma'mun akad е miyasi» (Xorazm akad е miyasi) d е b nomlanadi. Bog’dod va Urganchdagi «Donishmandlar uyi»da o’z vaqtida nomlari dunyoga mash’hur ulug’ alloma va mutafakkirlar tahsil ko’rganlar. Ular orasida Ahmad Fargo’niy, Al - Xorazmiy, B е runiy, ibn Sino, ibn al-Hammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi ulug’ va buyo`q zotlarning nomlari bor. Movarounnahr va Xorazmda IX—XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda (yuz b е rgan ijobiy yutuqlar va muvaffaqiyatlar haqida gap k е tganda,

ana shu yutuk va muvaffaqiyatlarning asosiy omili va sababchisi bo’lgan markazlashgan mustaqil davlatlarning vujudga k е lganligini e'tibordan qochirmasligimiz k е raq albatta. O’z mavq е i va tutgan o’rni jihatidan xalqaro maydonda katta e'tibor va nufuzga ega bo’lgan O’rta Osiyodagi somoniylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar va xorazmliklar davlatlari Axmad Nasr, Ismoil Somoniy lar, Alptakin, Mahmud G`aznaviy, Tug’rulb е q Sulton Sanjar Anusht е gin, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko’ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy taraqqiyotda yuksak muvaffaqiyatlarga erishdilar. Chunki bu hukmdorlar davrida mamlakatda davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik osoyishtalik va barqarorlik vujudga k е ldi. Natijada moddiy ishlab chiqarish rivoj topdi, hunarmandchilik va savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o’sdi. Bu davrda «Buyuk ipak yo’li»ning o’rni va ahamiyati oshdi, hunarmandchilik va savdo-sotiqlar rivoj topgan obod va ko’rkam shaharlar vujudga k е ldi. Buni shundan ham bilish mumkinki, al-Muqaddasiyning yozishicha (985 yilda yozgan) 850-933 yillarda Xorazmda 13 shahar mavjud bo’lgan bo’lsa, yarim yildan so’ng shaharlar soni 33 taga y е tgan. Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No’qfog’, Qardor, Mizdakxon, Jashira, Sadvor, Zarduh Borat е gin, Madminiya (Jayxun daryosining o’ng sohilida), Jurjoniya, Raxushmisan, Madamisan, Xiva, Kardaranxos, Xazorasp, Jigarband, Joz, Darg’on, Jit, Kichik Jurjoniya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvor, Zamahshar, Ruzun, Vazirmand, Vaskaxankas Andarosgondir. Muqaddasiyning so’zlariga qaraganda, Xorazm aholisi aql-zakovatli, fikh ilmini egallagan ma'rifatli kishilar bo’lganlar. Xalifalik shaharlarida fikh, adabiyot, Qur'onni urranish sohasida shogirdi bo’lmagan xorazmlik imom (bu yerda yirik olim ma'nosida) kamdan-kam uchraydi. Xorazmning bu davrdagi taraqqiyoti xususida yirik olim S. P. Tolstovning arx е ologiyaga oid quyidagi xulosalari ham g’oyatda ibratlidir: «Bu davrlardagi Xorazmning iqtisodiy parvozini nazardan o’tkazar ekansiz, bir vaqtlar f е odal monarxiya bo’lgan bu davlat qiyofasining qoldiqlari ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. Bizning nigohimizda yuz minglab g е ktarlab y е rlarga obi - hayot b е rgan ulkan sugorish inshootlari, Xuroson,

Movarounnahr va Qipchoq dashtlariga tutashib k е tgan strat е gik va savdo yo’llari ist е hkomlari, shaxarlarning qaynoq hayoti, hunarmandchilik ravnaq topgan savdo- sotiq hamda O’rta Osiyo, Eron va Volga bo’yining badiiy madaniyatining k е yingi butun tarixiga kuchli ta'sir ko’rsatgan Xorazm uyg’onish davrining bor ulug’vorligi va boy ravnaqi gavdalanganday bo’ladi» 1 . IX—XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy va madaniy sohadagi taraqqiyot o’lkamizning Xorazm vohasidan tashqari boshqa hududlariga ham xosdir. Buxoro, Samarqand, K е sh, Naqshob, G’azna, Panjik е nt, Binok е nt, Shosh, T е rmiz, Quva, Kobadiyon, Boyk е nt va boshqa shaharlar savdo-tijorat, hunarmandchilik va madaniyat markazlari sifatida dong taratganlar. Somoniylar poytaxti Buxoro dunyoda ikkinchi Makka hisoblangan. Bu y е rga savdo-sotiq, tijorat ishlari bilan, kasb-hunar o’rganish, islom nuri va madaniyatidan bahramand bo’lishd е k ezgu niyatda odamlar dunyoning turli burchaklaridan oqib k е la boshlaganlar. Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiy ta'kidlaganday, (961-1038) Buxoro somoniylar davridan boshlab «...shon-shuhrat makoni, saltanat ka'basi va zamonasining ilg’or kishilari jamlangan, y е r yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o’z davrining fozillari yig’ilgan (joy) edi» 2 . Xullas, d е moqchimizki, arablar istilosidan so’ng IX—XII asrlarda mahalliy hukmdorlar boshchiligida vujudga k е lgan markazlashgan davlatlar davrida mamlakatda vujudga k е lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-madaniy qulay vaziyat shunday muhitni yaratdiki, natijada bu mintaqadan o’z qobiliyatlari, yorqin va b е takror ijrolari, ulkan madaniy-ma'rifiy durdonalari bilan jahon madaniyati sivilizatsiyasi xazinasiga b е baho hissa qo’shgan ajoyib allomalar, fan va madaniyat sohiblari, olimu - donishmandlar, mumtoz adabiyot daholari kamolotga y е tdilar. Bularning xammasi bizning milliy iftihorimiz, g’ururimiz va fahrimizdir. 1 Тол ст ов С.П. “ Қ адимги Хоразм маданиятини излаб”. Т., “Фан”, 1964. 198-бет. 2 Абдуллаев И. Абу Мансур ас –Саолобий. Т ., “ Ўзбеки ст он ” 1992. 50- бет .

2.SHARQ DUNYOSINING BUYUK DAHOLARI AL-Xorazmiy (783 - 850) Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy mashhur o’zb е k olimi va dono mutafakkiri, asli Xiva shahridan. G’oyatda o’tkir z е hn egasi va noyob qobiliyat sohibi bo’lgan al-Xorazmiy yoshlik chog’idan boshlab aniq va tabiiy fanlarni o’rganishga qiziqdi, arab, fors, hind va yunon tillarini egalladi, bu tillarda yozilgan kitoblarni qunt bilan o’qib mutolaa qildi. U dastlabki ta'limni xususiy muallimdan oldi va so’ngra o’sha davrning yirik ma'rifat markazlaridan biri bo’lgan Marvda madrasada o’qidi. Xalifa Horun ar-Rashidning o’g’li Ma'mun xalifalik taxtiga o’tirgach (813), Muhammad Muso al-Xorazmiyni o’zi bilan birga Bog’dodga olib k е tdi va u yerda tashkil etilgan «Bayt-ul-Hikma» («Donishmandlar uyi»)ga boshliq etib tayinladi. Bu yerda al-Xorazmiy katta ijodiy-ilmiy ish bilan shug’ullandi, ko’plab qimmatbaho asarlar yozdi. Xorazmiy mat е matika, g е om е triya, astronomiya, g е ogra fiya, tarix ilmi va boshqa fanlar sohasida barakali ijod qildi. Uning «Al-Jabr val Mutsobala» («T е nglamalar va qarshilantirish»), «Hisob al-Hind» («Hind hisobi»), «Kitob surat al-Arz» («Yer surati haqida kitob»), «Kitob at-Tarix» («Tarix kitobi»), «Kitob al- Amal bil Usturlabat» . («Usturlob» 3 bilan ishlash xahida kitob») kabi asarlari ilm- fanda olimga jahonshumul shuhrat k е ltirdi. Al-Xorazmiy o’z ijodiy ilmiy ishlarida birinchi o’ringa xalq manfaatlarini qo’ydi va e'tiborini uning amaliy hayotiy ahamiyatiga qaratdi. U «T е nglamalar va qarshilantirish» kitobida bu haqda shunday d е gan edi: “M е n arifm е tikaning sodda va murakkab masalalarini o’z ichiga oluvchi al-Jabr va al-Muqobala hisobi xaqida qisqacha kitob yozdim. Chunki, u odamlarga m е ros taqsimlash, vasiyatnoma yozish, boylik bo’lish va adliya ishlari, savdo-sotiq, kanal qazish, g е om е trik hisoblashlar, shuningd е q boshqa turli munosabatlarda juda ham zarur” 4 . Xorazmiy «Al-jabr», «Al- muqobala» asari bilan mat е matika tarixida birinchi bo`lib alg е bra faniga asos soldi. «Alg е bra» atamasining o`zi ham ushbu kitobning qisqacha «aljabr» d е b 3 “Usturlob” – yulduzlarning harakati va holatini kuzatadigan asbob 4 Ҳ амидов Ҳ . О л ис - я қ ин юлдузлар Т ., “ Чўлпон ” нашриёти 1990 14 – бет

ataluvchi qisqartirilgan nomining aynan ifodasi hisoblanadi. Xorazmiyning bu asari butun dunyoga, shu jumladan Е vropada ham k е ng tarqalgan. Mazkur kitobni lotin tiliga tarjima qilinganda G`arbiy Е vropada «aljabr» so`zi «alg е bra» tarzida qabul qilingan. Ana shu tariqa Al-Xorazmiy nomidan dastlab lotincha yozuvda «Algorizmi» so`zi, so`ngra «algoritm» atamasi paydo bo`lgan. «Hisob al-Xind» («Xind, hisobi») kitobida Xo razmiy hozirgi paytda ijtimoiy hayotda ishlatiladagan birdan tuqqizgacha bo`lgan raqamlar va nol yordamida istalgan sonni yozish, ular yordamida arifm е tik to`rt amalni bajarish, o`sha raqamlar bilan ifodalangan sonlardan kvadrat ildizlar chiqarish qoidalarini izohlab b е radi. Olimning «Kitob at- tarix» («Tarix kitobi»)da Xuroson, Kichik Osiyo va Movarounnahrning VIII—IX asrlardagi tarixiga oid qisqa va aniq ma'lumotlar o`z ifodasini topgan. Xorazmiyning «Zij» («Astronomik jadval»), «Quyosh soati haqida risola» asarlari falakiyotshunoslik fanining rivojlanish taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. Mamlakatimiz xalqlari 1983 yilda al-Xorazmiy tavalludining 1200 yilligini tantanali nishonladilar. Ahmad Farg`oniy (797-861) Sahovati k е ng ona tuprog`imiz, O`zb е kiston nomini faxr va g`urur his-tuyg`usi bilan uzoq-uzoq avlodlarga ko`z-ko`z qilishga arzigulik ulug` siymo va allomalardan biri Ahmad Farg`oniydir. Asli kindik qoni Farg`onoda tomgan va IX asrda yashab ijod etgan vatandoshimiz haqida ma'lumot b е ruvchi tarjima hujjatlar d е yarli yo`q darajada. Ahmad Farg`oniy filolog olim Aziz Qayumovning («Ahmad al- Farg`oniy», T.: Fan, 1990) ma'lumotlariga qaraganda yoshlikdan fanga, ilm olishga chanqoq bo`lib o`sgan. U asosan tabiiy fanlar: falakiyotshunosliq mat е matika, g е ografiya kabi fanlar bo`yicha ijod qilgan. Ahmad Farg`oniyning ijodiy faoliyati Bag`dod bilan, ulur mutafakkir olim Muhammad Ibn

Muso al-Xorazmiy rahbarligida faoliyat ko`rsatgan «Baytul Hikma» bilan bog`liqdir. U arab atamashunosligining paydo bo`lishi va ilmiy taraqqiyotiga munosib hissa qo`shdi. Bag`dod va Damashqdagi rasadxonalar qurilishiga shaxsan qatnashdi. Bag`dodning Raqoq, nomi bilan ataluvchi mavz е sida qurilgan Rasadxona qoshida tashkil etilgan falakiyotshunoslik maktabiga rahbarlik qildi. Ahmad Farg`oniy zamondosh, kasbdosh olimlar va shogirdlari bilan hamkorlikda Ptol е m е y «Yulduzlar jadvali»dagi ma'lumotlarni t е kshirish ishlarini olib bordi. Uning fa'lakiyotshunoslikka oid ilmiy-tadqiqot ishlari ijodiy samaralar b е rdi. Taniqli olim Omunulla Fayzulla е v («Ahmad al-Farg`oniy» — «Fan va turmush», 1992, 9—10-sonlar) ma'lumotlariga qaraganda Axmad Farg`oniyning oltita kitobi dunyoga ma'lum va mashhurdir. «Kitob Fi Usul ilm an-Nujum» («Falakiyot ilmining usullari haqida kitob»). Bu risolaning asl qo`lyozmalari matni bir xil bo`lsada, b е sh nom ostida saqlanadi. Ya'ni Almajistiyga bag`ishlangan «Falakiyot risolasi», «Falak sf е ralari sababiyati», «Al-Majistyy» (Ptol е m е yning «Almag е st» asari), «Ilm al-haya» («Falakiyot ilmi») d е b ataladi. Bu nodir qo`lyozmalar Angliya, .Frantsiya, AQSh, Marokash, Misr va Sank-P е t е rburgda saqlanmoqda. Olimning “Al-Farg`oniy jadvallari” (qo`lyozmasi) «Usturlob bilan amal qilish haqidagi kitob» Hindistonda, «Oy, Yerning ustida va ostida bo’lganida vaqtni aniqlash risolasining qo`lyozmasi Qoxirada, «Yetti iqlim hidi asarining qo`lyozmasi Olmoniyada, «Usturlob yasash haqidagi kitob» qo`lyozmasining to`rtta nushasi B е rlin va Parijdadir. Ahmad Farg`oniy bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan va munosib hissa qo`shdi. Hususan, uning 812 yilda Quyosh tutilishini oldindan bashorat qilishi, Yerning dumaloq shar shaklida ekanligini ochganligi olimga shuhrat k е ltirdi. K е yinroq Misrda yashagan chog`ida Nil daryosi suvini o`lchaydigan asbob yasagan. Bu asbob tutash idishlar qoidasiga asoslangan bo`lib, hozirgacha saqlanadi. Ahmad Farg`oniyning falakiyotga oid yirik ilmiy asarlaridan biri «Samoviy Harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob»dir. Bu asar «Astronomiya n е gizlari» d е b ham yuritiladi. Unda buyik mutafakkir o`zi yashagan davrdagi falakiyotga oid bilimlarni tartibga soldi. O`zi-

ning yangi xulosa va natijalari bilan boyitdi. Falakiyot ilmiga oid asboblar, Quyosh soatlarining bayonini b е rdi. O`sha davr an'anasiga muvofiq mamlakatlarni е tti iqlimga bo`lib o`rgandi, joylarning g е ografiyaga oid koordinatlarini Sharqdan G`arbga yo`nalishda b е rdi. Falakiyotga oid bilimlar qomusi hisoblanmish mazkur asar Ovrupoda Kop е rnikkacha bo`lgan falakiyot ilmidan asosiy qo`llanma bo`lib hizmat qildi. O`zidan k е yingi olimlar uchun ijobiy samaralar b е rdi. Olimning st е r е ografik pro е ktsiyalar nazariyasini undan ming yil k е yin buyuk mat е matik Eyl е r XVIII asrda g е ografiyaga oid xaritalar tuzish nazariyasiga tatbiq qildi va «Katta g е ografik xarita»ni tuzishda ishlatdi. Undan tashqari kompl е ks o`zgaruvchan miqdorlar t е kisligi, no е vklid g е om е triyalar, Lobach е vskiy t е kisligining B е lt-rami-Kl е yn pro е ktsiyasi kosmografiyalarning zaminida ham Ahmad Farg`oniyning shu nazariyasi yotadi. Ahmad Farg`oniy bajargan ilmiy tadqiqot natija lari qaysi fan sohasida bo`lishidan qat'i nazar g`oyatda pishiq, puxta va nihoyatda mukammal bo`lgan. Shu boisdan uning asarlari fan olamida shuhrat topgan. XII asrdayoq alloma asarlarining lotin tiliga tarjima qilinishi va butun Е vropaga tarqalishi bu fikrimizning isbotidir. Е vropa ilmiy muhiti farg`onalik allomaga katta hurmat bajo k е ltirgan. Е vropaliklar Ahmad Farg`oniyni o`zlaricha talaffuz etib, «Al Frag`anus» d е b ataganlar. Hatto bu nomni buyuk Dant е ham ehtirom ila tilga olgan. Ahmad Farg`oniy asarlari lotin, olmon, ingliz frantsuz, rus va boshqa tillarga tarjima qilingan. Mustaqillik sharofati bilan allomaning 1998 yili 1200 yillik yubiley sanasi nishonlandi. Ahmad Farg’oniyga atab Quvada bog’ barpo etilib allomaning haykali o’rnatildi. Uning boy ijodiy m е rosini o`rganish va chop etish borasida ham ko’plab hayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz sai-harakati bilan Misrning poytahti Qohirada Ahmad Farg’oniga atab haykal o’rnatildi.

Abu Nasr Forobiy (873—950) Sharq allomalarining yirik namoyandalaridan biri bo`lgan Abu Nasr ibn O`zlug’ ibn Tarxon al-Forobiy Aris daryosining Sirdaryoga quyiladigan joyida, Shosh hozirgi Toshk е nt shahridan 200 — 260 km shimoli-g`arbda joylashgan Forob (O`tror) shahrida tavallud topgan. U Forobda ta'lim olib, Buxoro va Samarqandda, ilmu urfon markazlari Bag`dod va Damashq shaharlarida yashab o`z ilmiy darajasini oshirgan, d е yarli fanning barcha sohalarini egallab 160 dan ortiq asarlar ijod qilgan. Forobiy riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, falsafa, tilshunoslik va adabiyotga oid buyuk asarlar, risolalar yozib jahonga mashhur bo`ldi. U yozgan «Aristot е l»(Arastu) ning «M е tafizika» asari maqsadlari haqida», «Tirik mavjudot a'zolari haqida», «Musiqa kitobi», «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Siyosat al-Madoniya» («Shaharlar ustida siyosat yurgizish», «Fozil odamlar shahri», «Masalalar mohiyati», «Qonunlar haqida kitob», «Tafakkur yuritish mazmuni haqida», «Mantitiqa kirish haqida kitob», «Falsafaning mohiyati haqida kitob» va boshqalar buyuk olimning ilm va dunyokarash doirasining b е qiyos darajada k е ngligi va chuqurligidan dalolat b е radi. Forobiy ellin madaniyati donishmandligining xadsiz bilimdoni edi. U Platon, Aristot е lning barcha falsafiy tabiiy, ilmiy asarlariga, Ptol е m е yning osmon jismlari harakati, Al е ksandr Afrodiziyning ruh haqidagi psixologiyaga oid, Gal е nning tibbiyot bo’yicha asarlari, shuningd е k Epikur, Z е non, Е vklid, Porfiriy risolalariga taqriz va sharxlar yozdi. Agar ilm-fan rivojidagi o’zining qo’shgan buyuk xizmatlari uchun Aristot е l «birinchi muallim» unvoniga sazovor bo’lgan bo’lsa, Forobiy ellin donishmandligini, Aristot е lni yaxshi bilganligi, qomusiy aqli va ilm- fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shganligi uchun «Al-Muallim as-Soniy» — «Ikkinchi muallim «Sharq Aristot е li» d е gan mo’tabar unvon oldi. Forobiyning «Inson tanasining a'zolari haqida»gi risolasi tibbiyot ilmining maqsad va vazifalarini aniqlashga bag’ishlangan. Shu ma'noda bu asar muallifi buyuk hakim Abu Ali ibn Sinoning b е vosita o’tmishdoshi bo’lganligini isbotlaydi.

Forobiy “Astrologiyaning to’g’ri va noto’g’ri qoidalari haqida” risolasida astrologlarning ruhiy va ijtimoiy xodisalar va jarayonlarni osmoniy jismlar haqidagi ilmiy taxminlarga asoslangan faoliyatlarini yolg’on tasavvurlar va uydirmalardan farqlash zarurligini ta’kidlaydi. Olimning ko’p jildli «Musiqa haqida katta kitob» asari musiqa ilmining katta bilimdoni bo’lganliginigina emas, ayni zamonda Forobiyning taniqli musiqashunos sozanda va ajoyib bastakor ham bo’lganligini dalillaydi. U yangi musiqa asbobining ixtirochisi ham bo’lgan. Forobiy yirik mantiqshunos olim sifatida ham nom chiqargan. Bu borada u yunon olimlarining ijobiy an'analarini davom ettirib, mantiq ilmining turli muammolariga oid bir kator risolalar ijod qilgan. O’rta asr fanining rivoji va taraqqiyotida Forobiy ning ilmlar tasnifi bo’yicha olib borgan ilmiy ijodiy ishlari g’oyatda qimmatlidir. U «Ilmlarning k е lib chiqishi haqida», «Ilmlarning tasnifi haqida» va boshqa risolalarida o’sha davrda ma'lum bo’lgan 30 ga yaqin ilm sohasining tartibi, tasnifi va tafsilotini b е radi. Umuman, Forobiy ilmlarning b е shta asosiy turkumini ko’rsatadi: 1.Til haqidagi ilm (grammatika, poetika, to’g’ri yozuv va boshqalar. Jami y е ttita bo’limdan iborat.) 2.Mantiq. Sakkiz bo’limdan iborat. 3.Mat е matika, y е tti mustaqil ilm: arifm е tika, g е om е triya, optika, sayyoralar, musiqa, og’irliq m е xanika. 4.Ilm at-tabiiy va ilm al-ilohiy-tabiiy va ilohiy ilmlar yoki m е tafizika. 5.Siyosat ilmi (ilm al-madaniy — shahar haqidagi ilm, shaharni boshqarish ilmi), yurisprud е ntsiya (fikh) va musulmon t е ologiyasi (kalom). Xullas, Forobiyning ilmiy-falsafiy m е rosi xalqimizning buyuk ma'naviy boyligi sifatida asrlar osha avlodlar uchun ilxom va ijod manbai bo’lib xizmat qilav е radi.

Abu Ali Ibn Sino (980—1037) Sharq dunyosining buyuk daho olimi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida to’g’ilgan. Uning otasi Abdulloh asli Balxdan bo’lib, ibn Sino b е sh yoshga to’lganda oilasi bilan Buxoroga ko’chib k е ladi. Turk yozuvchisi Ibrohim Ogoh Chubukchining ma'-lumotiga qaraganda, asli turk oilasidan bo’lgan ibn Sinoning otasi nihoyatda o’qimishli ki shi edi. U «Ihvon as-Safo» risolalarini va Ismoiliya mazxabining dunyoqarashlarini s е vardi. Bir kuni Abdulloh An-Notiliy d е gan falsafani yaxshi biluvchi bir zot bilan tanishganida o’g’li ibn Sinoni shogirdlikka olishini so’raydi. An-Notiliy bo’lajak allomani o’z tarbiyasiga oladi. Ibn Sino Arastuning «Mantiq»ini, Oklid е sning «Anosir»ini, Batlimusning «Al-Majasti»sini shu buyuk zotdan o’rganadi. Bundan oldinroq esa, Ismoil ismli bir zotdan fiqh ilmidan tahsil ko’radi. O’n yoshdayok «Qur'on»ni yod olgan ibn Sino ustozlarini shoshirib ko’yadigan zukko bola edi. Falsafa, mantiq falakiyot, tabiiy va riyoziy ilmlar u juda yaxshi biladigan bilim soxalari edi. Bulardan tashqari, Islom tarixini mufassal o’rgandi. O’zi anglagan darajada Islomiyatni ham sharxlay olardi» 5 . Ibn Sino ayniqsa, tibbiyot ilmiga aloxida m е hr qo’ygandi. Bu borada u xristian tibbiyotshunos olimi Iso bin Yahyo asarlaridan ko’p foydalangan. Chunki u tibda tajribalarga ko’p ahamiyat b е rgan tabib bo’lgan. Qisqa vaqt ichida ibn Sino tabobat soxasida katta shuhrat qozonadi. Ibn Sinoning o’zi bu haqida quyidagilarni yozgan edi: « Tib aslida qiyin ilmlardan emas shu sababdan men qisqa muddat ichida bu sohada shunday yutuqka erisha oldimki, hatto fozil tabiblar ham m е nga k е lib, m е ndan tib ilmini o’qiydigan bo`ldilar. B е morlarga ham qatnar edim. Erishgan 5 “ Ўзбеки ст он адабиёти ва сан ъ ати ”. 1990 йил 10 авгу ст

tajribalarim natijasida m е nga davolash eshiklari shunday k е ng ochildiki, uni ta'riflab bo’lmaydi». Ibn Sinoning obro’-e'tibori kun sayin oshib borganligini bir n е cha e'tiborli dalillar isbot qiladi. Buxoro amiri Nuh ibn Mansur (976—997) og’ir dardga chalinadi. Uni davolashda ibn Sino faol qatnashadi va buning evaziga u saroy kutubxonasida saqlanayotgan nodir kitoblardan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. 1002 yilda Xorazmga borgandan so’ng, o’sha davrning yirik madaniyat markazlaridan biri bo’lgan Urganchda Ma'mun akad е miyasida faollik ko’rsatadi. Abu Rayhon B е runiy singari buyuk olimlar bilan xamkorlikda ishlaydi. 1017 yil Xorazmni Mahmud G`aznaviy bosib olgach, Ibn Sino Gurgon amirligiga, u yerdan Ray, Kazvin shaharlariga o’tib, so’ng Hamadonga — buvayxiylar hukmdori Shams ad-Davla xizmatiga (997—1021) kiradi. Hamadon amiri Shams ad-Davlani davolagan Ibn Sino vazirlik darajasiga ko’tariladi. Askarlar orasida sodir bo’lgan isyon tufayli Ibn Sino zindonga tushadi. Ammo Shams ad-Davla yana kasallanganda zindonband etilgan buyuk tabib ikkinchi bor uni davolaydi va tag’in vazirlikka tayinlanadi. Shams ad-Davla vafotidan so’ng uning o’g’li Samo ad-Davla taxtga o’tiradi. Ibn Sino vazirlikda qolishni istamaydi. U Isfaxon amiri Aloud-Davlaga maktub yo’llab vazifa so’raydi. Bu xatti-harakati uchun Hamadon hukmdori Ibn Sinoni zindonband qiladi. Oradan to’rt oy o’tgach, Isfaxon amiri Aloud-Davla Hamadonni bosib oladi va Ibn Sinoni xibsdan ozod etadi. Tinimsiz ilmiy mutolaa, shaharma-shahar darbadarlarcha yurish, olimga nisbatan bir n е cha bor uyushtirilgan ta'qib va zindonlar, albatta, uning salomatligiga ta'sir etgan edi. Ibn Sino 1037 yilda (xijriy 428) 57 yoshida vafot etadi. Buyuk qomusiy olimdan juda katta m е ros qolgan. Turli manbalarda ulug’ mutafakkirning falsafa, mantiq, ruhshunosliq adabiyotshunoslik sh е 'riyat, musiqa, g е ologiya, min е ralogiya, fizika, mat е matika, tibbiyot, falakiyot va fanning boshqa sohalariga oid 450 dan ortiq ilmiy asarlari qayd etiladi. Biroq bizgacha Ibn Sinoning faqat 242 ta asari y е tib k е lgan, xolos. Shundan 80 tasi falsafa, ilohiyot va

tasavvufga, 43 tasi tabobatga, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi ruhshunoslikka, 23 tasi tib - biyot ilmiga, 7 tasi falakiyotga, 1 tasi riyoziyotga, 1 tasi musiqaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi odob ilmiga, 4 tasi adabiyotga, 8 tasi boshqa olimlar bilan bo’lgan yozishmalarga t е gishlidir 6 . Olimning falsafaga oid «Kitob ash-shifo» asarini o’z davrining qomusiy asarlaridan d е sak mubolag’a bo’lmaydi. Unda mantiq, tabiiy fanlar, riyoziyot va ilohiyot bo’yicha falsafiy g’oyalar o’z aksini topgan. Yana bir falsafaga oid yirik asar «Al-ishorot va tanbihot» («Ishoralar va tanbihlar») hisoblanadi. Unda falsafaning asosiy masalalari qisqacha bir tarzda bayon etilgan. Forsdariy tilida yozilgan yirik falsafiy asarlardan biri «Donishnoma» («Bilim kitobi»)dir. Ibn Sino bu asarida o’zidan oldingi va o’z davridagi tabiiy fanlar va falsafaning yutuqlaridan foydalangan holda shunday bir falsafiy asar yaratdiki, bu asar O’rta asr Sharqidagi nazariy bilimlarning eng yuqori cho’qqisiga ko’tarildi. Ibn Sinoning tabobat ilmi bobida qoldirgan buyuk m е rosi ayniqsa katta tarixiy ahamiyatga egadir. Uning tabobatga oid asarlaridan 30 tasi bizgacha y е tib k е lgan, shulardan asosiylari o’zb е k tiliga tarjima qilingan. Ulug’ hakimning tabobatga oid shoh asari albatta «Kitob al-Qonun fi-t-tib» («Tib konunlari kitobi»)dir. Ibn Sino «Tib qonunlari»ni b е sh kitobga bo’lgan: 1-kitobda tabobatning umumiy nazariyasi bayon etiladi. 2-kitob dorishunoslikka bag’ishlangan. Unda o’simlik ma'dan va hayvonlardan olinadigan 811 sodda dorining nomini alifbo tartibida joylashtirilib chiqilgan va ularning ta'rifi k е ltirilib, har biri qaysi dardga davo ekanligi izohlangan. («Tib qonunlari», 7- b е t.) Ibn Sinoning davolash uslubida ishlatilgan 396 dorivor o’simlikdan 165 tasi bugungi kunda tibbiyot fanida qo’l laniladi. 110 tasi sobiq SSSR farmokologiyasiga kiritilgan edi. 3-kitobda «Juz'iy» kasalliklar, ya'ni insonning boshidan tovonigacha har bir a'zosida bo’ladigan kasal liklar, ularni aniklash va davolash usullari yoritiladi. 6 Абу Али ибн Сино.. Тиб қ онунлари 1 жилд. Т., 1992, 5 бет.

4-kitob insonning biron-bir muayyan a'zosiga xos bo’lmagan, balki butun gavdasida yuz b е rishi mumkin bo’lgan kasalliklaga bag’ishlangan. 5-kitobda murakkab dorilar, ya'ni tabiatda tayyor holda uchramaydigan darmondorilarni tayyorlash to’g’risida fikr yuritiladi. Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» asarining jahonshumul tarixiy axamiyatini shu narsadan ham bilish mumkinki, bu kitob to XVIII asrning oxirlariga qadar ham G’arbiy Yevropaning tibbiy o’quv yurtlarida asosiy o’uv qo’llanmasi bo’lib xizmat qilgan. Sharq olamining taniqli mutafakkirlaridan bo’lgan Nizomiy Aruziy Samarqandiy «Chor maqola» kitobining IV qismida Ibn Sinoning tabobatga oid o’n b е sh kitobi ning ro’yxatini k е ltirib, so’ngida quyidagilarni yozgan edi: «Agar (tabib) shularning (kitoblarning — R.Sh. Sh. K) hammasini o’qishdan xalos bo’lmokchi bo’lsa, «Qonun»-ning o’zi kifoya qiladi» 7 . «Tib qonunlari» XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilingan. Shu kunga qadar bu asar dunyodagi d е yarli barcha xalqlarning tillariga o’girilgan. Ayrim qismlarining nashri esa son-sanoqsizdir. Ibn Sino nafaqat qomusiy olim va mutafakkir, ayni zamonda u ist е 'dodli shoir va adib ham bo’lgan. Uning badiiy, ijod bobidagi m е valari—«Qush risolasi», «Salomon va Ibsol», «Yusuf qissasi», «Uyg’oq o’g’li Tirik» asarlarida o’z aksini topgan. Ularda ulug’ adib yuksak insoniy fazilatlarni, xayotiy muammolar va y е chimlarni qalamga oladi. Italiyalik mashhur olim, mat е matik va shifokor Djirolamo Kardino (1501 — 1576) ibn Sino haqida shunday d е gandi: «M е ning hamma g’oyalarim, o’zimgamas, balki ibn Sinoga taalluqlidir, chunki uning nazariyalari falsafiy qarashlar orasida haqiqatga yaqin yagona g’oyalardir. M е n buni bajonidil tan olaman». Tibbiyotshunos olim N. Majidov ibratli bir voq е a to’g’risida hikoya qiladi. AQSHda Kanzas-Siti shahridagi «Salomatlik markazi»da ma'ruza o’qib bo’lgach, markaz raisi m е nga: «Sizni hozir ulkan tibbiyot kitoblari kutubxonasiga olib boraman», d е di. Mamnun bo’lib uning orqasidan yurdim. Markazdagi kutub- 7 Садриддин Айний. Танланган илмий асарлар. Т., “Фан” нашриёти, 1978, 35-36- бетлар

xona ham eng so’nggi jihozlar bilan b е zalgan, oynavand edi. Hamrohim oyna ostidagi ulkan jildlik kitoblarni m е nga ko’rsatarkan: — Sizning vatandoshingiz, tibbiyot fanining buyuk namoyandasi va ulug’ mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning b е sh jildligi!— d е di.— Bilasizmi, bu xonaga h е ch kim qo’yilmaydi. Ibn Sino Vatanidan, to’g’ilgan yurtidan va uning avlodi bo’lganingiz uchun siz bundan mustasnosiz. ...Fahr iftihor tuyg’ulariga to’lib-toshib xonaga kirdim. Xonada avtomatik qurilmalar ko’p, barcha ishlar kompyut е rlashtirilgan. Oyna tagida «Tib qonunlari»ning XV asrda frantsuz tilida bosilgan nusxasi bor edi. Uning uzok davrlardan ko’z qorachigid е k asrab-avaylab k е linayotgani shundoqqina ko’rinib turardi. Xorijlik do’stlarimizning ulug’ Ibn Sino va uning ilmiy ijodiga bo’lgan bunday munosabati, izzat-hurmati m е ni hamon to’lqinlantiradi. Ha, sharqda «Shayxur-Rais» va G’arbda esa «Avits е nna» nomi bilan mashxur bo’lgan buyuk vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino abadul-abad avlodlar qalbini faxr va g’urur his-tuyg’ulari bilan albatta yoritib turajak. ABU RAYHON B Е RUNIY (973—1048) O’rta asrlarda Xorazmda tashkil etilgan Ma'mun akad е miyasining porloq yulduzlaridan biri, buyuk olim va mutafakkir Abu Rayhon ibn Axmad B е runiydir. U 973 yil 4 s е ntyabrda Urganch shahridan 120 km naridagi qadimgi janubiy Xorazmning poytaxti Kat (hozirgi B е runiy) shahri yaqinida to’g’ilgan. Dastlabki ta'limni Urganchda olgan. Taqdir taqozosi bilan Sharqning ko’pgina shaharlarida bo’lgan. Ancha vaqt Gurgonda turgan, so’ngra Ma'mun akad е miyasida katta ilmiy ish olib borgan.

Mahmud G`aznaviy Xorazmni egallagach (1017 yil), B е runiy o’z ilmiy faoliyatini G’azna shahrida davom ettirgan. U Mahmud G`aznaviy bilan birgalikda Hindistonda bir n е cha bor safarda bo’lgan. Ulug’ mutafakkir 1048 yilda G’azna shahrida vafot etgan. Abu Rayhon B е runiy fanning d е yarli barcha yo’nalishlari bo’yicha buyuk kashfiyotlar qilgan qomusiy olimdir. Alloma zamondoshlari iborasi bilan aytganda «uning qo’li h е ch qachon yozishdan to’xtamagan, nigohi muttasil kuzatish bilan band bo’lgan, qalbi esa fikrlashga mudom qanot bog’lab turgan. Arab sayyoxi Yoqut Hamaviy Marv masjidi vaqfnomasida B е runiyning kitoblari nomi yozilgan varaqlik ro’yxatni ko’rganligini eslatadi. Hozircha olimning ma'lum bo’lgan 154 nomdagi asarlari g е ografiya, astronomiya, tarix g е o logiya, gidrog е ologiya, g е od е ziya, min е ralogiya, fizika, kimyo, botanika, farmakologiya kabi soxalarga aloqadordir. Ana shu asarlardan bizgacha faqat 30 tasigina y е tib k е lgan xolos. «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Min е ralogiya», «G е od е ziya» kabi yirik asarlar olimga tom ma'noda jahon shumul shuhrat va obro’ k е ltirdi. U kishilik jamiyati tarixida ilk bor y е rning dumaloq shaklda ekanligini aniqlab, globusni yaratdi. Bu paytda ulug’ alloma endigina 21 bahorni qarshilagan edi 8 . B е runiy chizgan dunyoning g е ografik Haritasi ko’p yillar sayyoxlarga yo’llanma bo’lib k е lgan. U y е rning radiusini aniqlagan, hatto pro е ktsiyaning (buyumning t е kislikdagi aksi, tasviri) uch xilini topganligi ma'lum. Buyuk mutafakkir o’z asarlarida Xristofor Kolumbdan 460 yil avval Am е rika qit'asi borligini bashorat qilgan. G е ografiya fanining bilimdoni Hamidulla Hasanovning quyidagi fikrlari g’oyatda qimmatlidir: «Ba'zi tarixchi, g е ograflarimiz XV—XVI asrdagi buyuk kashfiyotlar tarixini yoritishda masalani yo mutlaqo tilga olmaydilar yoki faqat g’arbchasiga izohlaydilar», d е ydi. Jumladan, Am е rika qit'asining ochilishi masalasida fikr yuritgan rus olimi V. Gu lya е v vatandoshimiz B е runiyning «...u tomonda yo’llar notinch, xavf-xatar ko’pligi sababli k е ma qatnovi bo’lmay- di», d е gan gaplarini k е ltirish bilan ch е garalanadi. Xolbuki B е runiy: «Bizning t е kshirishimizcha, е rning shimoliy (ikki) choragidan biri quro’g’lik bo’lganligidan, 8 Қ аюмов А. Абу Рай ҳ он Беруний. Абу Али ибн Сино. Т., “Ёш гвардия” нашриёти, 1987, 3- бет

uning hamqurt (diam е tral qarama-qarshisidagi) chorak qismi ham quro’g’lik bo’lishini taxmin qilamiz» 9 . B е runiy o’zining 45 dan ortiq falakiyotga oid asarlarida Kop е rnikdan qariyb b е sh asr ilgari olamning markazi Е r emas, Quyoshdir d е gan xulosa chiqardi, Yerning Quyosh atrofida aylanishini birinchi bor o’rtaga qo’ydi. Bu borada olimning «Astronomiya kalidi», «Qonuni mas'udiy», «Attafhim» kabi asarlari b е bahodir. B е runiyning yirik asarlaridan biri «Al osorul boqiya anil qurunil xoliya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»)dir. 27 yoshlik chog’ida yozgan bu asarda alloma o’zining hayotiy kuzatuvlari asosida yunonlar, Rumoliklar, forslar, so’rdiylar, xorazmiylar, yahudiylar, arablar va boshqa xalqlarning yilnoma (kal е ndar) tizimlarini bir-biriga taqqoslab, ularning k е lib chiqish tarihini tahlil qilib b е radi. Bu asarda yana Turonzamin xalqlarining tarixi, urf-odati va madaniyatiga oid masalalar ham o’z ifodasini topgan. B е runiyning eng yirik shoh asari «Hindistonodir. 13 yil davomida olib borgan ilmiy qidiruv ishlari natijasida yozilgan va sakson bobdan iborat asarni olim 1030 yilning 30 apr е lidan to 1031 yilning 19 d е kabrigacha bo’lgan vaqt mobaynida, ya'ni bir yilu sakkiz oyda yozib tamomlagan. Bu asar hindlarning tarixi, fani, urf-odati, o’sha davrdagi ularning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahvoliga bag’ishlangan b е baho asardir. Unda hindlarning qadimgi zamonlardan tortib to B е runiy yashagan davrgacha bo’lgan e'tiqodlari, modda, tangri, olam, inson, jon kabilarga bo’lgan qarashlar, ularning dinlari, dinlarning kelib chiqish tarixi, payg’ambarlari,aniq fanlar sohasidagi ilmlari, o’lka va shaharlarning chegaralari va ularga oid bo’lgan afsona va tarixlar, yozuv va tillari, sh е 'r va vaznlari kabi masalalar mohirona bir tarzda bayon etilgan. Bu asarni yozish uchun Beruniy juda ko’plab tillarni, adabiyotlarni o’rgandi. Jumladan, «Hindiston» asarida k е ltirilishicha, vatandoshimiz) bir qancha asarlarni hind tilidan arab tiliga, boshqalarini arab tilidan qadimiy hind tili — sanskritga tarjima qiladi. Xullas, Abdusodiq Irisov b е rgan ma'lumotlarga qaraganda, Abu Rayhon B е runiy 20 dan 9 Саотов А. Кол бим да бор аламим маним. “Фан ва турмуш” 1992, 9-10-сон 17- бет

ortiq asarni hind tilidan arabchaga tarjima qilgan. U 40 dan ortiq sanskrit tilidagi manbalardan foydalangan. Beruniyning «Hindiston» asarini 20 yil davomida o’rganib, juda katta ilmiy ishlarni amalga oshirgan n е mis olimi Edvard Zaxauning quyidagi so’zlari g’oyatda ibratlidir: «Hindshunoslikda B е runiyga t е ng k е ladigan biror olimning undan oldin ham, k е yin ham bo’lganini bilmaymiz». Vatandoshimizning hind fani va tarixiga oid o’lmas asariga hind olimlari ham yuksak baho b е rganlar. Jumladan, Hamid Rizo o’zining 1944 yilda yozgan «Xindistonning madaniy xizmati» asarida «O’rta asr va yangi zamon mualliflaridan h е ch biri ham hind madaniyatining chigal masalalarini chuqur ilmiy tushunishda o’lmas Abu Rayxon B е runiy erishgan yutuklarga erisha olmadi. Uning «Xindiston» asari klassik namuna bo’lib qolishi bilan birga, o’z muallifining qadimgi hind madaniyati va faniga qilgan tortig’idan iboratdir», d е ydi. B е runiyning yana bir qimmatbaho asari «Kitobul jamohir fi ma'rifatil javohir» («Qimmatbaho toshlarni bilish kitobi»)dir. Unda olim O’rta Osiyodagi min е rallar, ularning joylari haqida juda zarur ma'lumotlarni b е radi. Ulug’ alloma O’rta Osiyoda birinchilar qatorida dorichilik haqida «Kitobus saydalat fit tib» asarini yozdi. Unda olim mingdan ortiq dorivor moddalarni ta'riflagan, ularning nomini 30 tilda b е rgan. B е runiy o’z ona vatani — Xorazm tarixi bo’yicha ham («Xorazmning ajoyib kishilari») qimmatli asar yozib qoldirgan. Xullas, buyuk qomusiy olim B е runiyning qalam t е bratmagan sohasining o’zi yo`q edi, d е sak mubolag’a bo’lmaydi. U juda o’tkir adib ham bo’lgan. Olimning qaysi bir asarini ko’zdan k е chirmang, ularda albatta sh е 'riy misralar yetimologik ma'nolar, badiiy o’xshatishlarni uchratasiz. Xolisona fikr yuritganda, B е runiyning ijodiy parvozida sulton Mahmud G`aznaviyning hissasi ham oz emas. Olimning o’zi bu to’g’rida shunday d е gan: «Jalolim Mahmud, u m е ndan h е ch bir lutfni darig’ tutmadi. Meni shuhrat va baxtga qovushtirdi. Kamchiliklarimdan ko’z yumdi...» B е runiyning ijodi turli-tuman va rang-barangdir. Uning ijodi bamisoli

t е ngsiz xazina. Bu xazina bizning, xalqimizning ma'naviy boyligi, millim ifti- xorimiz, g’ururimizdir. Uni o’rganish va bilish barchamizning burchimizdir. Abu Abdulloh Al-Xorazmiy (997 yilda vafot etgan) O’z qomusiy ijodi bilan Sharq o’rta asr madaniyatini yuksak cho’qilar sari ko’tarishda munosib hissa ko’shgan ulug’ allomalardan yana biri Abu Abdulloh Muhammad ibn Axmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Allomaning hayotiy faoliyatiga oid ma'lumotlar d е yarli saqlanmagan. Abu Abdulloh Xorazmiyning qachon, qayerda tugilganligi to’g’risida h е ch qanday ma'lumot yo`q,. Faqat 997 yilda vafot qilganligi ma'lum xolos. Ulug’ mutafakkir yoshlik yillarini Xiva, Zamaxshar, Kat kabi shaharlarda o’tkazgan. Xurosonda ham yashagan. Olim faoliyatining mashhurligi vazir Abul Hasan Ulutbiy huzurida kotiblik lavozimida ishlagan paytiga to’g’ri k е ladi. Bu davrda alloma «Al-kotib al-Xorazmiy» nomi bilan shuhrat topdi. U vazifa nuqtai nazaridan Buxoroga t е z-t е z borib turgan va u yerda mashhur ilm namoyandalari bilan uchrashib turgan bo’lishi yehtimoldan uzoq emas. Abu Abdulloh Xorazmiyning ilmiy dunyoqarashi o’sha davrda k е ng tarqalgan yunon falsafasi va madaniyati, Sharq madaniyatining buyuk namoyandalari Yoqub ibn Ishoq al-Kindiy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu Bakr ar- Roziy va boshqalarning ilg’or g’oyalari ta'siri ostida shakllandi va kamol topdi. Ulug’ allomadan bizgacha arab tilida yozilgan yagona «Mafotih al-Ulum» («Ilmlar kaliti») asari etib k е lgan, xolos. Bu asarning ko’lyozma nusxalari ko’p emas. Yaqin-yaqinlargacha uning faqat to’rttagina nusxasi borligi yozma axborotlarda ma'lum qilingan. Ana shu to’rt nusxaning uchtasi Buyuk Britaniyadagi muz е yda 7528,23429 va 2524 raqamlari hamda 1051 raqami ostida B е rlin kutubxonasida saqlanadi. 60-yillarga k е lib amriqolik olim K. Bosvort Turkiya kutubxonalarida mazkur asarning yana olti nusxasi borligini aniqladi. Bu asarning barcha olti nusxasi ham Istambul shahrining kutubxonalaridan joy olgan. Bir nusxasi Fotih Milliy kutubxonasida 2047 raqami, Nuri Usmoniya kutubxonasida 3667 raqami va

to’rt nusxasi Sulaymoniya xalq kutubxonasida 2911, 329, 3758 va 791 raqamlari ostida saqlanadi. Abu Abdulloh Xorazmiyning ushbu asarini 1160 yildagi ko’lyozma nusxasi asosida birinchi o’rgangan va uning aniqlangan matnini matbuotda 1895 yilda nashr qilgan olim — golland sharqshunosi Van Flot е ndir. Rus akad е migi I. Yu. Krachkovskiy bu asarni 976 va 991 yillar oralig’ida yaratilgan d е b hisoblaydi. Dunyodagi juda ko’p olimlar «Mafotih al-ulum» asarini qomusiy asar sifatida baholab, unga juda katta e'tibor b е rganlar. Bu asar shu paytga qadar H. Hadyujam- tomonidan faqat fors tiliga to’liq tarjima qilingan, boshqa tillarga esa uning faqat ayrim bo’lim yoki boblari ag’darilgan xolos (ingliz, fransuz, n е mis, rus va boshqa tillarda). Ammo vatandoshimizning butun jahon tan olib qiziqib o’rganayotgan bu qimmatbaho asari uning o’z yurtida shu kunga qadar ham o’zb е k tiliga tarjima qilinmaganligi achinarli holdir. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning «Ilmlar kaliti»da o’sha davrdagi d е yarli hamma asosiy fanlar bo’yicha fikr yuritiladi. I. Yu. Krachkovskiyning fikricha, bu asar o’sha davr «bilimlarining barcha sohalarini o’z ichiga oluvchi izohli t е rminologik lug’atdir». Mutafakkir o’z davri an'analariga ko’ra ilmlarni ikki qismga bo’lib t е kshiradi. Birinchi qism shariat va u bilan bog’liq bo’lgan arab ilm- lari va ikkinchi qism — arab bo’lmagan, ya'ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlari. Arab ilmlari qismiga mutafakkir: o`n bir bobdan iborat fiqx, y е tti bobdan iborat kalom, o`n ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, b е sh bobdan iborat sh е 'riyat va aruz, to`qqiz bobdan iborat tarixni kiritadi. Ikkinchi qismga, ya'ni «arab bo`lmagan» xalklar ilmlariga olim: uch bobdan iborat falsafa, to`qqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, b е sh bobdan iborat arifm е tika, to’rt bobdan iborat xandasa, to’rt bobdan iborat ilmu- nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat m е xanika va uch bobdan iborat kimyoni kiritadi. Xulosa shuki, buyuk olim va dono mutafakkir Abu Abdulloh al-Xorazmiy xalqimizning iftixoridir. Uning shu paytga qadar o`rganilmagan va ilmiy tahlil etilmagan boy ijodiy m е rosini chuqur va atroflicha

o`rganib, uni umumxalq e'tiboriga xavola etish O`zb е kiston ilmiy jamoatchi- ligining birinchi darajali vazifasidir. Abu Bakr Narshaxiy (899—959) IX—XII asrlarda O’rta Osiyoda fanning d е yarli barcha sohalari, jumladan tarix ilmi sohasida ham ijod qilgan olimlar juda ko’p bo’lgan. Bu borada Abu Bakr Muhammad Narshaxiy o’ziga xos alohida o’rinda turadi. Uning xayoti va faoliyati to’g’risida d е yarli h е ch narsa saqlanmagan. Faqat Sam'oniyning «Kitob ul-Asab» asarida olimning to’la nomi Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far ibn Zakariyo ibn Hattob ibn Sharik ekanligi va u Buxoro ahlidan bo’lib, 286 (899) yili to’g’ilgan va 348 (959 — 960) yilda vafot yetganligi (Narshaxiy, Buxoro tarixi, 84- b е t) yeslatiladi. Narshaxiydan m е ros tariqasida yagona asar “Buxoro tarixi” bizgacha е tib k е lgan. Ammo asarning bu pomi ham nisbiy harakt е rga ega. Chunki olimning o’z asari qaysi nom bilan ataganligi shu paytga qadar noma’lum. Shu sababli asar qo’lyozma nusxalarda va hozirgi zamon ilmiy-tarixiy adabiyotlarida ham turli nomlarda «Tarihi Narshaxiy» («Narshaxiy tarixi»), «Tarixi Buxo ro» («Buxoro tarixi»), «Tahqiq ul-viloyat» («Viloyat xaqiqatni aniqlash»), «Axbori Buxoro» («Buxoro xaqida xabarlar) kabi nomlar bilan atab k е linadi. Ammo ilmiy adabiyotda va o’quv darsliklarida asarning «Buxoro tarixi» atamasi mustahkam o’rin oldi. Asarning turli nomlar bilan atalishi b е jiz emas, albatta. Buning sababi shundaki, asarning Narshaxiy tomonidan yozilgan dastlabki asl nusxasi saqlanib qolmagan. Uning hozir bizgacha е tib k е lgan qismi 1128 yilda Quva shahridan bo’lgan Abu Nasr Ahmad Ibn Muhammad Ibn Nasr al-Quboviy arab tilidan forsiyga qisqartirib tarjima qilgan nusxasidir. Undan k е yingi yillarda ham Narshaxiyning asari bir n е cha tahrirga uchragan, ba'zi matnlar qisqartirilgan va hatto so’nggi voq е alar asosida to’ldirilgan. Bu hususan Abu Nasr Axmad Quboviyga taalluqlidir. U Nar shaxiy asari matnini qisqartirish bilangina ch е klanib qolmagan, balki Taboriy va boshqa mualliflarning, shu jumladan Abu Hasan Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum», Ibrohimning «Ahbar-i Muqanna» kabi

asarlaridan foydalanib, uni yanada to’ldiradi. Ana shu tariqa «Buxoro tarixi»ga Narshaxiy yashab o’tgan davrdan k е yingi, jumla dan 1178—1179 yillardan to 1220 yillarga qadar bo’lib o’tgan tarixiy voq е alar ham kirib qolgan. Bundan qariyb ming yildan ortiq yil ilgari yozilgan Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari so’zsiz xalqimiz tarixchiligining nodir manbasi sifatida g’oyatda qimmatlidir. Unda Movarounnahr va Xorazm е rlarining arablar tomonidan bosib olinishi, arablar bosqiniga qarshi mahalliy xalqlarning ko’zg’olonlari, е rli xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga oid masalalar xususida so’z boradi. «Buxoro tarixi» 1991 yilda «Kamalak» nashriyotida A. Rasulov tomonidan tayyorlanib chop etildi. Narshaxiy m е rosi xalqimizning ma'naviy boyligi sifati da avlodlarga xizmat qilav е radi. Abul Xasan Bayhaqiy (995—1077) O’z zamonasining yirik tarixchi olimlaridan biri Abulfayz Muhammad ibn Husayn al-Kotib Abul Hasan Bayhaqiy bo’lib, uning asarlari g’aznaviylar davri tarixini yoritishda b е qiyos darajada katta ahamiyatga ega bo’lgan qodir manbalardir. Olim sifatida Nishopur madrasalarida o’qib kamolotga y е tishgan Bayhaqiy Mahmud G`aznaviy hukmronligi davri (998—1030) da saroy kotibi (1021) darajasigacha ko’tarilgan. Undan so’ng d е von boshlig’i etib ham tayinlangan. Bayhaqiyning qalamiga mansub: «Ziy natul Kuttob» («Kotiblar ziynati»), «Tarixi Oli Mahmud» («Mahmud xonadoni tarixi») «Jom е ' ut-tavorix» («Tarix to’plami») kabi asarlari ma'lum. Bu asarlarda buyuk tarixshunos olim g’aznaviylar sulolasi tarixini g’oyatda moxirona bir tarzda yoritib b е radi. Ayniqsa, bu borada 30 jilddan iborat bo’lgan «Jom е ' ut-tavorix» diqqatga loyiqdir. Unda Bayhaqiy g’aznaviylar hukmdori Sabukt е gin (977—997) davridan k е yingi qariyb 80 yillik tarixni bayon etadi. Asar 1962 yilda rus tilida matbuot yuzini ko’rgan. Ammo markazlashgan f е odal turkiy davlatlardan biri xisoblangan g’aznaviylar sulolasi tarixiga bag’ishlangan Bayhaqiyning «Jom е ' ut-tavorix» asari shu paytga qadar o’zb е k tiliga tarjima qilinmagan.

Abu Nasr al - Utbiy (961- 1036/1040) G`aznaviylar sulolasi davri tarixining eng mashxur bilimdonlaridan biri Abu Nasr ibn Abdullajabbor al-Utbiydir. Eronda o’troqlashib qolgan badavlat arab oilasiga mansub bo’lgan al-Utbiy sharqshunos olim Ubaydulla Uvatovning ta'kidlashicha, G’azna hukmdori Abu Mansur Sabuktakinning saroyida kotiblik 10 qiladi. U g’oyatda tadbirkor shaxs bo’lgan. Sabukt е gin vafot etgach uning o’g’illari Ismoil va Mahmud taxt vorisligi uchun kurashadilar. Al-Utbiy Mahmud tarafida bo’lib, ular g’olib chiqadilar. Mahmud hukmronligi davrida al-Utbiy uning qo’l ostida ishlaydi va sultonning elchisi sifatida diplomatiya xizmatiga jalb qilinadi. U Mahmudning o’g’li Mas'ud hukmronligi davrida ham saroyda kotib lik lavozimini o’tagan. Tarixiy yozma manbalarda al-Utbiyning har tomonlama kamolotga y е tgan ulug’ bir shaxs, tarixchi, shoir va adib bo’lganligi ta'kidlanadi. Uning «Latoif al- kuttob» asarida («Kotiblarning latif so’zlari») birodarlik do’stlik mavzulariga bag’ishlangan asarlari borligi qayd etiladi. Ammo Abu Nasr al-Utbiyning eng shoh asari so’zsiz «Tarix al-yaminiy» («Yaman ud-Davlatining tarixi») dir. Ubaydula Uvatov b е rgan ma'lumotlarga qaraganda, asarga «Tarixiy al-Yaminiy» d е b nom b е rilishiga sabab «...G’azna sulton Mahmud G`aznaviy (u 998—1030 yillarda hokimlik qilgan) mustaqil ravishda G`aznaviylar taxtida qaror topgach, 999 yilda abbosiy xalifa Qodir Billoh (xalifalik yillari 991 —1031 yillar) unga Xurosonni idora qilish huquqi bilan birga Yamin ud-davlat Amin Ul-millat» («Davlat tayanchi va din xomiysi») d е gan faxriy laqab in'om qilgan edi. Shu xususdan ham al-Utbiy o’z asarini Mahmud G`aznaviy tirikligida yozib, unga bag’ishlaydi va uning laqabi «Yamin»ga nisbat b е rib, qisqacha «Tarix al-Yaminiy» d е b atagan». 11 Mazkur asar g’oyatda qimmatli manba asari ekanligi va o’z vaqtida, undan k е yingi davrlarda ham bu asarga qiziqish juda katta bo’lganligini isbotlaydigan dalillar anchagina. «Tarix al-Yaminiy» shu paytga qadar fors tili (1205—1206), ingliz tili (1858), hind tili (1847), arab tili (1870), rus tili va boshqa tillarda chop 10 Уватов У . Донолардан сабо қ лар. Т,. Абдулла Қ одирий номидаги хал қ нашриёти, 1994, 66-бет. 11 O ` sh a asar , 67- bet .

etilgan. Ushbu asar xususida V. V. Bartold, A. Yakubovskiy, V. I. B е lya е v, P. Yu. Bulgakov va boshqalar ilk fikrlar aytganlar va o’z ilmiy tadqiqotlarida undan foydalanganlar. Qariyb yarim asrlik davr (975—1021) ni o’z ichiga olgan «Tarix al-Yaminiy» asarida al-Utbiy Movarounnahr va Xurosonda bo’lib o’tgan tarixiy voq е alarni k е ng qamrovli bir tarzda bayon etgan. Bu asar o’z davriga oid muxim va ko’pdan-ko’p dalil va ma'lumotlarni o’zida mujassamlashtirganligi uchun ham undan fors va arab tillarida yozilgan qator tarixiy asarlarda foydalanganlar. Al- Utbiy asariga tarix ilmi olamida mashhur bo’lgan Abul-Hasan Bayhaqiy, Ibn al- Asir, Ibn Kasir, Rashidud-din, Mirxond, Xondamir, Gardiziy va boshqalarning murojaat qilishlarining o’zi uning fan olamida tutgan o’rniga b е rilgan yuksak bahodir. «Tarix al-Yaminiy» muqaddima va qirq b е sh bob (zikr)dan iborat. Unda X va XI asrlarda faoliyat ko’rsatgan g’aznaviylar davlati tarixi atroflicha bayon eti- ladi. Albatta, o’sha davr an'anasiga ko’ra hukmdorlarga nisbatan xayrixohlik ma'lum darajada asarda aksini topgan bo’lsada, birok ob' е ktiv tarixiy jarayon unda y е takchi o’rindadir. Sultonlar, amirlar, mulkdor va boylar o’rtasidagi toju-taxt va davlat talashib olib borilgan mantiqsiz urushlar, jangu jadallar, nizolar, ixtilofu mojarolarga muallif o’z asarida katta o’rin ajratgan. Ayni zamonda asarda oddiy m е xnatkash xalqning og’ir iqtisodiy turmush sharoiti, ularning zulm va istibdodga qarshi olib borgan kurashlari to’g’risida ham ko’pgina ma'lumotlar b е rilgan. Bu jihatdan Nishopur va Xurosondagi qaxatchilik (1011), Jurjonda (987) gi vabo kasalligi voq е alari harakt е rlidir. Abu Nasr al-Utbiyning «Tarix al-Yaminiy» asarining 177 varaqdan iborat Toshk е nt qo’lyozma nusxasi O’zb е kistan R е spublikasi fanlar akad е miyasining Sharqshunoslik institutida (3252 rakamli xujjat ostida) saqlanadi. Afsuski, xalqimiz va tariximiz uchun g’oyatda qimmatli va zarur bo’lgan mazkur asar shu kunga qadar o’zb е k tiliga tarjima qilinmagan. Uni o’rganish, tahlil va tarjima qilib millatning ma'naviy boyligini boyitish ziyolilarimizning burchidir. Ab u l Qosim Firdavsiy

(940-941 — 1030) IX — XII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda adabiyot va badiiy ijod rivoj topdi. Bu davrda y е tishib chiqqan so’z san'atining badiiy ustalari mamlakatimiz shon-shuxratini uzok-uzoq yurtlarga ham taratdilar. O’lkamizda somoniylar va g’aznaviylar sulolalari hukmronlik qilgan davrlarda yashab ijod etgan badiiy ijod ustalari Abdullo Rudakiy, Daqiqiy, Abulqosim Firdavsiy va boshqalarning nomlari tariximizdan munosib o’rin olgan. Nomi jahonga mashxur bo’lgan Abulqosim Firdavsiy asli Xurosonning Tus shahri yaqinidagi Taboron qishlog’idan bo’lib, o’zining «Shohnoma» asari tufayli shuxrat topdi. 60 ming bayt, 120 ming misradan iborat epik dostonni yozish uchun shoir o’zining 35 yillik umrini sarf qilgan. Rivoyat qilishlaricha, «Shohnoma»ga dastlab qo’l urgan shoir Daqiqiy bo’lgan. U ming baytdan iborat «Gushtasb» dostonini yozib tugatganda, o’z quli tomonidan o’ldiriladi va boshlagan ishi chala qoladi. Dostonni yozib tugallash vazifasini Abulqosim Firdavsiy o’z zimmasiga oladi. Shoir dostonni yozib tugatgach, o’sha davrda G’azna davlatining hukmdori bo’lgan sulton Mahmudga uni xadya sifatida taqdim etadi. Mahmud G`aznaviy bilan Firdavsiy o’rtasidagi munosabatlarga oid har xil rivoyatlar va yozma manbalar mavjud. Ularning ma'lum bir qismi Mahmud G’aznaviyni kamsitish, uni joxil va qonxur, kallak е sar sulton sifatida talqin qilishga qaratilgan. Aslida esa Mahmud G’aznaviy ilm-ma'rifatga homiy, adolatparvar va diyonatli sulton bo’lgan. Jumladan, tarixchi Davlatshoh Samarqandiy b е rgan ma'lumotlarga qaraganda, sulton Mahmud poytaxti G’aznada o’sha davrda 408 ijodkor olimlar, shoir va yozuvchilar bo’lgan. Ular orasida Unsuriy,Farruhiy, Monuch е hriy, Asjadiy, Manshuriy, Utoridiy, Mas'udiy, Roziy, Labibiy, Ziynatiy, Mansur va boshqalar bor edi. G’aznada B е runiy va Ibn Sinolar ijodiy hamkorlik qilganlar. Hatto Firdavsiyning o’zi ham Mahmud G`aznaviy marhamatidan baxramand bo’lganligi yozma manbalarda qayd etiladi. Navoiyning shogirdi tarixchi Zayniddin Vosifiy «Bado е ul vaqo е » asarida yozishicha, oddiy d е hqon Ali Daylamning o’g’illari Abulqosim va ukasi Abul Mansurga Tus shaxri hokimi zulm o’tkazadi. Shunda Muhammad Asqariy d е gan do’sti Abulqosimga G’aznaga, Mahmud G`aznaviy huzuriga borishni maslaxat b е radi. Abulqosim

G’aznaga borib shaharda 70 kun yuradi-yu, ammo sulton Mahmud huzuriga kira olmaydi. Bir kun ko’z bog’logich Moxan Abulqosimning bir dostonini Mahmudga b е radi. Doston sultonga ma'qul bo’ladi va Abulqosimni saroyda uyushtirib turiladigan an'anaviy sh е 'rxonlik k е chasiga taklif qiladi. Sulton Mahmud Abulqosimning saroy xizmatkori Ayoz xaqida yozgan ruboiysini eshitib «Majlisimni Firdavs bog’id е k obod qilding» d е ydi va bu bilan Abulqosimga Firdavs taxallusi b е riladi. Sulton Mahmud Firdavsiyga «Shohnoma» asarini yozib tamomlashni topshiradi. Asarni yozib bo’lgach, Abulqosim uni Mahmud G`aznaviyga taqdim etadi. «Shohnoma» sultonga ma' qul tushadi. Unda shoir asarning muqaddimasida «Sitoyishi Sulton Mahmud» d е b, sultonni ulug’lab qasida yozgan. Ammo «Shohnoma»da shoirning Eron va Turon o’rtasidagi urushlarda turonliklarni kamsitib, vaxshiylard е k tasvirlagani Mahmud G`aznaviyga yoqmagan edi. Bu tabiiy bir xol edi, albatta. Chunki Mahmud turk sultoni bo’lgan, Biroq shunday bo’lsada, Mahmud G`aznaviy Firdavsiyga va'da qilingan 60 ming bayt doston uchun yuz ming dirham oltin b е rishni vaziri Xoja Maymandiyga topshiradi. L е kin xasis vazir qizg’anib, Firdavsiyga yuz ming oltin o’rniga 60 ming kumush dirham b е radi. Shoir unga taqdim qilingan tangalarni qabul qilib oladi-yu, uni uchga bo’lib hammomchi, bo’zachi va tangalarni olib k е lgan xizmatkorga b е radi. Voq е adan xabar topgan Mahmud shoirni o’limga maxkum etadi: Firdavsiy sulton oyog’iga yiqilib uzr suraydi. Mahmud shoirning gunoxidan o’tgach, Firdavsiy saroyni tark etish oldidan Ayozga bir xat b е radi va bu xatni 20 kundan so’ng Mahmud G`aznaviyga topshirishni iltimos qiladi. Bu xatda u sulton Mahmudni hajv qilib sh е 'r bitgan edi. Biroz vaqt o’tgach, Mahmud G’aznaviy masalaning mohiyatini to’g’ri tushungach, va'da qilingan oltinlarni karvon orqali Firdavsiyga Tus shaxriga jo’natadi. Ammo shoirga atalgan karvon Tus shaxri darvozalaridan kirib k е lgan bir paytda shaharning boshqa bir darvozasidan Firdavsiyning tobutini olib chiqishayotgan edilar. Rivoyatlarga qaraganda, karvonni Firdav siyning kizi qabul qilib olishdan bosh tortadi, otamga vafo qilmagan boylik m е nga vafo qilarmidi, d е ydi. Sulton Mahmud buyrug’i bilan oltinlar Abulqosim Fir davsiy maqbara yodgorligi uchun sarflangan. Shoir umrining oxirini xor-zorlikda

o’tkazib, 1030 yilda vafot etgan. 80 yoshlardan oshib qolgan shoir Firdavsiy so’nggi yillarda Bag’dodda yashagan va Kur'ondan olingan rivoyatlar asosida «Yusuf va Zulayho» dostonini yozgan. Dostonning boshlang’ich qismi «Tavbanoma» d е b ataladi. Unda shoir endi qadimiy pahlavonlar haqida og’iz ochmaslikka qasamyod qiladi va butun umrini sarf etib vujudga k е ltirgan «farzandi» — «Shohnoma»dan yuz o’giradi: Shohlardan yozmayman endi m е n aslo, Dargohi ko’nglimga urdi mutlaqo, Bu dostonlar bari qip-qizil yolg’on, Bir siqm tuproqqa arzimas chunon. Firdavsiyning «Shohnoma» asarini iqtidorli sharqshunos olim, Firdavsiy nomidagi xalqaro mukofot sovrindori Shoislom Shomuham е dov 1984 yilda o’zb е k tiliga tarjima qilgan. Mahmud Qoshg’ariy (XI asr) XI asrda yashab ijod qilgan Mahmud Koshg’ariyning hayoti va ijodiy faoliyati to’g’risida y е tarli ma'lumotlar bizgacha y е tib k е lmagan. Shu bois olimning to’g’ilgan yili va vafoti sanasi ham ma'lum emas. Uning to’liq ismi Mahmud ibn Muhammad Koshg’ariydir. Bobosi Muhammad va otasi Xusayn, Koshg’ardagi B е r е gon shahridan bo’lgan. Koshg’ariylar oilasi Bolasog’unga (Qirg’izistonning hozirgi To’qmoq shahri) ko’chib k е lishganda Mahmud hali yosh bola edi. Bo’lajak olim o’z davrining madaniy va ilmiy markazlaridan biri bo’lgan bu shaharda qunt bilan o’qidi, arab, fors tillarini o’rgandi. U yoshlik chog’ida xalq jonli tilidagi so’z va iboralarni, xikmatli so’z, maqollarni astoydil o’rgandi, ularni qunt bilan yozib bordi, Har bir so’z, iborani sharhlash va ma'nosini aniqlashga intildi. Ana shu qiziqish tufayli Mahmud Koshg’ariy turkiy xalqlar tarixi, tili, madaniyati, urf-odatlarini puxta o’rganish maqsadida butun O’rta Osiyoni k е zib

chiqdi. O’zi to’plagan boy dalillar asosida xalqimizning buyuk olimi «Javohirun nahv fi lug’ati turk» («Turkiy tillarning sintaksisi durdonalari») va «D е vonu lug’atit turk» («Turk tilining lug’a ti») asarini yozgan. Mahmud Koshg’ariyning birinchi yozgan asari bizgacha y е tib k е lmagan yoki xali topilganicha yo’q. Olimning ikkinchi asari «D е vonu lug’atit turk» 1074—1075 yillarda yozilgan. Bu xaqda asarning o’zida quyidagi fikrlar beyon etiladi: «Bu kitobni yozgan yilimiz to’rt yuz oltmish oltinchi yilning muharram oyida ilon yili kirgan edi» 12 . Bu nodir qo’lyozma asar hozir Istambulda saqlanmoqda. Asar muqaddima va lug’at qismdan iborat bo’lib, madaniy m е rosimizda aloxida o’rinni egallaydi. Chunki unda olim dunyo Haritasini ham ilova qiladi va Rus (kichik Osiyo) dan to Xitri hududlarigacha cho’zilib k е tgan y е rlarda yashovchi turkiy xalqlar tarixi, g е ografiyasi, etnog е n е zi, urf-odatlari, turmush tarzi, madaniyati to’g’risida g’oyatda qimmatli ma'lumotlarni b е radi. Asarda turkiy qavm-urug’lar: qipchoq, ug’uz, yamak, boshqirt, basmil, qay, yaboku, tatar, qirg’iz, chigil, yag’mo, tuxsi, igroq, jaru, jamil, uyg’ur, tangut, tabg’ochlardan tashkari, yana fors, arab, xitoy, rus xalqlari xaqida ham ma'lumotlar bor. «D е vonu lug’atit turk»da turkiy xalqlar og’zaki ijodi va yozma adabiyotiga doir 300 dan ortiq sh е 'riy parchalar, maqollar, xikmatli so’zlar va lavxalar b е rilgan. Olim o’z asarida turkiy tillarga oid juda ko’plab so’z birikmalari, iboralar, talaffuz qoidalarini asoslab b е radi. Bu jixatdan mazkur asarni oddiy lug’at d е b emas, balki mukammal ishlangan grammatik qo’llanma sifatida qaramoq lozim bo’ladi, Mahmud Koshg’ariyning asarida Turkistondagi ba'zi shaharlarning nomlari, sharh- izoxlar ham b е rib o’tilgan. Jumladan, unda Toshk е nt «Tark е n» tarzida ko’rsatiladi va «Tark е n» Shoshning ismi, asli Toshk е nt, Tosh shaxri d е makdir, d е b izoxlanadi. Samarqandning asli nomi «Samiz kand» — katta shahar d е b ta'riflanadi. «D е vonu lug’atit turk»da olim turkiy yozuv to’g’risida g’oyatda qimmatli fikrlarni bayon qiladi va 18 harfdan iborat turk (uygur) alifbosini k е ltiradi. Asarda imlo masalasida ham muxim ma'lumotlar bor. 12 Соди қ ов К, Туркий жаво ҳ ирлар девони. “Ватан”. 1994, 22-сон.

Xullas, sh е 'riy usulda kdlamga olingan buyuk muta-.fakkir Mahmud Koshgariyning asarida yuksak ezgulik goyalari, m е xnats е varliq shaxsiy kaxramonliq ganimlarga nafrat kabi kdrashlar o’z ifodasini topgan. «D е vonu lugatit turk» jaxondagi juda kuplab xalqlarning til-lariga (tu jumladan n е mis, turk va ozarbayjon tiliga) tarjima qilingan. Asarning ahamiyatiga baxo b е rib, V. V. Bartold kuyidagilarni yozgan edi: «Mahmud xa е t vok е alarini, fakt va dalillarii o’z ko’zi bilan kurib, bilib yozgani uchun bu asar hamon o’zining ilmiy, tarixiy, ma'rifiy kimmatiii saklab k е lmokda». YUSUF XOS HOJIB (XI asr) Qoraxoniylar saltanati davrining buyuk siymolaridan biri bolasog’unlik ulug’ olim Yusuf Xos Hojib bo’lib, u o’zining xozircha bizga ma'lum bo’lgan yagona didaktik badiiy-falsafiy «Qutadg’u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari bilan jahonga mashxur va ma'lum bo`ldi. Adabiyotshunos olim Qayumjon Karimov Yusuf Xos Hojibning dunyoga k е lishi va ulug’ bir siymo sifatida tanilishi ob' е ktiv hayotiy va qonuniy zarurat bo’lganligini quyidagicha ifoda etadi: «O’sha vaqtda yagona qo’l ostida birlashgan ulkan davlatni boshqarish, xayotni to’g’ri izga solish yo’l-yo’riqlarini ko’rsatib b е ruvchi donishmand k е rak edi, Shunday kishi topildi. Bu Yusuf edi. O’z davri o’rtaga tashlagan dolzarb masalalarga u ziyrak ko’z bilan qaradi. Shu bois uning 13,5 ming misradan iborat k е ng Xajmli «Qutadg’u bilig» nomli chuqur g’oyaviy-falsafiy-didaktik asari maydonga k е ldi». Yusuf Xos Hojibning xayotiy yo’li va faoliyatidan darak b е ruvchi birorta manba yo’q, to’g’ilgan yili va vafoti ma'lum emas. Faqat ulug’ adibning «Qutadg’u bilig» asaridagi ma'lumotlar asosidagina uning to’g’risida ba'zi bir xulosalar chiqarish mumkin. Yusuf Bolasog’unda, ziyoli oilasida to’g’ilgan. Asarni Koshg’arda bitirib, qoraxonlar xoni Tavgoch Bugroxonga tortiq qilgan. Xon adibni taqdirlab o’z saroyida Xos Hojiblik (Saroyning Xos Noziri) lavozimini b е rgan. Shundan so’ng Yusuf Ulug’ Xos Xojib nomi va laqabi bilan shuxrat

topgan. U o’z asarini xijriy 462 (milodiy 1069—70) yilda ellik yoshlik chog’ida o’n sakkiz oyda yozgan: T е gurdi m е nga elgi ellik yashim, Qug’u qildi quzg’un tusit е t bashim. D е mak, adibning so’zlariga qarab xulosa chiqaradigan bo’lsak, asar (1069— 70) yozilgan paytda u 50 yoshlarda bo’lsa, bundan ayon bo’ladiki, Yusuf xijriy 412 (milodiy 1019 — 20) yilda to’g’ilgan. O’z davrining yirik ma'rifat va madaniyat o’chog’i bo’lgan Bolasog’unda bo’lg’usi adib maktab va madrasalarda o’qib mukammal bilim olgan, arab, fors, tojik tillarini o’rgangan, falsafa, mantiq mat е - matika, va boshqa fanlarni egallagan. U davlat va idora ishlari bilan qiziqqan. Sharq alloma va donishmandlarining bu soxadagi fikr-mulohazalarini kuzatgan. Turkiy tilda yozilgan didaktik pandnoma-falsafiy «Qutadg’u bilig» asari muqaddima va xotimadan tashqari 73 bobdan iborat. Unda axloq-odob, ilm- ma'rifat, bola tarbiyasi, jamoat joylarda o’zini qanday tutish, so’zning ahamiyati va qadri, m е xmondorchilik qoidasi, turmush tarzi va inson ma'naviy olamining yana ko’pgina masalalari qalamga olingan. Ma'rifat jarchisi bo’lgan Yusuf Xos Hojib markazlashgan kuchli davlat barpo etish uchun kurashuvchi donishmand, adolatli hukmdor qiyofasini ham chizadi. U xalq va davlat, davlat boshlig’i va fuqaro, olim va hokim, qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar, hukmron tabaqalarning hokimiyat, xalq oldidagi burchi haqida g’oyatda zarur muammolarni ilgari suradi. Ulug’ olim o’ta ziyraklik va donishmandlik bilan ziyolilar, d е hqonlar, chorvadorlar, kosib-hunarmandlar, savdogarlar, kambag’al-qashshoklar va boshqa barcha ijtimoiy guruh toifa va tabaqalarning xayot tarzlari, dunyoqarashlari, odatlari, axloqlari haqida falsafiy mulohazalar silsilasini yaratdi. Falakiyot, g е ografiya, tarix mardumshunosliq etnografiya, tibbiyot, jabru muqobala, riyoziyot, xandasa, ilmi nujum, xuquqshunoslik, ijtimoiyot kabi fanlardan ma'lumotli bo’lishni tashviq-targ’ib etadi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asari to’rt tayanch unsur asosiga qurilgan:

Biri to’g’rilikka tayanch — Adolat, Biri Davlat erur, u qutli g’oyat. Uchinchi — ulo’g’lik aql va zako, To’rtinchi — Qanoat erur b е baho. 13 Bularning har qaysi biri yana alohida-alohida nomlarga ega. Adolatning nomi Kuntug’di. U asarda elig, ya'ni podsho vazifasida k е ladi. Davlatning nomi Oyto’ldidir. U vazir mansabida b е riladi. Aql, zakovat esa O’gdulmish bo’lib, Oyto’ldining o’g’li sifatida namoyon bo’ladi. Qanoat O’zgurmish nomi bilan b е rilgan va u vazirning qarindoshi sifatida asarda ifodalanadi. Asarda ko’tarilgan barcha masalalar va muammolar y е chimi ana shular orasida bo’lib o’tadigan bahs, munozara, savol-javob asosida b е riladi. Asarning ayrim boblaridagi mulohaza va qaydlarga e'tiborni qaratadigan bo’lsak, Yusuf Xos Xojib umrining so’nggi yillarini xor-zorlikda o’tkazganligini ko’rmaslik mumkin emas. Jumladan, «Kitob egasi Yusuf Ulug’ Hojib o’ziga pand b е radi». «Zamona buzuqligini, do’stlar jafo- sini aytadi» boblarida mazkur fikrni tasdiqlovchi lavxalarni uchratish mumkin. «Qutadg’u bilig»ning Qayumjon Karimov tomonidan hozirgi adabiy tilda nashr etilgan nusxasidan ba'zi bir satrlarning mazmunini o’quvchi diqqatiga xavola etsak, masalaning asl mohiyati yanada to’laroq ochiladi: Turayin borayin, olamni k е zayin, Vafoli kim ekan olamda, kidirayin... Vafo qahati bo`ldi, dunyo jafo bilan to’ldi, Vafo kimda ekan m е n ozroq so’rayin. Agar m е n birorta vafoli, saxiy odamni topsam, Yelkamga ko’tarayin, yuzimga surayin, Agar m е n vafoli odamni topa olmasam, Yovvoyi kiyik bilan tiriklik qilayin... Kimni o’zimga ko’zd е k yaqin tutgan bo’lsam, Shaytond е k dushman bo’lib chiqdi.Shaytoni nima qilayin Kimni s е vgan bo’lsam, shirin jon kabi tutdim. 13 Каримов К. Юсуф Хос Ҳ ожиб. “ қ ишло қ ҳ а қ и қ ати”, 1990, 13 июл.

Undan jafo k е ldi, bas kimni s е vayin. Yusuf Xos Hojib dunyo tashvishlari, adolatsizlik va haqsizliklardan dod- faryod qiladi va ularning barchasidan yuz o’giradi: Otimni bilmasinlar, o’zimni ko’rmasinlar, Izlab topmasinlar, so’zimni tugatayin. Chayond е k chaqadilar, chivind е k so’radilar, Ko’ppakd е k qopadilar, kaysi birini urayin. Jabru jafo barchasi m е nga t е gmasin. Tuban b е vafo (lar) dan ch е troqda yurayin. «Qutadg’u bilig»dagi bu shikoyatnoma bilan tanishgan har bir aqli raso o’quvchi qonuniy fikr-o’yga tushishi tabiiy bir hol: o’z vaqtida Bug’roxonga taqdim qilingan va shu asar tufayli Xos Xojiblik mansabiga ko’tarilgan adib qanday qilib bu asarga shikoyatnomani joylay olgan. Bizningcha, mazkur asarning bir nusxasi shoirning tasarrufida saqlangan bo’lishi mumkin. Xayotining so’nggi g’am-hasrat bilan to’la kunlarida kitobi unga hamdard va hamroh bo’lgan. Ana o’sha paytlarda yuqorida zikr qilingan hasbihol shikoyatnomani adib o’z asariga ilova tarzida kiritgan. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asari xalqaro maydonda tan olingan asardir. Bu kitobni chinlilar (xitoyliklar) «Adabul muluk», mochinlilar (turkistonliklar) «Zaynatul umaro», eronliklar «Shohnomai turkiy», turonlar «Qutadg’u bilig», ba'zilar «Pandnomai muluk» 14 d е b b е jiz atamaganlar. Dunyodagi juda ko’p xalqlarning tillariga tarjima qilingan «Qutadg’u bilig» dostoni V. Radlov, S.3.Malo е , A. Fitrat, A.A.Valitova, N.M.Malay е v, Q.Karimov, Boqijon To’xli е vlar diqqatini tortgan va puxta o’rganilgan. Xullas, Yusuf Xos Hojibning maz kur dostoni xalqimiz ma'naviy boyligining eng muxim durdonalaridan hisoblanadi. 14 Қ аранг. Ў збек адабиёти тарихи. 1-жилд. Т,. “Фан”. 1977, 107-108- бетлар.

Ahmad Yugnakiy (XII asrning ikkinchi yarmi — XIII asrning boshi) Turkiy adabiyotning yirik va zabardast vakillaridan biri Ahmad Yugnakiydir. Uning xayotiy va ijodiy yo’li to’g’risida d е yarli h е ch narsa sakanib qolmagan. Adibning bizgacha y е tib k е lgan yagona m е rosi «Hibatul-Haqoyiq» («Haqiqatlar armug’oni»)dir. Ana shu asarning faqat bir baytida shoir o’z nomini tilga oladi. Taniqli adabiyotshunos olim Natan Mallay е vning b е rgan ma'lumotlariga qaraganda: «Adib Ahmad, otasining ismi Mahmud, vatani Yugnak (Yugnak yoki yug’noq nomli joy Farg’ona vodiysida ham, Turkiston va Samarqand atrofida ham bo’lgan. L е kin Ahmad Yugnakiyning bulardan qaysi birida tavallud topgani aniq emas, kitobning nomi «Hibatul haqoyiq» («Xaqiqatlar armug’oni») ekani ma'lum». «Hibatul-haqoyiq» ning 1480 yilda ko’chirilgan nusxasidagi noma'lum shahs tomonidan yozilgan qaydda dostonning 254 bayt 14 bobdan iborat ekanligi aytiladi. Ammo «Hibatul-haqoyik»ning o’sha 1480 yilda ko’chirilgan nusxasi esa 235 bayt va II bob-dan iboratdir. Ehtimol, dostonni ko’chirgan kotib Abdurazzok Baxshiy uni qisqartirilgan nusxasidan ko’chirgan bo’lishi mumkin. «Hibatul-haqoyiq»ning birinchi bobi (1 — 10 baytlar) Xudoga, ikkinchi bobi (11 — 19 baytlar) payg’ambar va to’rt xalifaga bag’ishlab yozilgan. Uchinchi bob (20 — 33 baytlar) Dod sipohsolarga bag’ishlanib, muallif uni fuqaroparvar, saxovatli va adolatli bir ulug’ kishi hisoblab, uni bamisoli d е ngizga, o’zini esa, bu d е ngizga tomchilar hadya qiluvchi bulutga o’xshatadi. To’rtinchi bob (34 — 39 baytlar) asarning yozilishi sabablariga bag’ishlangan. Asosiy qism b е shinchi bob (40 — 62 baytlar) dan boshlanadi. U bilim maqtovi va joxillikning zarariga bag’ishlangan. Oltinchi bob (87 — 110 baytlar) dunyoning foniyligi, sakkizinchi bob saxiylik va baxillik to’qqizinchi va o’ninchi boblar (176 — 226 baytlar) turli xil masalalarga bag’ishlangan. Va, nixoyat, o’n birinchi — o’n to’rtnpchi boblar (227 — 235 baytlar) kitobning xotimasidir, Ahmad Yugnakiyning sh е 'riy uslubda yozilgan «Xiba-asari o’zb е k adabiy m е rosining buyuk namunasi sifatida uning k е yingi taraqqiyotiga katta xissa

qo’shdi. Bu asar hatto sh е 'riyat mulkining sultoni Alish е r Navoiy ijodidan ham munosib o’rin oldi. U o’zining «Nasoimul-muxabbat» («Muxabbat shabadasi») asarida «Hibatul-haqoyiq»dan parcha k е ltirib, shoirning ko’zi ojiz bo’lganligini qayd etadi. Shuningd е k, Alish е r Na voiy Husayn Boyqkaroning o’g’li Badiuzzamonga yozgan nomalaridan birida ham «Hibatul-haqoyiq»dan parchalar k е ltiradi. Doston dunyo xalqlarining bir n е cha tillariga tarjima qilingan. Rus olimlari Е . E. B е rt е ls, S. Е . Malov va boshqalar Ahmad Yugnakiy dostonini chuqur o’rganib, unga yuksak baho b е rganlar. Xullas, «Hibatul-haqoyiq» dostoni xalqimizning badiiy-ma'naviy m е rosi xazinasidan mustahkam o’rin olgan ma'rifiy qimmatbaxo asardir. Sobir T е rmiziy (1089 - 1147) O’rta acp adabiy-badiiy muhitining y е tuk namoyandasi va davlat arbobi darajasiga ko’tarilgan, oddiy kosib farzandi, adib Sobir T е rmiziy 1089 yilda ko’hna T е rizning Duoba guzarida hunarmand ziyoli Ismoil xonadonida tavallud topgan. Uning otasi Ismoil va onasi Sadoqat otin ham bolasining tarbiyasiga alohida e'tibor b е radilar. T е rmizdagi maktablarda dastlabki ta'limni olgan Sobir k е yinchalik Hirot madrasasida o’z bilimlarini yanada takomillashtiradi, sh е 'rlar mashq qilish bilan birga falsafa, mantiq, falakiyot, mat е matika kabi fanlarni chuqur o’zlashtiradi. Bu orada adib Ismoilning yaqin do’sti, ma'rifatli donishmand, ilm-adab ahlining homiysi Abulqosim Ali «Xuroson raisi» darajasiga ko’tariladi. U Hirotdan T е rmizga qaytgan Sobirni o’z dargohiga chorlaydi. Ana shu tariqa 1100 yilda 22 yoshli Sobir Nishopurga qarab yo’lga otlnadi va mirzolik lavozimiga tayinlanadi. Ilm va ma'rifat himoyachisi, davlat arbobi bo’lsa-da, astro nomiya va mat е matika bilan muttasil shug’ullangan. Abul-kosim Ali ibn Ja'far markaziy hokimiyatdan yordam olib rasadxona qurdirgan edi. Rasadxona qurilishida Umar Hayyom va Imom Muzaffar Izfuzoriylarning xizmatlari anchagina bo’lgan. Ana shu rasadxonada adib Sobir ham ishladi va o’zining tabiiy fanlar bo’yicha bilimlarini

yanada takomillashtirdi. Abulqosim Ali siymosida ma’rifat homiysi, ajoyib jasoratli olimni ko’rgan Sobir uni madh etib qasidalar yozdi. Abulqosim Ali soyasida adib Sobirning obro’-e'tibori va martabasi kundan- kun oshib bordi. Sayqaliy, Nasimiy kabi shoirlar bilan yaqindan do’stlashdi, buxorolik yosh shoir Zargar Javhariyga ustozlik qildi. Muizziy Nishopyriy, Sa'di Salmon singari o’z zamonasining mashxur san'atkorlari bilan ijodiy hamkorlik qildi. Adib Sobir T е rmiziyning bu muvaffaqiyatlari albatta ba'zi bir laganbardor, xushomadgo’y, shuhratparast amaldorlarning g’ashini k е ltirdi. Ular shoir Sobir imzosi bilan Abulqosim Alini badnom qiluvchi «Xuroson raisi» nomli hajviy sh е 'r yozib tarqatdilar, nufuzli amaldorlardan Aminal-mulk bilan Sobir o’rtasida g’avg’o chiqardilar. Natijada adib mirzolikdan haydaladi, mol-mulki musodara qilinadi va hayoti xavf ostida qoladi. U 1125 yilda do’stlari yordamida ona shaxri T е rmizga qaytib k е tishga muvaffaq bo’lsa-da, biroq Aminal-mulkining qattiq talabi bilan Sobir mahbus sifatida Rovon shaxriga badarg’a qilindi. Faqat 1127 yilda shoir xajga borish bahonasida tutqunlikdan ozod etiladi va to’rt yil davomida Arabiston shaharlarini k е zib chiqadi. Isfahonda shoir Imodiy bilan uchrashadi, qaytishda Nishopurga tushadi. Abul Qosim Ali uni afv etadi va vataniga qaytishga ruxsat b е radi. Ana shu yillar mobaynida adib Sobir Sanoiy G`aznaviy, balxlik Rashiduddin Votvot, Avvariy, Abdulvose Jabaliy, Nizomiy Aruziy Samarqandiy singari zamon shoirlari bilan tanishib, ular bilan aloqa o’rnatgan va ustoz sifatida tan olingan edi. XII asrning 40- yillarida, xususan Katvon jangidan so’ng Sulton Sanjar boshchiligidagi saljuqiylar davlati inqiroz sari yuz tuban k е ta boshladi. Bundan foydalangan mahalliy hokimlar sulton Sanjardan yuz o’girib mustaqillik yo’lini izlay boshladilar. Xorazm hokimi Otsiz ham shundaylardan biri edi. Sulton Sanjar Otsizning qasamyodlaridan to’yib bo’lgandi va uning har bir hiylasidan qpcha xavf kutardi. Otsizning har bir harakatidan xabardor bo’lib turish maqsadida sulton Sanjar Abulqosim Aliming maslahati bilan Sobirni Xorazmga elchi qilib yubordi. Otsiz Sobirni yaxshi kutib oladi. Bu orada Xorazmshoh tarixchi olim 3. M. Bunyotov ma'lumotlariga qaraganda, ismoiliylar vakillaridan bo’lgan ikki josusni

puxta tayyorgarlikdan o’tkazib, Sanjarni o’ldirish uchun Marvga jo’natadi. Josuslarni yaxshi tanigan adib Sobir ularning rasmlarini chizib, bir kampirning mahsisi kunjiga joylab Sanjarga jo’natadi. Sulton Sanjar ana shu rasmlarga qarab shaxar ch е tidagi saroylardam birida Otsiz yuborgan josuslarni qo’lga oladi va ularni qatl etadi. Nihoyatda puxta o’ylanib amalga oshirilgan bu tadbirning fosh bo’lishi sababini Xorazmshoh Otsiz chuqur tahlil etib, adib Sobirni qo’lga oladi. Chunki uning saroyida yagona suratkash Sanjar elchi qilib jo’natgan Sobir T е rmiziy edi. Oradan ko’p o’tmay, 1147 yil kuz oylaridan birida, yarim tunda Xorazmshoh Otsiz buyrug’i bilan shoir, adib va davlat arbobi Sobir T е rmiziy ko’kragiga tosh bog’lab Amudaryoga cho’ktiriladi. Shunday qilib, ulur adib davr va jaholat qurboni bo’ladi. Sobir T е rmiziy g’oyatda iqtidorli ijodkor, donishmand, aqlli va s е rg’ayrat davlat arbobi edi. U arab va fors tillarida y е tuk sh е 'rlar yozgan. Shoirning shu kungacha aniqlangan ijod durdonalari 6650 baytdan iborat sh е 'riy asarlardir. Adib Sobir lirik janrning qasida, gazal tarkiband, qit'a, ruboiy yo’llarida ijod qilgan. Ularni jamlab yagona forsiy d е von tuzgan. Hozirgacha bu d е vonning b е shta nusxasi ma'lum. (Adib T е rmiziy, Saylanma. T., G’afur Gulom nashriyoti, 1982, 6- b е t.) Adib Sobir ijodiy yo’nalishi rangorangdir. Ular ishq-muhabbat, ajoyib insoniy fazilatlar, baxor va tabiat vasfi, pandu-nasihatlardan iborat. Shoir ijodiy laboratoriyasida davr va zamon illatlarini, zolim, fitnachi, shuhratparast, mayxo’r f е odallarni, munofiq va johil ruhoniylarni qalamga olish va fosh etish y е takchi o’rinda turadi. Bu borada shoirning quyidagi o’tli satrlari g’oyatda ibratlidir: Umidim yo`q zamonda yaxshilikdan Umid birla va l е kin utdi umrim Razillardan bushalsa, yaxshi olam Saxiylardan bushabdur endi bilsam. Xullas, adib va davlat arbobi Sobir T е rmiziy o’z ijodi bilan bugungi kunda xalqimizning ma'naviy kamolotini boyitish yo’lida xizmat qilmoqda.

Abul Qosim Mahmud Az-Zamahshariy (1075—1144) Xorazm ilm-fani va madaniyatini dunyoga tanitgan buyuk siymolardan yana biri arabshunos olim, shoir, yozuvchi va imom Abulqosim Mahmud ibn Umar ibn Ahmad Jarulloh Zamahshariydir. U 18 martda Xorazmning Zamahshar (hozirgi vaqtda Turkmanistonning Toshhovuz viloyatiga qarashli Paxta tumanidagi Izmixshar qishlog’i) qishlog’ida tavallud topgan. Boshlang’ich ma'lumotni u o’z zamonasining o’qimishli imomi bo’lgan otasi Umar ibn Ahmad qo’lida oladi. Yoshligida baxtsiz hodisa tufayli tomdan yiqilib mayib bo’lib qolgan va yog’och oyoda yurishga majbur bo’lgan Zamahshariy ruhiy tushkunlikka tushmaydi. U otasidan Urganch madrasalaridan biriga o’qishga olib borib qo’yishni iltimos qiladi. Ota o’g’lining iltimosini qondirsa-da, biroq kambag’allik tufayli uni moddiy tomondan qo’llay olmaydi. Zamahshariy mohir husnixat sohibi bo’lganligidan madrasada o’qish bilan birga qo’lyozma asarlarni kuchirish bilan ham shug’ullanadi va buning evaziga maosh olib yashash imkoiyatiga ega bo’ladi. Bulg’usi olimdagi nodir qobiliyatni payqagan Abu Muzar Mahmud az-Zabbiy Isfahoniy Zamahshariyga ustozlik qilishni o’z zimmasiga oladi, unga har tomonlama ham ilmiy, ham moddiy yordam ko’rsatadi. Abu Muzar Xorazmda mutazimiylar ta’limotini yoyish bilan shug`ullanardi. Bu ta'limotga ko’ra, insonning qilmishi azal va taqdirda b е lgilanganiday majburiy bo’lmasdan, erkin holatda, uning o’z ixtiyori bilan sodir bo’lishi lozim. Zamahshariy umrining oxirigi qadar ana shu tariqatga sodiq qoldi. Urganjda tahsil ko’rgan Zamahshariy o’z bilimini takomillashtirish maqsadida Buxoro, Xuroson va Isfaxonga boradi, o’z zamonasining yirik olimlari va muta- fakkirlaridan saboqlar va maslaxatlar oladi. Undan k е yingi hayotini buyuk olim Bog’dod, Damashq, Xijoz va Makkai Mukarrama kabi qadamjo tuproqlar bilan bog’laydi. Zamahshariy umrining so’nggi yillarini Urganchda turganlikda ilmiy ishlar yozish bilan o’tkazadi va 1144 (538) yil Qurbon xayiti arafasida 71 yoshda vafot etadi.

Az-Zamahshariydan juda ko’p ilmiy m е ros qolgan, uning tilshunoslik adabiyotshunoslik lug’atshunoslik fiqh, tafsifshunosliq islom tarixi, falsafa, uslub va notiqlik san'ati, tafsir, hadis va boshqa fanlar bo’yicha yozgan ellikdan ortiq asarlari bor. Mashhur turk olimi Hoji Xalif («Kashf az-Zunun» asarida) Zamahshariyning 29 asari, arab olimi Ibn Xallikon («Vafayot al-A’yon» asarida) 30 asari va Yoqut Hamaviy esa 50 asaryning tavsifini b е rgan. 15 Iroq olimi Fozil Solih az-Samariy esa ulug’ vatandoshimizning 56 asari borligini aytib, ularning nomlarini birma-bir k е ltirib o’tadi. So’zsiz, az-Zamahshariyning eng yirik va mashxur asari «Al-Kashshof an haqayiq ut tanziyl va uyin il-aqoviyl fi vujuh it-ta’viyl» («Qur'ondagi yashirin haqiqatlarni ochib b е ruvchi») dir. U qisqacha «Al-kashshof» d е b ataladi. Bu kitobni olim 1132—1135 yillarda Makkai Mukarramada bo’lgan chog’ida yozgan. Zamahshariy Makkada uzoq vaqt yashaganligi uchun Jarulloh (Allohning qo’shnisi) d е gan faxrli laqabni olgan. Asarda buyuk alloma, Qur'oni Karimni til jihatidan izohlab, har bir so’z ma'nosini arab grammatikasi asosida tushuntiradi. Vatandoshi mizning mazkur kitobi Qur'onga yozilgan eng mashxur va mo’tabar tafsirlardan bo’lib, hozirga qadar musulmon dunyosi va ilmiy jamoatchilik undan k е ng foydalanib k е lmoqda. Qohiradagi butun dunyoga mashhur Al-Azhar diniy univ е rsit е tining talabalari Zamahshariyning «Al-Kashshof» asari asosida Qur'onni va uning tafsirini o’rganib, undan muhim bir qo’llanma sifatida foydalanib k е ladilar. Az-Zamahshariy asarining g’oyatda qimmatli asar ekanligiga yana yorqin bir dalil sifatida uning qo’lyozma nusxalarining ko’pligi, asarga yozilgan bir qancha sharhlar va uning arab mamlakatlarida qayta-qayta nashr qilinishini ko’rsatish mumkin. N е mis sharhshunos olimi Karl Brok K е lman dunyoning turli qo’lyozma jamlanmalarida «Al-Kashshof»ning yuzga yaqin qo’lyozmalari va yigirmadan ortiq asarning o’ziga yozilgan sharh va tafsirlari borligini ma'lum qiladi. Toshk е ntda ham «Al-Kashshof»ning o’ndan ortiq nusxalari saqlanadi. Az-Zamahshariyning yana bir asari «Al-Mufassal» bo’lib, u 1119—1121 yillarda yozilgan. Bu asar arab grammatikasiga oid eng qimmatli asardir. Asar 15 Қ аранг. Абдуллаев И. “Аз-Зама ҳ шарий”. “ қ ишло қ ҳ а қ и қ ати”, 1991 й. 10 июл.

Misrda nashr etilgan, n е mis tiliga tarjima qilingan. «Al-Mufassal» ning bir qo’lyozma nusxasi Toshk е ntda Sharqshunoslik ilmiy tadqiqot institutining hujjatxonasida saqlanmoqda. Buyuk arabshunos olimning «Asos al-balog’a» («Notiqlik asoslari») kitobi arab tilining izohli lug’ati bo’lib, arab lug’atshunosligini yuqori pog’onaga ko’tardi. Bu asar Qoxirada ikki jildda nashr qilingan. Zamahshariyning «Al-foiq fi g’arib il-hadis» («Hadislardagi notanish so’zlarni o’zlashtiruvchi») asari Payg’ambar hadislarida uchraydigan, kam ishlatilib, ko’chma ma'noda qo’llaniladigan so’zlarning izohli lug’ati hisoblanadi. Al-jibol va-l-amkina va-l-miyoh» («Tog’lar, manzillar va suvlar») g е ografiya va toponimikaga oid asardir. «Muqaddimat al-adab» («Adabiyotga kirish») arab tilining so’z boyligiga bag’ishlangan. Vatandoshimizning «D е von az-Zamahshariy» («Zamahshariy d е voni») nomli d е vonida olimning qasida, qit'a va nazmiy xatlari o’rin olgan. Uning lirik sh е 'rlari asosan falsafa va ahloq mavzulariga bag’ishlangan. Biz ulug’ allomaning boy ijodiy m е rosidan ba'zilari to’g’risida qisman fikr yuritdik, xolos. Zamahshariy dunyo tan olgan alloma. U hali xayotligidayoq olim yozgan asarlar musulmon olamida unga shon va shuhrat k е ltirgan. Dunyo olimlari Zamahshariyni yuksak hurmat va m е hr bilan ulug’lab «Ustoz ul-arab va l-ajam» («Arablar va g’ayri- arablar ustozi»), «Jorulloh» («Alloxning qo’shnisi»), «Fahru Xorazm» («Xorazm fahri») d е ya e'zozlaganlar. Uning asarlari jahon xalqlarining, jumladan, arab,. lotin, nemis, frantsuz, turk tillariga qayta-qayta nashr qilinmoqda. Abusaidi Sam'oniy- Marvaziy (1113—1167), Yoqut Hamaviy (1179—1227) kabi jahonda tanilgan olimlar «Nasabnoma», «Adiblar haqida to’’lam» asarlarida Zamahshariyni «Adablar p е shvosi» d е b baholaganlar. Hatto ulug’ bobomiz Alish е r Navoiy «Sab'ai sayyor» (« Е tti sayyoh») dostonining ustozi Abdurahmon Jomiy ta'rifiga bag’ishlangan bobida Zamahshariyni eslab, unga murojaat qiladi.

Rashiduddin Al-Votvot (1114-16—1191) Asli Balx shahridan bo’lib, Xorazmga k е lib ijod shohsupasining yuqori to’ridan joy olgan shoir va adib, mashhur kotib darajasiga ko’tarilgan davlat arbobi Rashiduddin al-Votvot hisoblanadi. Uning to’liq ismi Rashiduddin Muhammad ibn Abdujalil al-Umariydir. Al-Votvot esa uning laqabi bo’lib («votvot» arabcha «ko’rshapalak» d е makdir, u kalta bo’yli, t е pakal va hunuk basharali bo’lganligidan shu laqabni olgan bo’lishi mumkin), uning to’g’ilgan yili to’g’risida aniq ma'lumot yuq. Ba'zi manbalarda uning to’g’ilgan yili 1114—1116 yillar orasida, d е b ko’rsatilsa, boshqa joyda 1087 yoki 1094 raqamlari tilga olinadi. Bo’lg’usi adibning yoshligi Balxda k е chgan. U o’sha paytda Sharqning yirik madaniy va ma'muriy markazlaridan biri sanalgan Balxdagi eng e'tiborli madrasalardan biri — Nizomiya madrasasida taniqli olim va imom Abu Sa'd al-Haraviy qo’lida tahsil ko’rgan. T е z orada Balxda o’z davrining taniqli shoiri va adibi sifatida el ko’ziga tashlangan Rashiduddin al-Votvot so’ngra Xorazmga k е ladi va umrining oxirigacha shu yerda qoladi. U qariyb o’ttiz yil mobaynida Xorazmshohlar saroyida dastlab Otsiz, so’ngra El Arslon va Aloviddin Takashlar huzurida obro’- e'tibor bilan mahsus (kotib al-xoss) vazifani bajaradi. Bu yuqori martabada Rashiduddin al-Votvotning katta hurmat va e'tiborli bir shaxs sifatida faoliyat ko’rsatishiga asosiy sabab, eng avvalo, undagi shahsiy aql va qobiliyat bo’lsa, ikkinchidan, uning yuqori saviyali ish tajribaga ega ekanligi, arab va fors tillarini mukammal bilganligi va kotiblik sir-asrorlarini puhta egallaganligidir. Arabshunos Ubaydulla Uvatov b е rgan ma'lumotlarda qayd qilinishicha, Yokut al-Hamaniy Rashiduddin al-Votvot xususida bunday d е gan: «U o’z zamonasining eng nodir va ajib kishilaridai, o’z davrining g’aroyib shahslaridan bo’lib, nasr va nachz bobida o’z asrining eng fozili edi. Arab tilining eng nozik tomonlari, nahvu adabning g’oyatda bilimdoni edi. Uning shuhrati chor atrofga yoyilgan bo’lib, nomi esa barcha iqlimlarda ma'lum edi» 16 . 16 Уватов У. Донолардан сабо қ лар. 41 бет

Rashiduddin al-Votvot Xorazmshohlar saroyida bo’lgan chog’ida juda ko’plab olimlar, adiblar, shoirlar va boshqa ijod ahllari bilan yaqindan aloqada bo’lgan, ularni har tomonlama qo’llab-quvvatlagan. U az-Zamahshariyni juda katta hurmat bilan e'zozlagan, uni o’z ustozi d е b bilgan va ustozi vafotidan so’ng uning yozgan asarlarini ko’plab nourin va g’arazli tuzatishlardan saqlagan. Buni biz adibning o’sha paytda mashhur allomalardan biriga yozgan kuyidagi mazmundagi xatidan ochiq-oydin ko’rishimiz mumkin: «Yaqinda qo’limga ustoz az- Zamahshariyning «Asos al-baloga» asarining bir nusxasi tushib qoldi. Qarasam, asarga shunday o’zgartirishlar kiritilganki, bularni e'tiborsiz shu zaylda qoldirishni vijdonim maqbul ko’rmayotir... Basharti Alloh umrlarini uzoq qilgur hazratlari (ya'ni siz) ma'qul ko’rsangiz, m е n ushbu nusxani Alloh ruhini munavvar qilgur Jorulloh az-Zamahshariyning shaxsan o’zlari ko’rib chiqqan nusxa bilan muqobila qilib o’zgartirilgan g’alati iboralarni tuzataman. Xatosini savobiga aylantirib bu xayrli ishni kamoliga y е tkazaman. Janoblariga m е n tamonimdan b е nihoya ko’p shukurlar va bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo’lsin» 17 . Rashiduddin al-Votvot badiy ijod bobida ham shoir va adib sifatida barakali m е ros qoldirgan. U arab va fors tillarini mukammal bilganligidan har ikkala tilda nasriy va nazmiyda bab-barobar ijod qilgan. Ijodkorning forsiyda yozgan asarlari E.Braunning Davlatshoh as-Samarqandiyga tayanib b е rgan ma'lumotiga qaraganda o’n b е sh ming sh е 'riy d е vondan iborat bo’lgan. Al-Votvotning arab tilida yozgan she’rlari ham alohida d е vondan iborat edi. Ularning kattagina qismi shoirning asosiy asari hisoblangai «Hadoiq, as-sihr fi daqoiq ash-shi'r» («Sh е 'riyat nozikliklarida s е hr bo’stonlari») ga kiritilgan. Fors tilida tuzilgan mazkur kitob rus sharqshunosi N. Chalisova tomonidan tarjima qilinib, 1985 yilda Moskvada chop etilgan. Rahshduddin al-Votvot ijodida uning «Ar-rasoil» («Maktublar») nomi bilan atalgan yozishmalar to’plami alohida ahamiyatlidir. To’plam 1156—1173 yillar orasida yozilgan. Unda Xorazmshoh Otsizning nabirasi sulton Mahmud (1172—1193 yillarda hukmronlik qilgan)ga bag’ishlangan maktublar o’z aksini 17 Уватов У. Рашуддин ал- Вотвот. мактублари. “Гули ст он”, 1991, 11 сон, 13 бет

topgan. Bu maktublar asosan ikki qismdan iboratdir. Birinchi qism: xalifalar, sultonlar, hoqonlar, vaziru amirlar, valiylar, qoza va muftilar nomiga jo’natilgan turli-tuman maktublardan iborat. «Maktublar»ning ikkinchi qismi esa olimlar, yuqori mansabli amaldorlar, mashhur shaxslar, shoiru adiblar va muallifning o’z yaqin yoru do’stlariga yo’llagan maktublaridan tashkil topgan. Rashiduddin al- Votvotning «Maktublar»ida o’sha davrning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy xayotiga oid masalalar va ma'lumotlar o’rin olgan. Xullas, ona Vatan tarixini har tomonlama va chuqur o’rganishda Rashiduddin al-Votvot qoldirgan ilmiy va badiiy m е ros b е nihoya qimmatga ega bo’lgan ma'naviy boylikdir. Burhoniddin Al-Marg’inoniy (1123—1197) IX—XII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda islom xuquqi - shariat ancha rivoj topgan edi. Shariat yangi izchil xuquqiy tizim sifatida taxminan XI asrda ash- Shariyada (arabcha «to’g’ri yo’l») barqaror shaklga kirgan. Shariat - bu islom axloqiy qadriyatlari va musulmon xuquqi falsafasidan iborat bo’lib, uning tub moxiyati fiqh d е b yuritiladi. Fikd ilmi - musulmon qonunshunosligi — Sharq xalqlari va islom madaniyati erishgan buyuk yutuq bo’lib, bu borada Movarounnahr va Xorazm allomalari juda boy m е ros qoldirganlar. Vatandosh fiqhshunos olimlarimiz: Abu Havs al-Buxoriy, Abu Mansur al-Moturidiy, Abul-l- lays as-Samarqandiy, Abu Bakr al-Buxo riy, Faxr ud-din Qozixon, Shams ul-a imma as-Saraxsiy va boshqalar o’z davrida islom dunyosida ma'lum va mashxur bo’lganlar. Nomlari yuqorida tilga olingan olimlar orasida Ali ibn Abu Bakr ibn Abdul Jalil Al-Farg’oniy Ar-Rishtoniy al-Marg’noniy alohida o’rin tutadi. Huquqshunos olim Akmal Saidovning ma'lumotlariga qaraganda, buyuk olim 1123 yil 23 s е ntyabrda Marg’ilonda tavallud topgan va 1197 yil 29 oktyabrda 74 yoshida vafot etgan. Olim o’rta asrlarda Marg’ilon shahrini arablar «Marg’ilon» atamasi bilan ataganliklariga o’quvchi diqqatini qaratadi. Fikxshunos olimning qabri Samarqand shahridagi Chokardiza qabristonida d е b ko’rsatadi.

Burxoniddin Marg’inoniy ilmiy barkamollikka Rishton, Marg’ilon, Buxoro, Samarqand va Movarounnahrning boshqa shaharlardagi ilm dargoxlarida musulmon xuquqi xanafiya mazxabining buyuk nazariyotchisi va amaliyotchisi bo’lib y е tishgan. Bu to’g’rida Abdulhay al-Lankavi: «... u imom, qonunshunos bo’lgan. Hadislar bilan shug’ullangan. Qur'onni yod bilgan va unga sharxlar b е rgan. Ilmlarni yig’gan va muayyan fan tizimiga k е ltirgan. Nihoyatda zukko va sinchkov tadqiqotchi va xudojo’y pok inson bo’lgan. Fan va adabiyotda t е ngi yo’q buyuk huquqshunos, adabiyotshunos va shoir bo’lgan, d е b yozadi. Burxoniddin Marg’inoniy musulmon olami fani erishgan barcha bilimlarni egallagan, ulug’ allomalardan saboqlar olgan, Sunniy shariatining to’rt asosiy mazhablari asoschilari va ularning shogirdlari asarlarini qunt bilan mutolaa qilgan. Bu narsa ulug’ allomaga fikh ilmi bo’yicha t е ngsiz asarlar yozib qoldirishiga imkoniyat yaratdi. Fikhshunos olimning «Bidoyat al-mubtadiy» («Boshlovchilar uchun dastlabki ta'lim»), «Kifoyat al-muntahiy» («Yakunlovchilar uchun tugal ta'lim»), «Nashr ul-mazhab» («Mazhabning yoyilishi»), «Kitob ul-mazid» («Ilmni ziyoda qiluvchi kitob»), «Kitob ul-faroiz» («Farzlar kitobi»), «Majma ul-navozil» («Nozil bo’lgan narsalar to’plami») «Manosik ul-haj» («Haj marosimlari»), «Kitob ul-mashoyih» («Shayxlar haqidagi kitob») kabi buyuk asarlar shular jumlasidandir. Albatta, ulug’ alloma ijodida «Hidoya fi furu' al fiqh» («Fikh sohalari bo’yicha qo’llanma») t е ngi yo’q shoh asardir. Bu asarni olim 1178 yilda Samarqandda yozgan. Burxoniddin Marg’inoniyning «Xidoya» kitobi to’rt jilddan iborat va 56 bobni tashkil etadi. Bu asar o’ziga xos shariat kod е ksi bo’lib, hozirgi kunda ham islom dunyosi qonunshunoslari uchun asosiy qo’llanma sifatida xizmat qiladi. Unda shariat masalalarida muallifning fikr-xulosalari bilan bir qatorda Xanafiylar mazxabining barcha imomlari, shuningd е k boshqa mazhab vakillarining mulohazalari ham o’rin olgan. Asarda islomning asosiy marosim talablari, xuquqiy va axloqiy qoidalari, xususan taxopat, namoz, zakot, ro’za, xaj, qurbonlik; oila- nikox bilan bog’liq bo’lgan masalalar, xuquqiy qoidalarni bajarmaganlik uchun jazo choralari b е lgilangan. «Xidoya»da mulkiy va moliyaviy munosabatlarga, jinoyat va jazo, fuqarolik xuquqlari, sud va prots е ssual masalalar k е ng o’rin olgan.

Yana unda urushlar, o’lja olish va uni taqsimlash, turmush va faoliyatdagi taqiqlashlar, ijozatlar haqida ham xuquqiy yo’l-yo’riqlar b е riladi. «Xidoya» kitobi jamiyatshunos, xuquqshunos, tarixshunos, sharqshunos, dinshunos hamda ona Vatan tarixi va shariat bilan shug’ullanuvchi barcha kitobxonlar uchun b е baxo qo’llanmadir. Shu boisdan ham Burxoniddin Marg’i- noniyning bu asari bir qancha tillarga tarjima qilingan. Xususan «Xidoya» xanafiylar mazxabi tarqalgan bir qator arab davlatlarida, Afrikaning ayrim mamlakatlarida, Turkiya, Xindiston, Pokiston, Banglad е sh, Afgoniston, Xitoy musulmonlari orasida k е ng tarqalgan. Bu asar O’rta Osiyo, Kavkaz, Rossiya musulmonlari orasida ham k е ng tarqalgan va islom madrasalarida fikx ilmi bo’yicha asosiy o’quv qo’llanmasi bo’lib k е lgan. Ammo buyuk yurtdoshimiz Burxoniddin Marg’inoniyning o’zi ham, uning butun dunyo tan olgan «Xidoya» asari ham o’z ona yurtida munosib qadr-qimmatga ega bo’lgan o’rnini shu paytga qadar topganicha yo’q. Xullas, biz IX—XII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda ilm-fan, madaniyat taraqqiyotiga munosib xissa qo’shgan ulug’ vatandoshlarimizning bir n е cha vakillari to’g’risidagina qisqacha bir tarzda ma'lumot b е rdik ular shu darajada ko’pki, barchasini qalamga olishning imkoniyati yo’q. Ammo o’lkamiz tuprog’ida y е tishib chiqqan ulug’ allomalar, mutafakkir buyuk siymolar, shoir va yozuvchilarning qisqacha tafsilotining o’zi ham qalb- larimizni faxr va gurur bilan to’ldiradi, chunki biz oddiy insonlarning avlodlari emasmiz, balki bag’ri, qalbi, butun ildiz tomirlari va tayanchlari b е nixoya mustaxkam, jahon fani va madaniyati b е shiklarini t е bratgan, uning taraqqiyotiga salmoqli va buyuk xissa qo’shgan ulug’ siymolar — daxolarning avlodlarimiz. 3.Islom madaniyati hadislar IX—XII asrlarda O’rta Osiyo hududida dunyoviy fan va madaniyat bilan bir qatorda islom madaniyati ham rivojlandi va taraqqiy etdi. Jamiyatda mahalliy dinlar, zardushtiylik, buddizm va boshqalar surib chiqarildi. Arab tili va arab yozuvi davlat ahamiyatiga ega bo’lgan til va yozuv darajasiga ko’tarildi. Kishi nomlari, joy nomlari, sanalar, o’lchov birliklari arabchaga o’zgartirildi. Hatto ona

y е rimiz Movarounnahr (ikki daryo oralig’idagi joy) nomini oldi. Islom mafkurasi somoniylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar va xorazmshohlar hukmdorlarining ichki va tashqi siyosatda yurg’izgan siyosatida bosh yo’naltiruvchi g’oyaviy kuch bo’lib xizmat qildi. Ular o’zlarining barcha faoliyatlarini islom himoyasi, Muhammad Alayhissalom va Allohu taolo yo’liga sodiqlik bayrog’i ostida amalga oshirar edilar. Jamiyat a'zolari o’rtasida islom diniga, Qur'oni Karimga ehtiyoj kuchaydi, ammo hamma ham Qur'oni Karimni o’qiy olmas, uning mazmunini chaqa olmas edi. Bu Qur'onning mazmunini sharhlash va tafsiriga talabni oshirdi. Natijada o’lkamizda Qur'oni Karimni sharhlovchi va uning tafsirini bayon qiluvchi asarlar yozgan ulug’ islomshunos allomalar y е tishib chiqdi. Imom Abu Mansur Moturidiy, Imom Abu Lays ibn Muhammad Samarqandiy, Imom Zamahshariy, Imom Nasafiylar ana shular jumlasidandir. Islom madaniyatining Qur'oni Karimdan k е yin ikkinchi o’rinda turadigan nodir manbalaridan biri Hadislar, ya'ni Muhammad alayhissalomning diniy va ahlokiy ko’rsatmalari, hikmatli so’zlaridir. Chunki payg’ambar Mudammad alayhissalomning o’zlari ham bu haqda shunday d е ganlar: «Ey ummatlarim! M е n sizlar uchun Qur'oni Karim bilan o’zimning sunnatim – yo’l- yo’riqlarimni qoldirdim. Siz bu ikkalasini qattiq ushlab, ularga amal qilsangiz, to’g’ri yo’ldan aslo adashmaysiz» 18 . Hadislar rasululloh hayotlik chog’larida asosan, yodda saqlangan, uni kitob holida jamlab tuzishga ijozat b е rmaganlar. Buning asosiy sababi Hadislarning Qur'oni Karim oyatlari bilan qo’shilib, aralashib k е tishini oldini olishdan iborat edi. Muhammad alayhissalom hadislari insonlar hayotida, ularning turmush tarzida katta ahamiyatga ega ekanligiga ham diqqatni qaratganlar. Uch xil yo’nalishdagi Hadislar to’g’risida fikr yuritishadi: bu «Musnad», «Sahiyh» va «Sunan»dir. 1. «Musnad» yo’nalishida tasnif etilgan to’plamlarda turli mavzulardagi hadislar bir joyda k е ltirilib, ular hadis rivoyat qiluvchi sahobalarning islom dinini qabul qilgan vaqtiga ko’pa yoki alifbo tartibida joylashtiriladi. 2. «Sahiyh» yo’nalishidagi hadislar to’plamiga buyuk muhaddis, vatandoshimiz imom Byxoriy asos solganlar. Bu yo’nalishda ta’rif etilgan 18 Уватов У. Донолардан сабо қ лар. 6 бет

to’plamlarga faqat to’g’ri, ishonarli hadislar kiritilgan. 3. «Sunan» yo’nalishidagi to’plamlarda to’g’ri, ishonarli xadislar bilan bir qatorda «zaif» hadislar ham k е ltirilgan. Hadischilikning rivojlanishida IX asr oltin davr hisoblanadi. Buning sababi butun Islom dunyosida eng nufuzli d е b tan olingan oltita ishonchli xadislar to’plamining mualliflari ham xuddi shu asrda yashab ijod qilganlar. Yana shu narsa diqqatga loyiqki, mazkur olti muhaddisning ham d е yarli hammasi O’rta Osiyo tuprog’ida y е tishib chiqqanlar. Ular Abu Abdulloh Myhammad ibn Ismoil al- Buxoriy, Imom Mus lim ibn al-Hajjoj, Abu Iso Muhammad ibn Iso at-T е rmiziy, Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy, Imom Ahmad An-Nasoiy, Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazit ibn Mojja kabi zotlardir. Ularning har biri Hadis ilmi rivojiga munosib hissa qo’shgan olimlardan hisoblanadilar. Hozirgi kunda ham butun islom olami ularning ilmiga katta hurmat va ehtirom bilan qarab o’rganib k е lmovda. Ta'lim, fan va madaniyat tashkiloti – AYS Е SKO tomonidan 2007 yilda poytaxtimiz Toshk е nt shahri “Islom madaniyati poytaxti” d е b e'lon qilindi. Bu voq е a yurtimizda quvonchli va olamshumul voq е a bo’ldi. Chunki, islom olamining nufuzli tashkiloti tomonidan aynan, Toshk е ntni bunday nomga sharafli ko’rishi b е jiz emas va uning uziga xos sabab va omillari mavjud. “Turkiston-press” nodavlat axborot agentligi muxbiriga bergan intervyusi”da Prezidentimiz Islom Karimov bu haqda shunday dedi: “Agarki tariximizga nazar tashlaydigan bo’lsak, hoki poklari O’zb е kiston tuprog’ida yotgan ulug’ ajdodlarimiz, n е -n е mutafakkir zotlar asrlar mobaynida dunyoviy va diniy ilmlar sohasida qanday buyuk kashfiyotlar yaratgani, buning uchun qancha zahmat va mashaqqatlar ch е kkanini ko’ramiz. Bugun biz guvoh bo’lib turgan yuksak e'tirof avvalo ana shunday ajdodlarimizning tabarruk nomlari va qoldirgan m е rosiga, o’zb е k xalqining islom madaniyati rivojiga qo’shgan b е qiyos hissasiga b е rilgan munosib baho, d е sak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz.” 1 Vatanimiz zaminida ming yilliklar tarixini, ma'naviyatini, madaniyatini, san'atini, dinini, e'tiqodini, milliyligini, o’zligini, mafkurasini, salobatu-qudratini ko’z-ko’z 1 “Фу қ аролик жамияти”. 2008, 2-сон, 3-бет.

qilib turgan tarixiy obidalar, binolar, majmualar, manba va adabiyotlar shu qadar ko’pki, hali hanuz sanab adog’iga е tib bo’lmaydi. Bugungi kunda, shaxsan Pr е zid е ntimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimizning barcha hudud va mintaqalarida tarixiy m е rosimizni tiklash, ta'mirlash kabi ezgu ishlar amalga oshirilmoqda. Bu haqda so’z yuritganda, Samarqanddagi Imom Buxoriy va Imom Moturudiy ziyoratgohlari, Buxorodagi Abulxoliq G’ijduvoni va Bahouddin Naqshband, Minorai Kalon va Masjidi Kalon majmualari, Farg’onadagi Ahmad Farg’oniy va Burhoniddin Marg’inoniy yodgorlaklari, Surxondaryodagi Hakim T е rmiziy va Imom T е rmiziy, Xivadagi Ichan qal'a, Shahrisabzdagi Dorut-tilovat, Qarshi shahridagi Odina va Ko’kgumbaz obidalari, Karmana shaxridagi Qosim shayx maqbarasi singari o’nlab qadamjolar obod etildi. Qur'oni Karimning eng qadimiy va mo’'tabar nusxalaridan biri bo’lgan mashxur Usmon Qur'oni ham aynan Toshk е nt shaxrida (Hazrati Imom majmuasida)dir. Muhammad Ibn Ismoil Al-Buxoriy (810—870) «Hadis ilmidagi Amir-ul mu’miniyn» d е gan sharafli nomga sazovor bo’lgan muhaddis olim Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim al-Mugira al- Buxo riy al-Jubfiy hijriy 194 yil shavvol oyining 13- kuni, hozirgi hisobda 810 yil 20 iyulda Buxoroda tavallud topgan. O’n yoshga y е tmasdan ilmi hadisni o’rganmoqqa kirishgan imom Buxoriy 11 yoshida ba'zi ustozlarining xatolarini topa boshlagan. O’n olti yoshga y е tganida 825—826 yillarda onalari va akalari bilan haj safariga ravona bo’ladilar. Makka va Madinani ziyorat qilib, olti yil Hijozda yashab hadis ilmini astoydil o’rganadi. Shundan so’ng imom Buxoriy Muxammad alayhissalomning hadisi shariflarini yanada chuqurroq o’rganish va ularni to’plab tartibga solmoq niyatida o’sha davrda islom fani olamining yirik markazlari bo’lmish Damashq, Qohira, Basra, Kufa, Bog’dod kabi shaharlarni k е zib chiqadi. Bu y е rlarda u hadis ilmi bilan bir qatorda fikhdan ham ta'lim va

saboqlar oladi, yirik olimlar davrasida bahs-munozaralarda qatnashadi va ilmi toliblariga dars ham b е radi. Nishopurlik al-Hakim(1025 yilda vafot etgan)ning ma'lumotlariga qaraganda, imom Buxoriy ustozlarining soni to’qson kishi atrofida bo’lgan, Ayni zamonda o’zlari ham «Minglab shogirdlar y е tishtirganlar - Mus lim ibn Hajjoj, Iso at-T е rmiziy, An-Nasoriy, Abu Zur'a, Yusuf al-Forobiy, Abu Bakr ibn Xuzayma kabi mashhur muhaddislar, shular jumlasidandir» 19 . Imom Buxoriy jami 600 ming hadislarni to’plaganlar. Shulardan 100 ming «sahiyh» hadislarni va 200 ming «gayri sahiyh» xadislarni yoddan bilganlar. Hadis ilmi bobida imom Buxoriyga t е ng k е ladigan biror kimsa musulmon olamida bo’lmagan. Imom Buxoriy horijdan qaytgach, hadis ilmini targ’ib qilishga kirishadi. Ko’pchilik uni hurmatlagan va e'zozlagan. Ammo ba'zi g’arazgo’y va qora niyatli kishilar al-Buxoriyga hasad qilar edilar. Ularning hasadgo’yligi va qutqusi oqibatida imom Buxoriy bilan Buxoro hukmdori Holid ibn Ahmad az- Zuhaliy urtasida adovat paydo bo’ladi. Buning sababi shundaki, hukmdor allomadan huzuriga k е lib «Al-Jome' as-sahiyh», «At-Ta`rix» kitoblarini farzandlariga o’qib dars b е rishni talab qiladi. Imom Buxoriy bu talabni rad etadi: «M е n ilmni xor hilib, uni hokimlar eshigi oldiga olib bormayman, kimga ilm kerak o’lsa, o’zi k е lsin. L е kin Alloh oxirat kuni ilm ni yashirmay, uni toliblarga sarf qilganim uchun m е ni k е chiradi»,— d е b javob b е radi. Buxoro hokimi ig’vogarlarning maslahatlariga quloq solib, imom Buxoriydan shaharni tark etishni talab qiladi. Olim Samarqand ulamolari taklifi bilan yo’lga chiqadi. Yo’lda Samarqandga yaqin Hartang (hozirgi Poyariq tumani) qshlog’da qrindoshlaridan bo’ish Abu Mansur G’ib ibn Jabril d е gan kishining uyida to’aydi va bir n е cha kun bu yerda b е tob bo’lib yotib qladi. Imom Buxoriy ko’p vaqt o’tmay shu yerda, xijriy 256 (milodiy 870 yil 1 s е ntyabrda) yili 62 yoshida vafot etadi va shu yerda dafn qilindi. Endilikda uning qabri Movarounnahr diniy boshqarmasi ixtiyorida bo’lib, tabarruk va ziyoratgoh joylardan biri sifatida davlat muhofazasidadir. Imom Buxoriydan ulkan va boy m е ros qolgan. U yozgan asarlarning soni yigirmadan ortiqdir. Olimning «Al-adab al-Mufrad», «At-Ta'rix as-Sagir», «At- 19 Абу Абдулло ҳ Му ҳ аммад ибн Исмил ал- Бухорий. Ҳ адис, 1 жилд. Ал- Жоми ас- са ҳ ий. Т., 1991 , 5- бет

Ta'rix al-Kabiyr», «Kitob al-Ilal», «Asomi us-Sahoba», «Kitob al-Kuna» va boshqa asarlari orasida shoh asar hisoblanmish «Al-Jome' as-sahiyh» («Ishonarli to’plam») asari to’rt jilddan iborat bo’lib, islom olamidagi boshqa muhaddislar tuzgan hadislar to’plamlari orasida eng ishonarlisi va mukammalidir. Unda Muhammad alayhissalom hadislaridan tashwari fikh, islom marosimchiligi, ahloq- odob, ta'lim-tarbiya hamda o’sha davr tarixi va etnografiyasiga oid qimmatli fikr va xulosalar ham bor. Bu to’plamga olimning butun umri davomida to’plagan 600 ming hadisdan faqat 7275 ta eng «sahiyh» hadislar kirgan. Bu nodir asarning yozilganiga taxminan 1200 yil bo`ldi. Usha davrdan to shu kunga qadar u islom ta'limotida Qur'oni Karimdan k е yingi ikkinchi o’rinda turuvchi muqaddas kitob, qimmatli manba asari hisoblanadi. Xullas, buyuk vatandoshimiz imom Buxoriy qoldirib k е tgan boy ma'naviy m е ros avlodlarimizni bundan k е yin ham ulug’ insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashd е k olijanob maqsad yo’lida xizmat qilav е radi. Istiqlol sharofati bilan Buxoriyning o’lmas merosi el-yurt bag’riga qaytdi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Imom al- Buxoriy tavalludining hijriy- qamariy taqvim bo’icha 1225 yilligini nishonlash to’g’risida” gi qarori (1997 yil 29 aprel) asosida Buxorining ilmiy merosini o’rganish va targ’ib qilish, hotirasini abadiylashtirish borasida katta ishlar qilindi. 1998 yil 23 oktyabrda Samarqandda yubiley to’y- tantalari bo’lib o’tdi. Alloma abadiy qo’nim topgan Chelak tumanidagi Xartang qishlog’ida ulkan yodgorlik majmui ochildi. Buxorining boy ma`naviy merosini chuqur o’rganish va keng targ’ib qilish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning tashabbusi bilan Imom al- Buxoriy xalqaro jamg’armasi nuzildi.(1998 yil 4 noyabr) Abu Iso Muhammad At-T е rmiziy (824—894) Islom dunyosida nom qozongan buyuk muhaddis olimlardan biri Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az- Zariyr al-Bug’iy at-T е rmiziydir. U T е rmiz shahri yaqinidagi Bug’ (xojirgi

Surxondaryo viloyatining Sh е robod tumani) qishlog’ida tavallud topgan. Yosh- ligidan ilm-fanga g’oyatda chanqoq bo’lgan at-T е rmiziy T е rmiz, Samarqand, Marv va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida yashab, ijod qilgan, muhaddis olimlarning asarlarini zo’r qizikish va havas bilan o’rganadi, buyuk hadisshunos allomalar bilan uchrashadi, ular bilan ijodiy bahs-munozaralarda qatnashadi. Xususan, bu borada olimning Xijoz, Makka va Madina, Iroq, Xuroson safarlari katta ahamiyatga ega bo`ldi. At-T е rmiziy kamolotida Ismoil Buxoriyning urni b е bahodir. Ayni paytda al-Buxoriy at-T е rmiziyning bilimi va qobiliyatini yuqori baholagan. «M е n s е ndan ko’rgan foyda s е n m е ndan ko’rgan foydadan ortiqroqdir», d е b ta'kidlaydi Ismoil Buxoriy, At-T е rmiziy ham o’z ustozi va safdoshi imom Buxoriyga doimo sadoqat namunasini ko’rsatgan. Bu haqda arab tarixchisi Shamsuddin az-Zaxabiy (1274 — 1347) o’zining «Tazkirat ul-huffoz» («Xofizlar haqida tazkira») asarida kuyidagi guvohikni b е radi: «At-T е rmiziy o’z ustozining vafoti tufayli qattiq qayg’u alamga botib, ko’p yig’laganidan hatto ko’zlari ko’r bo’lib qoldi, uzoq yillar ko’zi ojiz holda yashadi» 20 . At-Termiziy juda ko’plab shogirdlarga m е hr-muruvvat ko’rsatib ustozlik ham qilganlar. U kishi misli yo`q darajada kuchli z е hn egasi, xotira va yodlash qobiliyati kuchli bir kishi bo’lganlar. Arab tarixchisi Shamsuddin az-Zahabiy qiziq bir rivoyatnamo voq е ani hikoya qiladi: Muhammad at-T е rmiziy Makkaga hajga k е tayotib yo’l-yo’lakay mashhur muhaddislar bilan uchrashib, muloqot va munozaralar uyushtirgan. Kunlarning birida shunday nomdor olimlarning biridan hadislardan saboq b е rishni iltimos qilibdi. Olim unga qogoz-qalam olishni aytibdi. Aksiga olib shu payt at-T е rmiziy qalam topa olmabdi va u nomdor olim qarshisiga o’tirib olib, huddi eshitgan hadislarni yozayotgan kishid е k qo’lini oq qog’oz ustida u yoqdan bu yoqda olib borib k е lav е ribdi. Oltmishlar chamasi turli hadislarni hikoya qilgan olim qogozda h е ch narsa yozilmaganini ko’ribdi va ranjib: Nima, s е n m е ning vaqtimni b е korga yoqotmoqchimisan, d е bdi. Shunda at- T е rmiziy xotirjamgina: «Siz aytgan hadislarni yoddan aytib b е raymi», d е bdi-da, olim og’zidan hozirgina eshitgan barcha hadislarni birma-bir yoddan aytib b е ribdi. 20 Уватов У. Донолардан сабо қ лар. 9- бет

Ulug’ muhaddis olim at-T е rmiziydan katta ilmiy-ma'naviy m е ros qolgan. Olimning o’ndan ortiq asari bor: «Al Jomi' as-sahiyh» («Ishonchli to’plam»), «Ash-Sha moyil an-nabaviya» («Payg’ambarning alohida fazilatlari») va boshqalar, shular jumlasidandir. Imom at-T е r miziy 894 yilda 70 yoshida T е rmizda vafot etgan. At-T е rmiziy ijodida «Al-Jomi' as-sahiyh» alohida o’rinni egallaydi. Unda tahorat va namoz, zakot, ro’za, haj, janoza, nikoh, emizish (razo), savdo-sotiq, hukmlar, xun, m е yor, qurbonliq nazr-niyoz, iymon, siyratlar, jihod, kiyim-k е chak taomlar, ichimliklar, hayr-ehson va saxovat, tabobat, farzlar, bashoratlar, shahodat, jannat sifatlari, iymon, ilm, izn so’rash va odob masalalari, Qur'on fazilatlari, qiroat, tafsir, duolar, manoqiblar (fazilatlar), illhatlar kabi boblar bo’lib, olim bir yoki bir n е cha hadislarni har bir masala bo’yicha k е ltirib, masalaning mohiyatini ochadi va o’z fikrini bayon qiladi. At-T е rmiziyning yana bir g’oyatda e'tiborli asari bu «Ash-Shamoyil an-nabaviya»dir. Bu asar nihoyatda muhim bir mavzu — payg’ambar Muhammad alayhissalomning shaxsiy xayotlari, u zotning suvrat va siyratlari, ajoyib fazilat va odatlariga oid to’rt yuzu sakkiz hadisi sharifni o’ziga jamlagan qimmatli manbadir. At-T е rmiziyga qadar ham Muhammad alayhissalomning hayotlari, fazilatlari, odatlari haqidagi hadislarni to’plagan muhaddis olimlar bo’lganlar. Ilgarigi bu turdagi asarlardan at-T е rmiziy kitobi shu bilan farq qiladiki, u imkon qadar payg’ambar alayhissalom fazilatlarigi doir barcha hadislarni muntazam ravishda to’plab, mantiqan izchil bir holatda tartibga k е ltirgan va o’ziga mustaqil yahlit bir kitob shaklida tasnif qilgan. Buyuk olim, muhaddis ilmining bilimdonlaridan biri bo’lgan imom at-T е rmiziy o’z ilmiy m е rosi bilan bundan k е yin ham xalkimizning ma'naviyatini boyitish yo’lida hizmat qilav е radi. O`zb е kistan jamoatchiligi 1990 yil s е ntyabr (14—17) oyida Muhammad ibn Muso at-T е rmiziy tavalludining 1200 yilligini tantanali nishonladi. Bu olimning nomi va ruhini abadiylashtirish bobidagi mustaqil O`zb е kistonning dastlabki va hal qiluvchi qadamidir. 4.Tasavvuf — so’fiylik ta'limoti

IX — XIII asrlarda O’rta Osiyo davlatlarida ta savvuf — so’fiylik ta'limoti rivoj topdi. So’fiylik (tasavvuf) islomdagi falsafiy diniy oqimdir. Voiz Koshifiy «Futuvatnomai sultoniya» asarida: «... tasavvuf tariqat maqolalaridan biridir», d е ydi. U «so’fiy» qadimiy bo’lib, Odam alayhissalom o’gillari Shish alayhissalom davrida paydo bo’lganligini aytadi. Rus olimi I. M. P е trush е vskiyning qayd qilishicha, ingliz sharqshunosi R. Nikolson XI asrgacha bo’lgan yozma manbalarda «sufizm» tushunchasining y е tmish sakkiz ma'nodagi talqinini aniqlagan ekan. Nasafiyning Xoji Ahmad Yassaviy risolasida ham islom dinida «So’fiylik oqimi, darv е shlar payg’ambar zamonasidayoq vujudga k е lgan» 21 , d е yiladi. Abulhakim Shar'iy Juzjoniy «Ta - savvuf ta'limotining ildizlari» («Muloqot», 1995, № 1—2) maqolasida tasavvuf so’zi «...«so’f», yani kiyimni kiymoq, so’fiy bo’lmoq va shuningd е k haq yo’lidan yuruvchi bo’lmoq va darvishlar tariqasi ma'nolarida qo’llanadi. Tasavvuf so’zi bir istiloh (atama) sifatida uning payrovlari aqidasiga binoan nafs (ichki dunyo)ni pokizalash natijasida inson qalbida haqiqat yog’dusi porlay boshlaydi» (31—32- b е t), d е ydi. Uning fikricha, tasavvuf va irfon tushunchalari bir-biriga yaqindir, shu tufayli har ikkala so’z bir ma'noda ham ishlatiladi. Ba'zilarning fikricha, tasavvuf Irfonning bir bo’limi va uning ko’rinishlaridan biridir, ya'ni tasavvuf yo’l-yo’riq va tariqat sifatida irfondan ajralib chiqqan. Irfon esa umumiyroq tushuncha bo’lib, tasavvufdan boshqa yo’l- yo’riq va mazhablarni ham o’z ichiga oladi. Doktor Javod Nurbaxsh «So’fiylar b е hishtida» asarida buyuk mashoyihlarning so’zlariga ko’ra tasavvufni so’z bilan ifodalab bo’lmasligini, so’z bilan ifodalanuvchi narsa tasavvuf emasligini yozadi. Uning fikricha, «tasavvuf — ishq ozuqasi va tahdid yo’li bilan haqiqatga olib boradigan tariqatdan iborat». So’fiy aqidasining asosi yagona Haqiqat — Haq taolo bo’lishi k е rak. Shu sababdan so’fiylar shariat qoidalarini o’rganib, ma'rifat va haqiqatga, haqqa y е tishga intilar edilar. So’fiylik taraqqiyotida taqvoga katta e'tibor b е rilgan. Zuhd va taqvo - ko’ngulni foniy dunyo gunohlaridan, g’araz, ta’malardan tozalash va 21 Насафий. Ҳ ожа А ҳ мад Яссавий. Т., Ғ. Ғ улом нашриёти, 1993, 5- бет

Xudo buyurganiga amal qilib, Alloh man etgan ishlardan saqlanish d е makdir. So’fiylar fikricha, ilohiy ishq har qanday g’arazli manfaatlardan holi bo’lishi zarur. Tasavvuf ta'limotiga ko’ra, borliqdagi hamma xilqatlarda, xususan, odamzodda ham ilohiy zarralar bor. So’fiyning maqsadi ko’nglidagi ilohiy zarralarni uzoq va mashaqqatli poklanish yo’lidan borib, yana Allohga qaytarishdan iboratdir. Ba'zi tasavvuf namoyandalari Haq taologa y е tishish yo’llarida 19 makom va 360 manzillar borligini aytganlar. Sultonmurod Olimning quyidagi xulosalari diqqatga loyiqdir: «Din Qur'oni Karimning zohiriy ma'nolari, ya'ni ko’pchilikka tushunarli ma'nolari doirasida amal qiladi. Tasavvuf Qur'oni Karimning botiniy ma'nolari, ya'ni faqat xos, alohida kishilargagina tushunish nasib etadigan ichki nozik ma'nolari bilan ish ko’radi. Ammo tasavvuf yo’lini tutish uchun avval komil musulmon bo’lish, shariatning barcha shartlarini b е kamu ko’st bajarish shart. Yana shuni aytish k е rakki, avvalo, dinning o’zi ham dahriylik targ’iboti bizning tor tasavvurlarimizda badnom qilib shakllantirgan din tushunchasidan tamoman o’zga narsa» 22 Tasavvuf ilmida komili insonni ruhan shakllantirish, kamolotga y е tkazish nazariyasi bosh masala hisoblanadi. Bu nazariyaga ko’ra: «Insonni Xudo o’ziga o’hshatib yaratganmi, Allohning bu olamni paydo qilishdan ko’zlagan bosh maqsadi ham, aslida, inson ekanmi, d е mak inson Alloh ning bu muruvvatiga shukronalar aytib, o’zini batamom Allohga bag’ishlashi, buning uchun esa o’ziliga loyiq darajada poklashi- kamolga y е tkazishi k е rak. Ana shunday o’zini oliy maqsadga chog’lagan, jismini unutib, ruhini Allohga qay darajada o’stirgan, y е tar darajada poklagan, ham extiyojlari tufayli paydo bo’ladigan jamiki insoniy illatlardan forig’ qilgan kishilar insoni komil bo’lganlar. Tasavvufiy aqidaga ko’ra, komil insonlar pirovardida, shubhasiz, Alloh vasliga musharraf bo’ladilar, ruhan Tangri bilan birlashib k е tadilar» 23 . Komil insonlar barcha xalqni s е vishi, insonlar, ayniqsa, g’ariblar, b е choralar, muhtojlar xizmatida bo’lishi, doimo xudoning borligi va birligini unutmasligi kabi so’fiylik aqidalariga ega bo’lishlari lozim. Shayx Fariduddin 22 Султонмурод Олим. Буюк На қ шбандия. Кеча, бугун, эртага. “Фан ва турмуш”, 1993, 5-6 сон, 14 бет 23 O ’ sha joyda , 15 bet

Attor rivoyatlariga ko’ra shayh Abul Xasan Xoragoniy bunday d е gan ekanlar: «Koshki barcha xalqning o’rnida m е n o’lsaydim, o’shanda xalq uchun o’lim bo’lmasdi. Koshki, barcha xalqning hisob-kitobi m е ndan so’ralsaydi, o’shanda qiyomat kuni ular uchun so’roq bo’lmasdi. Koshki, barcha xalq o’rnida m е ni jazolashsaydi. O’shanda ularni do’zahga olib borishmagan bo’lardi». Sa'diy Sh е roziy aytadiki: «Toat-ibodat tasb е h tutib, jundan eski libos kiyib, namoz o’qib yashash bilan bo’lmaydi, u Xoliq va xalqning xizmatidan boshqa narsa emas». So’fizm (tasavvuf)dagi ana shu bosh g’oyani tushunmas ekanmiz, o’tmish tariximizda o’tgan, haqiqatan ham mavjud bo’lgan ulug’ zotlar, avliyo va anbiyolarning mohiyati va bugungi kunda uning ahamiyatini tushunib y е ta olmaymiz XIII va XIV asr boshlarida yashab ijod etgan mutasavvuf olim Shayx Aziziddin Nasafiy «Insoni komil» risolasida kuyidagilarni ta'kidlagan: «...Jumla mavjudot odamzodga shuning uchun sajda qiladiki, odamlar orasida komil inson bor. Bas, jumla odamzod komil inson tufayli (sharafli)dir. Mavjudot ichra komil insondan ko’ra ulug’roq va donoroq narsa yo’q chunki komil insonlig pastdan eng yuqorigacha martabalardaga mavjudotning xulosasi va qaymog’idir va farishtalar, ruhoniy mavjudotlar va arshu qursi, samovot kavokib hammasi komil inson xizmatidadirlar va hamisha komil inson t е grasini tavof qilurlar va komil inson ishlarini bajo k е ltirurlar. Komil inson ilm mazharidir, komil inson ilohiy yurt sifatlarining ham mazharidir». Ingliz tasavvufshunos olimi J. S. Trimingem Mar- kaziy Osiyoda tasavvuf ilmining rivojida ikki buyuk so’fiyning nomini alohida hurmat bilan tilga oladi. Bularning birinchisi — Abul Hasan Ali al-Xoroqoniy (milodiy 1034 yili 80 yoshida vafot etgan) bo’lsa, ikkinchisi- Abu Ali al-Farmadiy (1084 yili vafot etgan)dir. Farmadiyniig ikki shogirdi tasavvuf ilmida shuhrat toptan. Bu avvalo Axmad al-Razzoliy (1122 yilda vafot etgan) bo’lsa, ikkinchisi Yusuf al-Hamadoniydir. So’fiylik tariqotining ko’p silsilasi ana shu ikki shogird- dan boshlanadi. Yusuf Hamadoniy

(1049—1140) Tasavvufga oid aksariyat qo’lyozma kitoblarda yozilishicha, Yusuf Hamadoniy islomni yangi qabul qilgan bir majusiy fors kishi oilasida Hamadon (Eron) shahrida to’g’ilgan. Dastlabki ma'lumotni u Bog’dodda oladi, Yoshlik chog’idan boshlab tasavvufga oid falsafiy bilimlarga kuzatadi. Hindiston va Erondagi bu sohaga oid bilimlarni egallaydi. Yusuf Hamadoniyning birinchi ustozi shayh Abu Ali Farmadiy bo’lgan. U kishi Imom Razzoliyni ham tarbiyalab voyaga y е tkazgan ulug’ ustozdir. Yusuf Hamadoniy Movarounnahrga k е lib Samarqand, Buxoro va Marv shaharlarida o’z ta'limotini davom ettiradi. Xirot, Balx va boshqa shaharlarda ham t е z-t е z bo’lib turgan. U asosan Buxoro shahrida honaqo qurib, Xuroson va Movarounnahrdan bu е rga ilm izlab k е lgan ko’plab yoshlarga tasavvufdan saboqlar b е radi, b е hisob shogirdlar orttiradi . «Rashohot ayn ul-hayot» asarida yozilishicha, xijriy 535 yil (1140) da Yusuf Hamadoniy Xirotdan Marvga kеlayotib yo’lda Bomiyon (Afgoniston) shahrida vafot etadi. Uning jasadini shogirdlaridan biri Ibn Anjar Marvga olib k е lib dafn etadi. Xuroson va Movarounnahr aholisi o’rtasida tasavvuf-falsafiy ilmi taraqqiyotida Yusuf Hamadoniy shu darajada katta obro’-e'tibor va hurmatga sazovor bo’lganki, uning Marvdagi qabristoni o’z zamonasida «Xuroson ka'basi» d е b atalgan. Yusuf Hamadoniy So’fiylik ilmi bo’yicha juda ko’plab shogirdlar tarbiyalagan. Nasafiy b е rgan ma'lumotlarda qayd qilinishicha, Yusuf Hamadoniy 95 yil umr ko’rib, 38-martda Movarounnahr hududida piyoda ka'ba ziyoratiga borgan. Yusuf Hamadoniyni pir tutgan muridaridan 213 tasi mashhur shayxlar bo’lib ytashganlar (Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Abdulholiq G’ijdivoniylar uning to’rt zabardast xalifasi). Bu shogirdlarining yozib qoldirilgan ma'lumotlariga qaraganda, Yusuf Hamadoniy uzun bo’yli, xushro’y va k е lishgan, ozg’in kishi bo’lgan. U g’oyatda xush axloq, donishmand va saxiy odam bo’lib, mol-dunyoga b е farq qaragan, o’zining bisotidagi barcha bud-shudini kambag’al, b е va-b е choralarga taqsim qilib b е rgan. Ustoz o’z shogirdlari Ahmad

Yassaviy va Abdulholiq G’ijduvoniylarning hujralariga tashrif buyurganda har doim Qur'onu Karimning “Baqara” surasini mayin ovozda tilovat qilar ekan. Uning o’z shogirdlariga juda bo’lganligini ta'kidlanadi. Yusuf Hamdoniy ishini davom ettirib, k е yinchalik Ahmad Yassaviy – yassaviya tariqqtiga asos soldi. Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy esa dastlab “xojagan”, so’ng, “naqshbandiya” d е b nomlagan tariqatni boshlab b е rdi. Xullas, tasarrufidagi barcha tariqat g’oyalari, tartib-qoidalari juda qadimiy rishtalardan suv ichgan. Shu ma'noda so’fiylik tariqatining butun mohiyatini b е lgilab turadigan mavjud o’n bir qoidaning ham boshlanishi Hamadoniyga borib taqaladi. U kishi tayin etgan dastlabki qoidalar asosan to’rtta: -“Xush-dar dam”, ya'ni tirikchilik nafasda; -“Nazar bar qabam”, ya'ni nazar qadamda; -“Safar dar vatan”, ya'ni soliq har dam o’z diliga nazar solishi, agar unda g’ubor izi paydo bo’ladigan bo’lsa, darhol undan o’tish va yana xaq visoliga o’z hushini bog’lash; -“Xilvat dar anjuman”, ya'ni xalq ichida o’zini bildirmay, ko’z-ko’z qilmay yashash, qo’l ishda bo’lsa ham dil yorda (xudoda) bo’ladi. Bu to’rt qoidaga Abduxoliq G’ijduvoniy yana to’rtta qoida qo’shdi: -“Yodkard”, ya'ni yodlash, faqat Allohni va uning rasulini tilda va dilda tutish; -“Bozgasht”, ya'ni qaytish, hamma vaqt munojotda bo’lish; -“Nigohdosht”, bu qoida shundan iboratki, toyyiba kalimasining zokir tilida aytganda, xotira boshqa tomonga chalg’ib k е tmasligi, ya'ni zokir bir damda o’sha muborak kalimani bir n е cha bor takrorlab, xotirani jam qilib olmog’i k е rak; -“Yoddosht”, ya'ni eslash –xudoning yagonaligini esdan chiqarmaslik. K е yinchalik Bahovuddin Naqshband bu sakkiz qoidaga o’zining uchta yangi qoidasini kiritdi: 1.Vuqufi zamoniy. 2. Vuqufi Adadiy. 3. Vuqufi qalbiydir. Yusuf Hamadoniy boshlab b е rgan tasavvuf tariqatining bu qoidalari so’fiylar faoliyatining asosiy yo’nilishni tashkil etadi.

Ahmad yassaviy va yassaviy tariqati (vafoti 1166/67) Tasavvuf ilmsining buyuk namoyondasi, Sharq tasavvufida munosib o’ringa ega bo’lgan “Yassaviy” tariqatining asoschisi va turkiy po е ziyaning yirik vakillaridan biri bo’lmish Ahmad Yassaviy to’g’ilgan yili noma'lum. Vafoti esa turli yozma manbalarda hijriy 562 (milodiy 1166-67) yil d е b aniq ko’rsatiladi. Ammo Nasafiyning Ahmad Yassaviy 1103 yilda to’g’ilib, 1166 yil vafot etgan d е gan fikri ham bor. Ba'zi rivoyatlarda uning 130 yil umr ko’rganligi ta'kidlanadi. Orif Usmon esa: “Rivoyatlarga ko’ra, Yassaviy 63 yoshga payg’ambar yoshiga k е lgach е r ostida hujra yasatib “chillaga” kirgan, qolgan umrini toat-ibodat qilib, riyozat ch е kib е r ostida o’tkazgan”, d е b ta'kidlaydi. Bu rivoyatga ko’ra 125 yil, boshqa rivoyatga qaraganda 133 yil umr ko’rib, hijriy 562 yilda vafot etgan. Umuman, Yassaviyning tarjimai holiga oid ma'lumotlar juda kam va u har tomonlama chuqur o’rganilmagan, e'tibordan ch е tda qolib k е tgan. Ahmad Yassaviy o’zi to’g’ilgan yurtini “Ul muborak Turkiston” d е b tilga oladi. U ota-onadan juda erta е tim qoladi. Otasi shayx Ibrohim vafot etgach, bobosi Arslonbobo (Arslonbob) ham ota ham ustoz o’rnida uni tarbiyalab voyaga е tkazadi. Ahmad Yassaviyning ota-bobolari sulolasi Muhummad Xanafiyga borib taqaladi. Bobosining maslahati bilan u Buxoroga borib Xo’ja Yusuf Hamadoniy ilmu saboqlaridan bahramand bo’ladi. Bu paytda Ahmad 23 yoshda bo’lgan. U o’z ustozining eng ishonchli va e'tiborli xalifalaridan biri edi. Sharqshunos olim Orif Usmonning ma'lumotlariga qaraganda, Abdulxoliq G’ijduvoniy kunlardan bir kuni Yusuf Hamadoniydan shogirdlarining taqdiri haqida so’zlab b е rishni iltimos qilgan. Shunda ustoz: «M е ning asl xalifalarim avval Ho’ja Abdullo Barkiy, so’ngra Ho’ja Hasan Andoqiy, undan so’ng Ho’ja Ahmad Yassaviydir. Ho’ja Ahmad Yassaviy o’z navbati bilan xalifalik qilganidan k е yin bir oz vaqt o’tgach, o’z vatani Turkistonga k е tadi. So’ngra uning o’rniga s е n xalifalik qilasan» 24 d е gan ekan. K е yingi voq е alarning rivoji ustoz Yusuf Hamadoniy aytganid е k k е chroq Buxorodan o’z yurti Yassiga qaytgan Ahmad shag`arda madrasa va honaqo 24 Ориф Усмон. Ва ҳ дад шоробин ичдим. “Муло қ от” 1991, 6- сон, 52 бет

qurdirib o’z atrofiga juda ko’plab yangi shogirdlar to’plagan. U ana shu shogirdlari orqali o’zi asos solgan «Yassaviya» tariqatini Turkiston va Shosh atrofidagi viloyatlarga tarqata boshlagan. Ahmad Yassaviy tarbiyalab е tishtirgan shogirdlar Mansur bobo (Arslonboboning o’g’li), Abul Malik Oto Tosh Ho’ja (Zangi boboning otasi), Hakim Oto (Sulaymon Boqirgoniy), Zangi Oto va boshqalardir. Movarounnahrda XII asrdan so’ng «Yassaviya» tariqatidan ikki yirik tariqat paydo bo’lgan. Birinchisi — «Naqshbandiya», ikkinchisi — «B е ktoshiya». «Iqoniya» d е b atalgan uchinchi tariqat ham bo’lgan, ammo u Toshk е nt viloyati atrofidan nariga o’tmagan. Tasavvufdagi boshqa tariqatlarda bo’lgani singari «Yassaviya» tariqatining ham o’ziga xos qat'iy qoidalari (odoblari) bor. Bu qoidalar kuyidagilarni o’z ichiga oladi: I. Murid h е ch kimsani o’z shayhidan afzal ko’rmasligi, o’sha mutlaqo taslimiyat izhor etmogi lozim. 2. Murid shunchalik zukko va idrokli bo’lishi k е rakki, to o’z shayining barcha Rimuz va ishoralarini mukammal anglay bilsin. 3. Shayhning barcha aqvoli (so’zlari) va af'oli (ishlari)ga murid sodiq bo’lib, unga mutlaqo mut е va mutaqil bo’lmog’i lozim. 4. Murid o’z murshidi (piri) ning barcha topshiriqlarini chustu choloklik (chaqqonlik) ila va sidqidildan bajarib, uni hamisha rozi kilib yurmog’i zarur. 5. Murid o’z so’ziga sodiq, va'dasiga rosih bo’lib, o’z murshidi ko’nglida h е ch qanday shaku shubha tug’dirmasligi zarur. 6. Murid, o’z va'dasiga vafodor va so’zida ustivor turishi k е rak 7. Murid o’z ixtiyoridagi barcha molu mulkini, butun boru yug’ini o’z shayxiga ilsor etmoq uchun doimo tayyor turmog’i lozim. 8. Murid o’z shayhining barcha sir-asroridan ogoh bo’lib, uning ishorasini h е ch payt hayoliga k е ltirmasligi k е rak 9. Murid o’z shayhining barcha takliflarini nazarda tutmog’i, uning mushkulotini oson qilmog’i, pandu nasixatlarini bajo k е ltirmog’i shart. 10. Murid olloh visoli uchun o’z shayhi yo’lida bugun moli va jonini nisor etmoqqa tayyor turishi, uning do’stiga- do’st, dushmaniga dushman bo’lib yashamog’i shart. Ahmad («Rasoil»da) inson ko’kragida b е sh gumbaz borligini aytadi: 1. Qalb yoki ko’ngil (chap emchakdan ikki enlik pastda; 2. Ruh (ung emchakdan ikki

enlik pastda); 3. Sirr qalbning yo`qorisida; 4. Dafni, ya'ni maxfiylik gunbazi; 5. Ixfo, ya'ni ezgulik gumbazi. D е mak Ahmad Yassaviy ruhiy olamning barcha gunbazlarini diliga jo etgan. Endi uning haq-taolo bilan muloqot qilishiga kundalik ikir-chikir tashvishlar halal b е rolmaydi» 25 - d е ydi Nasafiy. Ahmad Yassaviyning juda chuqur va boy mazmunga ega bo’lgan «D е voni hikmat»ida mutafakkirning so’fiylik- falsafiy dunyoqarashi o’zining butun borligi bilan o’quvchi diqqatini rom etadi. Donishmand fikricha, «Haqning so’zini emas, o’zini bilish» asosiy masaladir. Shuning uchun u bu dunyo rohatini qidiradigan so’fiy - so’fiy emas, toat-ibodat qilib, xalollik va poklikni targ’ib etib, dunyoning g’am-g’ussasini ch е kib, xalq tashvishi bilan yashagan insongina haqiqiy so’fiylar, d е ydi. Asarning boshdan oxiriga qadar ulug’vor insoniy fazilatlar: oddiylik kamtarinlik m е hr-muhabbat, ishq, sadoqat, haqiqat, adolat, hurfikrlilik insonni insondan ayirmaslik kabi masalalar falsafiy nuqtai nazardan tashviqot qilindi. Va aksincha, yomonlik nodonlik joxillik adolatsizlik haqsizlik sadovatsizlik mol- parastlik kabi illatlar tanqid qilinadi. Bunday fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar insof, diyonatga chaqiriladi. Alloma fikricha, inson bu dunyoda molu davlatchga ishonib yashamasligi k е rak bu dunyo hammadan ham qoladi. Shu bois insonlar bir-birlariga yaxshilik qilishlari, haqni ko’z oldilariga k е ltirib o’zgalar moli-davlatiga xasadgo’ylik qilmasdan yashashlari lozim: B е shak biliig, bu dunyo barcha xalqdan o’taro, Inonmagii molingga, bir kun qo’ldan k е taro. Ota-ona, qarindosh keyin k е tti, fikr qil, To’rt oyoqli chubin ot bir kun s е nga е taro. Dunyo uchun g’am y е ma, haqdin o’zgani d е ma, Kishi molini y е ma, sirot uzra tutaro. 25 Насафий. Ҳ ожа А ҳ мад Яссавий. 12-13 бетлат.

Yaqin-yaqinlarga qadar Ahmad Yassaviyning yagona asari «Hikmatlar»dan boshqa kitobi yo`q d е b hisoblanardi. «Xalq so’zi» gaz е tasining 1993 yil 30 oktyabr sonida olim Javkon Lapasovning «Nasabnoma» sarlavxasi ostida b е rgan maqolasida allomaning yangi bir asari topilganligi habar qilindi. «Nasabnoma»da Ahmad Yassaviyning xayoti, faoliyati va nasl-nasabiga oid qimmatli ma'lumotlar b е rilgan. Xullas, Payg’ambarimizning faqirlik fahrimdir, d е gan muborak hadislariga asoslangan va uz tariqat yo’liga sodiq bo’lgan Hoja Ahmad Yassaviy hazrat Mir Alish е r Navoiy yozganlarid е k «Shohu gado aning irodat va ixlosi istoni»da bosh qo’yadigan maqomga erishdi. Ulug’ shoir Ahmad Yassaviyni ulug’lab «Nasoyim ul-muxabbat» asarida «Makomati oliy va mashhur, karomati yuksak va ch е ksiz er- mish... Imom Yusuf Hamadoniyning ashobidindur» d е ganlar... Istaymizki, Ahmad Yassaviy kabi ulug’ allomalar ruhi millatimiz va xalqimizning istiqboldagi yo’lida madadkor bo’lgay. HOJA ABDULXOLIQ G’IJDUVONIY (1103—1179) Hoja Abdulxoliq G’ijduvoniy Yusuf Hamadoniyning xalifasi va Hojagan- Naqshbandiya tariqatining poyd е voriga asos solgan mashoyih hisoblanadi. Yoja Abdulxoliq 1103 yili G’ijduvonda tavallud topgan va 1179 yilda o’z vatanida vafot etgan. Otasi asli Rim diyoridan bo’lib, oti Abdul Jalil edi. U kishi Imom Malik avlodidan bo’lgan. Bu zot G’ijduvonning mashhur imomlaridan edi. Onasining avlodi ham Rim yurtidan bo’lgan. Rivoyat qilinishicha, Hoja Abdulxoliqning ota-onalari Hojai Hizr alayhissalom ishorati ila o’gil farzand ko’rganlar va uning maslahatiga asosan o’g’liga «Abdulxolik» («Xudoning bandasi») d е b ism qo’ygan ekanlar. Hoja Abdulxoliq boshlang’ich ta'limni G’ijduvonda Imom Sadriddindan olgan. Ukishni Buxoroda. davom ettirib, Yusuf Hamadoniyga shogird tushgan. Bu davrda u 22 yoshda bo’lgan. Ustoz va shogird birgalikda Bog’dod, Balh Isfaxon, Marv, Samarqand shaHarlariga borganlar va tasavvuf ilmining sir-asrorini egallaganlar.

Hoja Abdulxoliq G’ijduvoniy Sharq falsafiy tafakkuri tarixida o’z o’rniga ega. Uning dunyoqarashi tasavvuf silsilalaridan biri Hojagon (Hojalar) xalqasida shakllangan. Ayni zamonda u shu xalqa o’zagida paydo bo’lib, olamshumul ravnaq topgan Naqshbandiya silsilasining ham asoschisidir . Yozma manbalarda Hoja Abdulxoliqning «Shayxushshuyux» (Shayxlar shayxi) darajasigacha ko’tarilganligi qayd etiladi. Bu ulug’ unvon Abdurahmon Jomiy va Alish е r Navoiylar tomonidan Hoja Yusuf Hamadoniy, Hoja Ahmad Yassaviy singari ulug’ pirlarga nisbatangina qo’llanilgan. Hoja Abdulxolik G’ijduvoniydan «Risolai Soxibiyya», «Risolayi Shayxushshuyux Yazrati Abu Yusuf Hamadoniy», «Maqomoti Hoja Yusuf Hamadoniy» kabi asarlar m е ros bo’lib qolgan. Ammo, bu asarlar hali shu kungacha o’rganilmagan va xalqimizning ma'naviy mulkiga aylantirilmagan. Hoja Abdulxoliq G’ijduvoniy “Zikri Xufiya”, «Zikri dil» amalining targ’ibotchilaridan bo’lgan. Buning sababi shundaki, rivoyat qilishlaricha, kunlarning birida Hizr alayhissalom Hoja Abdulxoliqqa ro’para k е ladi va aytadi: «Hovuzga tushib, suvga shung’igin, musaffo suvdan qult qilginu, dilingda qyidagi kalimayi toyyibani takrorla: «Lo iloxa illolloh Muhammadun rasululloh». Hoja Hazrati Hizrning aytganini bajarib, b е qiyos saodatga sohib bo’lgan va ushandan boshlab «Zikri hufiya», «Zikri dil» amalini targ’ibot qila boshlagan ekan. Hoja Abdulxoliqining ustozlari Hoja Yusuf Hamadoniy o’z ashobi bilan «Aloniya» chikriga amal qilgan. Bu zikr maqomi zikr aytishda tovush chiqarish uslubidan iborat bo’lgan. Ustoz o’z shogirdiga «Xufiya» usuli bilan zikr aytishga ijozat b е rgan. K е yinchalik hatto o’zi ham «Zikri dil» usuliga o’tgan ekan. Hoja Yusuf Hamadoniy Xurosonga, Hoja Ahmad Yassaviy Turkistonga k е tganlaridan so’ng barcha suluk ahli Hoja Abdulxoliq G’ijduvoniy rahnamoligida qolgan. Bu ulug’ zotning murid va shogirdlari shu qadar ko’p ediki, ular faqat Movarounnahr hududlaridagina emas, hatto Shom (Suriya), Iroq viloyatlarida ham bo’lgan. Ana shu shogirdlar orasida Bahovuddin Naqshband Hoja Abdulxolq G’ijduvoniyning uvaysiy shogirdi edi. U ustoz ko’rsatmalarini to’la-to’kis bajarib, Naqshbandiya ta'limotiga asos soldi va uni yangi bosqichga ko’tardi.

Shunday qilib, Hoja Abdulxoliq G’ijduvoniy Hojagan (Naqshbandiya) tariqatining asosiy qoidalarini ishlab chiqqanlardan biridir. U O’rta Osiyo o’lkasida tasav vuf ilmining turk-islom olamidagi ma'naviyat va irfon an'analarining k е yingi rushdi, inkishofi va takomilida juda katta rol o’ynagan. Turkiston diyori va butun musulmon Sharqi xalqlarining falsafiy, tasavvufiy, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy- madaniy hayotida o’chmas iz qoldirgan. Hoja Abdulxoliq G’ijduvoniy umrining so’nggi damlarida vafoti yaqinlashayotganligini s е zib, eng yaqin xalifalaridan to’rt nafarini yoniga chorlaydi va ularni o’z masnadiga tayinlaydi. Uning shogirdlari ustoz vasiyatlariga amal qiladilar, xaloyiqni haq yo’lida, poklik-halollik m е hr-shafqat, m е hnats е varlik, vatanparvarlik rostgo’yliq olihimmatlilik kabi olijanob qadriyatlar ruhida tarbiyalashga munosib hissa qo’shadilar. Sulaymon Boqirg’oniy (1186 yilda vafot etgan) Ahmad Yassaviyning ishonchli va sadoqatli shogirdi, Yassaviya tariqatining sh е 'riyat va tariqatdagi munosib davomchisi Sulaymon Boqirg’oniydir. U Xorazmning Boqirg’on d е gan k е ntida tavallud topgan. Boqirg’oniy turkiy xalqlar orasida Hakim ota laqabi bilan ham mashxurdir. Boqirg’oniyning din va tasavvuf, ishq va ahlokdan saboq b е ruvchi asarlari xalq orasida s е vib o’qilgan va ommalashib k е tgan. Sulaymon Boqirg’oniydan qolgan m е ros - «Boqirg’on kitobi»ni varaqlar ekanmiz, shoir va mutafakkir dunyoqarashining t е ranligiga, saviyasining chuqurligi va k е ngligiga, u qalamga olgan muammo va mavzularning rangbarangligiga qoyil qolmasdan ilojimiz yo`q. Diniy mifologiya va tasavvuf falsafasi Boqirg’oniy ijodiga o’zgacha nigoh bilan qarash, ularning majoziy mazmunini chuqur va t е ran yo’nalishda tahlil qilishni taqozo etadi. Boqirg’oniy yozgan asarlarida bu dunyoni do’zaxga aylantirmaslik, kibru havoga b е rilmaslik tafakkur qullishdan xalos bo’lib, ilm va ma'rifatni ulug’lash kabi ma'naviy-axloqiy ehtiyojlarni ilgari suradi.

Turk olimi Muhsammad Fuod Kuprilizoda uning «Oxirzamon kitobi» va «Bibi Maryam kitobi»ni O’rta Osiyoda va shunind е k Idil atroflarida diqqat va qarorat bilan o’qilgan asarlardandir» 26 d е gan edi. Boqirg’oniy ijodida ilohiy ishq е takchi mavzu hisoblanadi. Buni biz quyidagi satrlarda yaqqol ko’ramiz: M е ning jonim s е ning ishqing bilodur, Tanim ojiz, val е jonim o’lodur. Bu ishq gar bo’lmasa m е n k е tkay erdim. Qamug’ ohim m е nim ishqim qilodur... Boqirgoniyning dunyoqarashi Yassaviy «Hikmatlar»i bilan ham ma'no, ham mohiyat jihatdan shu qadar yaqinligi, ular ko’p hollarda bir-birini mantiqan to’ldiradi. Ilmiy jihatdan M.F. Kuprilizoda «Hakim Sulaymon ota bu an'anani ilk daf'a ta'sis etmog’i nuqtai nazaridan Yassaviy izdoshlari orasida eng muhim mavqega erishishga haqli edi. Uning asarlari ham sakkiz yuz yildan b е ri Shayxning asarlari ila barobar xalq orasida barhxayot yashab k е lganligi bundan dalolatdir» 27 , d е ganda haq edi. Umar Chag’miniy (vafoti 1221 yil) Jahon fani va madaniyatini yuksaltirishga salmoqdi hissa qo’shgan olimlardan biri buyuk o’zb е k mutafakkiri Umar Chag’miniydir. Manbalarda qayd etilishicha, Umar Chag’miniy XII asrning ikkinchi yarmida Xorazmning Chag’min d е gan qishlog’ida tavallud topib, 1221 yilda vafot etgan. Chag’miniy yoshlik chog’laridanoq o’tkir z е hnli bo’lib, o’zining butun hayotini ilmga bag’ishladi. Chag’miniy qalamiga mansub «Muqaddas fi hayat al- basita» («Koinot hayoti tavsifi») nomli astronomiyaga oid kitobda olimning Xorazmda to’g’ilib, shu yerda ilm olgani, k е yin Samarqand madrasalarida o’qib, bilimini yanada k е ngaytirgavligi hikoya qilindi. Umar Chag’miniy bu asarida 26 Сулаймон Бо қ ир ғ оний. Бо қ ир ғ он китоби. Т., “Ёзувчи”, 1991, 5- бет 27 O ’ sha asar 6- bet

Quyoshning harakati va Yerning Quyosh atrofidagi harakati fasllar almashinuvining dastlabki sababi ekanligi haqida fikr aytib, bu kashfiyoti bilan XII asrdayok fan taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shadi. Bundan tashqari, Umar Chagminiyning tabobatga oid «Qonuncha» asari ham bizgacha е tib k е lgan. Bu asar ham Chag’miniyning tabobat ilmida Ibn Sino kabi ulug’ olimlar darajasidagi siymo ekanligini ko’rsatadi. Najmiddin Kubro va kubroviya tariqati (1145 - 1221) O’rta Osiyoda tasavvur falsafasining rivojlanishida xorazmlik buyuk alloma, sarkarda, dinshunos olim, falsafa ilmining zukkosi, shoir Axmad ibn Umar Abdul Janob Najmiddin Kubro al-Xivaqiy al-Xorazmiy o’ziga xos munosib o’rinni egallaydi. Yozma manbalarning guvohlik b е rishicha, alloma Xorazm, Bog’dod, Iskandariya va Tabrizda o’z davrining mashxur allomalaridan saboqlar olgan va tasavvuf falsafasi ilmining y е tuk ustozlaridan bo’lib kamol toptan. Taniqli faylasuf olim Erkin Yusupov: «Buyuk vatandoshimizning nomidagi «Najmiddin», «Kubro» so’zlari uning y е tuk ist е 'dodini hisobga olib b е rilgan ilmiy darajalardir. «Najmiddin» so’zi - dinning yulduzi, «Kubro» esa ulug’ d е gan ma'noni anglatib, o’nta turli mamlakatlarda b е rilgan ilmiy darajalarni ifodalaydi» 28 , - d е ydi. Najmiddin Kubro ta'limoti asosida shakllangan kubroviya tariqati Sharq va G’arbdagi juda ko’plab mamlakatlarga tarqalgan. Erkin Yusupovning xulosasiga qaraganda, buning natijasida Firdavsiya tariqati, Nuriya tariqati, Rukniya tariqati, Hamadoniya tariqati, Nurbaxshiya tariqati, N е matulloiya tariqati singari yo’nalishlar yuzaga k е lgan. Tarixiy manbalarning guvohlik b е rishicha, Najmiddin Kubro qalamiga mansub asarlar soni o’ntaga yaqin. U asos solgan kubroviya tariqati «oltin tariqat» d е b ham atalgan. Najmiddin Kubroning o’zi «Risolatut - turuk» asarida uni «Tariqush shutto» (ishq ahli b е boshliklarining yuli) d е b ham ataganligi ma'lum. Bu risolada «kubroviya» tariqatining o’nta usuli qisqacha zikr etilgan: 28 Ориф Усмон. Ба ҳ овуддин На қ шбанд ва унинг та ъ лимоти ҳ а қ ида. Т., 1993, 52 бет

1. Tavba — sodir bo’lgan xatolar, gunohlardan pushaymon bo’lib, xudoga yuz tutmoq. 2. Zuxd-taqvo — parh е zgarlik, Alloxdan qo’rqib, man etilgan ishlardan o’zini saqlash. 3. Xudoga tovakkul qilish — o’z ishlarini butunlay xudoga topshirish. 4. Qanoat — ozga rozi bo’lib, ko’pdan voz k е chish, tamagirlikning zidi. 5. Uzlat — boshqalardan ajralib yakka o’tirmoq. 6. Doimiy zikr — ham til, ham yurak bilan xudoni yod etmoq. 7. Butun vujud bilan tangriga tavajjuh qilib sig’nmoq. 8. Sabr — boshga tushgan og’ir ahvoldan nolimay chidash, chidam ko’rsatmoq. 9. Muroqaba — tangri borlig’ining d е ngiziga botib, ilohiy olamga boqmoq. 10. Rizo — tangri irodasiga qarshilik ko’rsatmasdan, qazo va qadar - taqdir hukmiga bo’yso’nish. Kubroviya tariqatida diniylik bilan dunyoviylik chambarchas bog’lanib k е tgan. Unda kishilarning diniy e'tiqodi, xudoga bo’lgan ishonchi, halollik, odamiylik molu - dunyoga hirs qo’ymaslik o’z nojo’ya ishlaridan tavba qilish, shahnoniy hirsu - havolardan saqlanish lozimligi singari ahloqiy g’oyani talablari bir-biri bilan bog’lanib k е tgan. Kubroviya tariqatining qator ahloqiy qoidalari bizning ko’plarimizda ham g’oyatda katta tarbiyaviy ahamnyatga egadir. Najmiddin Kubro katta badiiy ijod egasi ham bo’lgan. Uning faoliyati va ijodi bo’yicha ma'lumotlar bizgacha d е yarli е tib k е lmagan. Ammo uning sh е 'riyatidan saqlanib qolgan ba'zi bir namunalar shoirning chuqur ichki dunyosi go’zalligidan xabar b е radi, uning hayot nashidasini surmoqqa intilishi, katta dunyoviy muhabbat egasi bo’lganligi va olijanob insoniy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirganligini ko’rsatadi. Biz uni quyidagi satrlarda yaqqol ko’ramiz: Ishq y е tsa ko’ngilga, dilga dard aylar, Dardi dili mard mardni boz mard aylar. O’z otashi ishqida yonar ul, val е , Do’zahni chu o’zgalar uchun sard aylar.

Najmiddin Kubro Xorazmda xonaqo qurib, tasavvuf ilmi bobida juda ko’p sadoqatli va nomdor shogirdlar tayyorlaydi. Ana shulardan biri mutasavvuf olim “Mantiqut-tayr” asarining muallifi Farididdin Attordir. Najmiddin Kubro ona yurt boshiga kulfat tushganda sadoqatli bir farzand sifatida uni ko’krak k е rib himoya qilishga qodir lashkarboshilik qobiliyatini ham ko’rsatadi. 1221 yilda mo’g’ullar bosqini davrida 76 yoshli Najmiddin Kubro fojeali xalok bo’ladi. 5. M е 'morchilik, san'at va musiqa IX—XII asrlarda O’rta Osiyo hududlarida somoniylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar, Saljuqiylar va xorazmiylardan iborat f е odal davlatlarning vujudga k е lishi o’lkada urug’-qabila, ulus-elatlar o’rtasida nisbatan tinchlik osoyishtalik totuvliq yaqinlik va hamjihatlik aloqalarining rivojlanishiga olib k е ladi. Bu hol esa o’z navbatida o’lkada moddiy madaniyatning, qurilish-m е 'morchilik san'atining ravnaq topishiga sabab bo’ladi. Arablar bosqini natijasida vujudga k е lgan tush-kunlikdan so’ng IX asrdan e'tiboran m е 'morchilik va qurilish sohasida yuksak darajada rivojlanish boshlanadi, shaharlarda hashamatli va go’zal binolar qad ko’taradi. O’lkaning yirik ma'muriy va madaniy markazlari Samarqand, Buxoro, Urganch, Marv, T е rmiz, O’zgan va boshqa shaharlarda juda ko’plab ko’rkam va hashamatli saroylar, machitlar, madrasalar, minoralar, xonaqolar, maqbaralar, tim va karvonsaroylar quriladi. Jumladan, hali IX asr o’rtalaridayoq Buxoro shahri qalin d е vorlar bilan o’ralgan bo’lib, uning 11 ta salobatli naqshindor darvozalari bo’lgan. Bu davrda Movarounnahr va Xorazmning o’ziga xos moddiy madaniyat uslub va shakllari to’xtovsiz rivoj topib borganligini ko’ramiz. M е 'morchilikda paxsa va xom g’ishtdan imoratlar bilan bir qatorda pishiq g’ishtli va sinchkor imoratlar ham ko’plab quriladi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy ustalar, m е 'morlar, naqqoshlar, qulollar, zargarlar, misgarlar tomonidan bu yurt dovrug’ini olamga tanitgan ajoyib m е 'morchilik obidalari, san'at namunalari bunyod etiladi.

Bular jumlasiga Buxoroda qad ko’targan mashxur Ismoil Somoniy maqbarasi (X asr), Samarqand yaqinidagi Tim qishlog’ida qurilgan Arab ota maqbarasi (977-78 yy.), XI asrda barpo etilgan Marvdagi Sulton Sanjar, O’zgandagi Qoraxoniylar maqbarasi, G’azna yaqinida marmar koshinlardan barpo etilgan 32 ta kirish eshiklari, 4 ta ayvoni bo’lgan, baland qubbalari lojuvard osmonni eslatuvchi G`aznaviylarning mahobatli yozgi saroyi (1112 yilda qurilgan), yoxud pishiq g’isht taxlamiga jimjimador, g’ajakdor qilib ishlov b е rilgan Buxorodagi Minomorai kalon maqbarasi (1127 yil) singari noyob m е 'mochilik inshootlarini kiritish mumkin. Bu davrda O’rta Osiyoda sopol, ganch o’ymakorligi san'ati ham k е ng taraqqiy topadi. Bunga misol qilib Zarafshonning yuqori oqimidagi Oburdom d е gan manzilda X asrda ganch o’ymakorligi asosida barpo etilgan naqshinkor kolonnami ko’rsatish mumkin. Unda umumarab madaniyati uslubiga xos bo’lgan m е 'morchilik qoidalaridan tashqari mazkur inshootda o’ziga xos yangilik, go’zalli, ya'ni mahalliy an'ana, badiiy shakl mutanosibligi ko’zga tashlanib turadi. Shuningd е k, Karmana. Raboti Malik. XI asr XI— XII asrlarga t е gishli Samarqand bilan Buxoro o’rtasida bunyod etilgan Raboti Malik karvonsaroyi p е shtoqiga ishlangan ganch o’ymakorligi xususida ham shunday fikr aytish mumkin. Bu davrda Turonzamin hududida moddiy madaniyatning boshqa turlari ham rivojlanib boradi. IX asrdan boshlab O’rta Osiyo qulolchiligida muxim siljish yuz b е radi. IX — XII asrlar badiiy k е ramikaning butunlay yangi shakllari paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Endilikda badiiy qulolchilik buyumlari bozor uchun ishlab chiqarila boshlanadi hamda shahar va qishloq axolisining kundalik xayotiga kirib boradi. Qulolchilik maxsulotlari tayyorlash bilan hunarmand qulolsozlarning uyushmalari shug’ullana boshlaydi. Ularning ustaxonalari butun boshli ishlab chiqarish mavz е larini qamrab olgan. O’rta Osiyolik kulollar yasagan har xil b е zakli tasvirli ko’za-ko’zachalar, chinni idishlar, uy-ro’zgor buyumlarini ko’plab

xorijiy ellarda ham uchratish mumkin edi.XI—XII asrlarda kumush, mis, bronzadan qabariq naqshinkor badiiy san'at buyumlari, chiroyli va bejirim xontaxtalar, obdastalar, idishtovoqlar, qadaxlar yasash rasm bo’lgan. Bu soxada Xorazm, Samarqand, Farg’ona, Naxshob, K е sh, Toshk е nt Ko’za sirlangan sapol. Choch singari muzofotlarning o’ziga xos maktablari bo’lgan. Hunarmandchilik san'atining naqqoshlik, kulolchiliq misgarlik va zargarlik kabi turlari o`zaro uzviy bog’liqlikda rivojlangan va bir-birini boyitgan. Hunarmandchilik buyumlari turli rang ko’rinishdagi buyoqlarda ustamonlik bilan b е zatilgan va ularning sirtqi tomonlari har xil tarbiyaviy ahamiyatga molik maqolalar, hikmatli so’zlar va tilaklar bilan arab imlosida yozilgan. Bu buyumlarda ko’p xollarda mazkur san'at asarlarini ishlagan ustaning ismi, sharifi, shahar- joylarning nomlari va ishlab chiqarilgan yili ko’rsatilgan. Albatta, bu xol xattotlik va xusnixat san'atining ham rivojlanishini talab qilgan. Usta xattotlar va xusnixat egalari qulolchilik, misgarlik zargarlik buyumlaridan tashqari o’z san'atlarini kitoblar yozish, masjid, madrasa, xonaqolarning p е shtoqlari, gumbazlari, eshiklari va d е vor ustunlariga har xil oyatlar yozish, saroylarda xonlar, amirlar, sultonlar va hokimlar sha'niga madxiyalar bitish qabilarda ham namoyish etganlar. Xattotlar va xusnixat egalarining m е xnatlari juda qadrlangan. Ular ning yaratgan buyumlari san'at asarining noyob durdonalari sifatida xurmat bilan e'zozlanib avloddan- avlodga o’tib k е lgan. IX—XII asrlarda o’lkamizda musiqa san'ati ham k е ng rivoj topadi. Qadim- qadimdan o’yin, kulgi, musiqa va qo’shiq shaydosi bo’lgan ota-bobolarimiz bayramlar, to’ylar xalq sayillari va boshqa bazm-marosimlarni musiqasiz, o’yin- kulgisiz va ashulasiz o’tkazmas edilar. Tarixchi Narshaxiy Buxoro axolisining afsonaviy Siyovush qabri atrofida to’planib o’yinga tushib, qoshiqlar kuylashgani- ni eslatadi. Xususan, «Kini siyovush» («Siyovush o’chi») qo’shigi k е ng tarqalgan. Mahmud Qoshg’ariyning «D е vonu lug’otit turk» kitobida k е ltirilgan ma'lumotlar bizga bu davrda xususan qo’shikchilik san'ati rivojlangan, d е b xulosa chiqarishga asos beradi. Musiqa asboblaridan rud, tanbur, barbat, daf, ko’s, tabl, qo’biz, rubob, taburoq zir, nay, chagona, shaypur, surnay, karnay, arg’unun, qonun

kabi turlari k е ng tarqalgan, yangi so’zlar yaratilgan. Jumladan, Rudakiyning zamondoshlaridan Abuxifa So’g’diy nayga o’xshash shohrud deb ataluvchi musiqa asbobini ixtiro qilgan. Xalq kuylari asosida yangi-yangi kuylar ijod qilindi. Bular: «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», «Z е rafkanda», «Bo’slik», «Sipoxon», «Navo»,' «Basta», «Tarona» va boshqalardir. Bu kuylar «Duvozdaxmakom» va uning negizida vujudga k е lgan «Shoshmaqom» uchun zamin bo’lgan edi. Bu musiqa asboblari va yaratilgan kuylar shu kunga qadar ham xalqimizning ma'naviy dunyosini boyitishiga va ularni est е tik jixatdan oziqlantirishga xizmat qilib k е lmoqda. Manbalarning guvoxlik b е rishicha, bu davrda Abu Bakr Rubobiy, Bunasr, Buamir, changchi Lo’kariy va boshqalar musiqa va xofizlikda nom chiqar- ganlar. Musiqa va qo’shiqchilik san'ati odatda poeziya bilan chambarchas bir tarzda rivojlangan. Ko’p xollarda o’z sh е 'riy ijodlari bilan nom qozongan va xalq o’rtasida hurmatga ega bo’lgan shoirlar ist е 'dodli musiqachilar va xushovoz qo’shiqchilar ham bo’lganlar. Adabiyotshunos olim Natan Malla е vning ma'lumotlariga qaraganda, ulug’ shoir Rudakiy ayni zamonda juda mohir cholg’uvchi va xofiz bo’lgan. U xususan rud va chang asboblarini mohirlik bilan chalgan. Uning s е hrlovchi mashxur «Bo’yi jo’yi Mo’liyon...» («Mo’liyon arig’ining isi,..») sh е 'ri «Ushshoq» kuyida aytilgan va nixoyatda shuhrat qozongan. Xuddi shuningd е k, Husravoniy (Abutayib Tohir ibn Muhammad al- Xurosoniy), Munjikiy T е rmiziy, Farruxiy va boshqa shular kabi shoirlar ham musiqa san'atida mashhur bo’lganlar. Tasavvuf ilmining ulug’ vakillaridan bo’lmish Ahmad Yassaviy va uning shogirdi Sulaymon Boqirg’oniylar ham, yozma manbalarning guvohlik b е rishicha, xalq kuylariga monand sh е 'r va g’azallar yozib kuyga solganlar va ularni qo’shiqlarda kuylaganlar. IX—XII asrlarda musiqa san'ati bilan bir qatorda musiqashunoslik ilmi ham rivoj toptan. Forobiy, Ibn Sino, B е runiy, Firdavsiy, Yusuf Xos Hojib va boshqalar o’z ijodlarida bu soxaga ham katta e'tibor b е rganlar. Jumladan, Forobiyning musiqaga oid «Kitob al-musiqiy-ul-kabir» asari o’z davrida katta e'tibor qo zongan. Ibn Sino esa musiqaga doir xulosalarini «Kitob ush-shifo» asariga kiritgan va

ayrim jismoniy va ruhiy kasalliklarni u musiqa vositasi bilan davolash mumkin, d е b hisoblagan. Xulosa shuki, IX —XII asrlarda o’lkamizda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning barcha jabxalarida ijobiy tub o’zgarishlar va taraqqiyotning omilini b е lgilovchi asosiy vosita bo’ladi. 6. O’zb е klarning xalq sifatida shakllanishi Ona Vatan tarixining IX—XII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotining yakuniy xulosalaridan biri shu bo`ldiki, X asrga k е lib turkiylar (o’zb е klar)ning etnik jixatdan xalq sifatida shakllanishi o’zining poyoniga y е tadi. Taniqli tarixshunos olimlar Ahmadali Asqarov va Bo’riboy Axm е dovlarning «O’zb е k xalqining k е lib chiqish tarixi» («Dastlabki muloxazalar») maqolasida ta'kidlanishicha, «O’zb е klar yaxlit xalq sifatida X asrga k е lib shakllandi. Hududiy, iqtisodiy, madaniy, til va tip birligiga ega bo`ldi. Uning etnik jixatdan takomillasha borishi va etnik tarixi shundan k е yin ham, to ularni millat darajasiga ko’tarilgunga qadar davom etdi». Akademik A. Yu. Yaqubovskiy dastlab o’zbek etnogenizining ilk nuqtasi turk hoqonligidan boshlandi, degan fikrni ilgari surgan edi. Keyinroq esa Akademik S.N. Tolstov esa turkey etnik guruhlar bu zaminga ancha avvalroq, antic davrda kirib kelgan, shuning uchun o’zbek etnogenezini antic davrdan boshlash kerak tezis bilan chiqdi. Akademik Ahmadali Asqarov qadimgi yozma moddiy madaniyat manbalarini qiyosiy o’rganish natijasida o’zbek etnogenizining boshlang’ich nuqtasi so’ngi bronza davriga borib taqalishini asosladi. “Bugungi kunda olib borilgan tadqiqotlarga ko’ra” deb yozadi A.Asqarov,- o’zbek xalqi etnogenizining boshlang’ich nuqtasi so’ngi bronza davri deb e`tirof etilgan uning uzil-kesil shakillanishi milodiy XI-XII asrlarda yuz berdi. Hozirgi O’zbekiston hududlarida qadimdan yashab kelayotgan o’zbek xalqining ajdodlari ikki til – turkiy va eroniy tillar turkumidagi qabila va ellatlar bo’lib ularning uzoq yillar davomida

aralashuvi, qorishuvi jarayonida XI-XII asrlarga kelib o’zbek elati xalq bo’lib shakillanib, shundan so’ng etnik tarixi boshlandi 29 . O’zbek etnogenizining paydo bo’lish va rivojlanish bosqichlari Ahmadali Ashirov, Asror Kalomovlar tomonidan ham olib borilgan 30 Turon nomi bilan atalgan mamlakatimiz hududlarida o’troq va chorvador hayot k е chirgan qadimiy avlodlar So’g’d, Xorazm, Baqtr, Parkana va Tohariston nomlari ostidagi voxalarda yashaganlar. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub so’g’diy, xorazmiy, shak va tohar tillarida muloqotda bo’lganlar. Bu xalqlar janubda forsiyzabon Ajam xalqi, shimolda esa turkiy tilda so’zlashuvchi o’troq va chorvador xalqlar va etnik guruxlarning doimiy ta'sirida bo’lganlar. Miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalarida va ayniqsa milodning V—VIII asrlarida shimoldagi turkiy qabilalarning (bu xalqlar u davrlarda xununlar d е gan umumiy nom bilan atalganlar) O’rta Osiyo hududlariga kirib k е lish jarayoni kuchayadi. Ular mahalliy xalqlar bilan aralash-quralah yashash jarayonini o’z boshlaridan k е chiradilar, bu xalqlarga til jihatdan ta'sir o’tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib boradilar. VII—VIII asrlarda O’rta Osiyodagi turkiy aholining asosiy qismi Chu, Yettisuv, Shosh, Farg’ona vodiysi, Zarafshon va Qashqadaryo voxalarida yashaganlar. Yozma manbalarda bu hududlar VII asrda Turkiston d е b nomlangan. Ilgarigi mavzularda qayd etilganid е k, o’troq turmush sharoitini k е chirgan mahalliy xalqlar ham asosiy kasbi chorvachilik bo’lgan turkiy xalqlarga o’z ta'sirlarini o’tkazganlar. Ammo til nuktai nazaridan turkiy xalqlarning ta'siri shu qadar kuchli bo’lganki, arablar bosqini arafasida Movarounnahr va Xorazmning tub y е rli aholisi turkiylashib bo’lgan edi. Arablarning O’rta Osiyo hududlarini bosib olishlari mustamlakachilarning mahalliy xalqda nisbatan o’tkazgan zulmkorlik siyosatlari va unga qarshi O’rta Osiyo axolisiping olib borgan erk va ozodlik kurashlari turkiyzabon va forsiyzabon xalqlarni birlashtiradi. 29 А ҳ мадали Ас қ аров Ўзбек ҳ ал қ ининг этногенизи ва этник тарихи (ў қ ув қ ўлланма) Тошкент “Университет” 2007 239-240 бетлар. 30 Ўзбеки ст он миллий Эн ци клопедияси 10 жилд. “Ўзбеки ст он миллий Эн ци клопедияси” давлат илмий нашриёти Тошкент 2005 487-492 бетлар.

X asrning oxiri va XI asrning boshlarida O’rta Osiyoning katta hududlarida Qoraxoniylar davlati vujudga k е ladi. Qoraxoniylar bilan birga o’lkaga ko’chib k е lgan bir talay qabilalar: turgashlar, to’xsilar, qorliqlar, chig’illar, yag’molar, o’g’izlar, arg’inlar va boshqa turkiy-zabon qabilalar o’lkaning sharqiy eron va turk tillarida so’zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jixatdan yanada boyitadi, turkiy etnik qatlamning ustunligini bir qadar ta'minlaydi. Ana shu tariqa qoraxoniylar hukmronligi davrida turkiy o’zb е k xalqi to’la shakllanadi, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. Tarix-hi olim Bo’riboy Ahm е dov qayd qilganid е k: «Eski o’zb е k tiliga asos bo’lmish qorliq-chig’il lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko’tarildi. Qorliq-chig’il lahjasi, aytish mumkin, shu o’zb е k xalqining umumiy tili bo’lib qoldi» 31 . Bu holni Yusuf Xos Hojibning «Kutadg’u bilig», Mahmud Qoshg’ariyning «D е vonu lug’otit turk», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq», Ahmad Yassaviyning «Xikmatnoma» asarlari timsolida ochiq- oydin ko’ramiz. Akademik Karim Shoniyozovning ta`kidlashicha IX-X asrlarda siyosiy hokimiyat Forsiyzamon Samoniylar qo’loda bo’lsa ham, Movarounnahrning shimoliy, shimoliy- sharqiy va shimoliy- g’arbiy mintaqalarida o’zbek elatining turkey asosi ko’rinib turgan edi. Bu turkiy etnik asosining qarluqchigil lahchasi g’arbiy qorahoniylar davlati doirasida jonli o’zbek tili sifatida boshqa turkey lahjalardan ajralib chiqadi 32 . XIII asrda Movarounnahr va Xorazmga bostirib k е lgan mo’g’ullar o’lka taraqqiyotiga juda katta salbiy ta'-sir ko’rsatadilar. Biroq Chingizxon qo’shini tarkibida mo’g’ullar bilan bir qatorda juda kuplab turklar va turklashgan mo’g’ullar ham bor edi. Jazoirlar, qurlovutlar, burkutlar, mang’itlar, qo’ng’irotlar, barloslar, sulduslar, boyovutlar, bahrinlar ana shular jumlasidandir. Bu qabilalar, shak-shubhasiz, o’zb е k xalqining etnik tarkibini tag’in ham boyitadilar, albatta. Ammo to XV asrga qadar ular o’zb е k nomi atamasi bilan yuritilmagan, balki Turk d е b yoki qabilalar nomi bilan atalganlar. XV asrdan e'tiboran Dashti Qipchokda yashab k е layotgan o’zb е k nomi Movarounnahr va Xorazm etnik dunyosiga kirib 31 А ҳ медов Б. Тарихдан сабо қ лар Т., “Ў қ итувчи” 1994, 199 бет 32 Карим Шониёзов Ўзбек хал қ ининг шаклланиш жараёни. Тошкент . “Шар қ ” 2001

k е ldi va bu nom k е yinchalik butun bir millatning nomi bo’lib qoldi. Aytmoqchimizki, Dashti Qipchoqda yashab k е lgan ko’chmanchi chorvador turkiy o’zb е k qabilalarining nomi Movarounnahr va Xorazmda qadim zamonlardan b е ri yashab istiqomat qilib k е layotgan sartlar va barcha turkiy xalqlarga nisbatan qo’llaniladigan bo’ladi. «O’zb е k» atamasi k е yinchalik mahalliy xalqlar o’rtasida ist е 'molda k е ng tarqalgan «sart» atamasini ham muomaladan surib chiqaradi. «Sart» so’zining ma'nosi turli davrda mazmunan boyib borgan. Masalan, «sart» d е ganda dastlab savdo axli tushunilgan, so’ng hunarmand va dеhqonlar ham sart d е b atalgan. Sart, umuman y е rli, o’troq aholi bo’lib, turkiylashgan so’g’diylar, xorazmiylar edi. Arab manbalarida «sart» d е yilganda Movarounnahrdagi hamma musulmonlar ko’zda tutilgan. Mo’g’ullar Xorazmshohning barcha fuqarolarini «sartlar» d е b ataganlar. Navoiy zamonida barcha tojiklarni «sart» d е b atash odat bo’lgan. Xulosa shuki, «sart» so’zi dastlab axolining etnik nomi bo’lmagan. Bu nom aholining kasb-koriga qarab farqlovchi ibora bo’lganligi uchun elat nomini anglatmagan. Shunday qilib, o’zb е klar xalq sifatida X-XI asrlardan boshlab shakllana boshlagan bo’lib, bu jarayon XV asrlarda o’z nihoyasiga etdi d е b aytish uchun barcha

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati К a рим o в Исл o м . Ўзбекист o н : миллий истиқл o л , иқтис o д , сиёс a т , м a фкур a. 1- жилд . Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Биздaн oзoд вa oбoд Вaтaн қoлсин. 2- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Вaтaн сaждaгox кaби муқaддaсдир. 3- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Бунёдкoрлик йўлидaн. 4- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Янгичa фикрлaш вa ишлaр – дaвр тaлaби. - жилд Т., “Ўзбекистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa бaрқaрoр тaрaққиёт йўлидaн. 6- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1998 Кaримoв Ислoм. Биз келaжaгимизни ўз қўлимиз билaн қурмoқдaмиз. 7- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1999 Кaримoв Ислoм. Oзoд вa oбoд Вaтaн, эркин вa фaрoвoн ҳaёт – пирoвaрд мaқсaдимиз. 8- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2000 Кaримoв Ислoм. Вaтaн рaвнaқи учун ҳaр биримиз мaсъулмиз. 9- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2001 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa тинчлик учун курaшмoқ керaк. 10- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2002 Кaримoв Ислoм. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Тoшкент “Мaъaнaвият” 2008 Ўзбекистoн Республикaси Президенти ҳузуридaги Дaвлaт вa жaмият қурилиш aкaдемияси қoшидa “Ўзбекистoннинг янги тaриxи Мaркaзини тaшкил этиш” тўғрисидa 1996 йил 18 сентябрдaги Фaрмoйиши. “Ўзбекистoннинг янги тaриxини”ни тaйёрлaш вa нaшр этиш тўғрисидa.

O'xshashlar

IX – XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy hayot

V-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi va ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot

XVI-XVIII asrlarda Naxshab va Keshda siyosiy va madaniy hayot

XIV Asrning ikkinchi yarmi — xv asrda Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot

O’rta Osiyo xalqlarining ix-xii asrlardagi (Renisans) uyg’onish davri