O’rta Osiyo xalqlarining ix-xii asrlardagi (Renisans) uyg’onish davri - Tarix - Referatlar

O’rta Osiyo xalqlarining ix-xii asrlardagi (Renisans) uyg’onish davri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

O’rta Osiyo xalqlarining ix-xii asrlardagi (Renisans) uyg’onish davri Reja: 1. IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatini yuksalishi. 2. Mug’ul bosqini va uning oqibatlari. 3. XIV-XV asrlarda O’rta Osiyoda moddiy-ma’naviy madaniyat ravnaqi.

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatini yuksalishi. VIII asr oxiri-IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o’zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o’z mustaqqilligini to’la tiklab olish imkoniga ega bo’ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900 yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. Xalifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorlig’ini yuborishga majbur bo’ldi. Shu tariqa IX asr oxirlariga kelib Movarounnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo’ladi va arab xalifaligidan mustaqil bo’lgan yirik feodal davlat- Somoniylar davlati tashkil topadi. Somoniylar mamlakatni boshqarishda davlat ma’muriyatini tashkil etadilar. Mamlakat o’nta devon (devoni vazir, devoni mustafi, devoni amir al-mulk, devoni sohib ash-shurat, devoni sohibi muayid yoki borid, devoni mushrif, devoni mumallikayi xos, devoni muhtasib, devoni avqof, devoni qazo az-ziya) boshqaruvida idora etilgan. Somoniylar hokimiyati yirik zamindorlarning manfaatini himoya qiluvchi mustaqil feodal davlat edi («mulki sultoniy», «mulk yerlari», «vaqf yerlari») X asr oxiriga kelib mamlakatda avj olib ketgan o’zaro urushlar uning iqtisodiy va siyosiy qudratiga katta putur yetkazdi va somoniylarning qoraxoniylar davlatidan mag’lubiyatga uchrashiga olib keldi. XI asr boshlarida somoniylar davlati hududlarida ikki davlat: qoraxoniylar va g’aznaviylar davlatlari paydo bo’ldi. Bu davrda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmdan xalifalikning markaziy shaharlariga borib, fanning turli sohalarida ijod qilgan olimlardan tashqari madaniyatning deyarli barcha sohalari bo'yicha ham yetuk ustod-u shogirdlarning soni Bag'dod shahrida oz emas edi. Bu yerda ular o'z Vatanlaridagi ilmiy va

madaniy an'analarni arab tilida, islom mafkurasiga moslashtirgan holda taraqqiy ettirishga va ularni jahon ilm-u madaniyatiga qo'shishga muyassar bo'ldilar. Abu Mansur al-Moturidiy. Hadis va fiqh olamining ravnaqiga ulkan hissa qo'shgan buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy taxminan 870 yilda Samarqand yaqinidagi Moturid qishJog'ida tugildi. Al-Moturidiy islomiy odob qoidalari, shariat qonunlari, ma'naviy-axloqiy kamolot sirlaridan ta'lim berishga mo'ljallangan qator asarlar yozgan bo'lsa-da, uning eng muhim «Kitob at-Tavhid» («Allohning birligi») va «Ta'vilot ahl as-sunna» nomli asarlarigina saqlanib qolgan. Bu asarlar ilohiyot ta'limotining eng qadimiy asarlaridan bo'lib, alohida ilmiy va nazariy ahamiyatga egadir. Ularda diniy ta'limot, islomiy urf-odatlar insonning kamol topishida, uning dunyo-qarashini shakllanishidagi mohiyati talqin etilgan. Moturidiy asos solgan ta'limot kishilarni yaxshilikka, rostgo'ylikka, sabru qanoat-ga, sharm-hayoga, oliyhimmatlikka, vatanni sevishga chorlaydi. Al- Moturidiy 944 yilda Samarqandda vafot etgan va shahar yaqinidagi Chokardiza qabristonida dafn etilgan. Ahmad al-Farg'oniy va Nil daryosi sathini o'Ichagichi — «Miqyos ar-Rudah» inshootining qurilishi. Asrlar davomida misrlik fallohlar Nil daryosi sathini muttasil kuzatib, uning darajasini belgilab kelganlar. Chunki Nil vodiysida dehqonchilik daryo toshqinlariga bog'liq bo'lgan. Yoz oylarida daryoda suv sathining ko'tarilishi va toshqinlarning o'z vaqtida qaytishi dehqonchilikda hosildorlik mo'l bo'lishining garovi hisoblangan. Shu bois Nil daryosi oqimidagi mavsumiy va davriy o'zgarishlarni belgilab turish uchun qadim zamonlardanoq Nil daryosi bo'ylab suv oichagich inshootlari o'rnatilgan. Bunday o'ziga xos inshootlar «Miqyos an-Nil» yoki «kilometr» deb atalgan. Nil daryosi bo'ylab Misr hududida o'tmishda 20 ga yaqin suv o'lchagich «miqyos» lar boigan. Ulardan biri qadimgi Fustat (Qohira) shahri yaqinida xalifa Umar (634—644) davrida yo'nilgan toshlardan bino qilingan. 861-yilda esa xalifa Mutavakkil farmoni bilan qayta tiklangan. Qurilishga IX asrning buyuk astronomi va matematigi Ahmad al- Farg'oniy boshchilik qilgan. Tarixda bu suv inshooti «Rudah miqyosi» deb shuhrat topgan.

«Miqyos ar-Rudah» ostki qismi silindrsimon, yuqorigi ikki qismi esa kvadrat shaklida, markazida sakkiz qirrali baland ustunli chuqur hovuzdan iborat antiqa suv inshootidir. Hovuzning chuqurligi 13,2 metr. Hovuz devorlari yonidan tosh zinapoyalar orqali aylanib hovuz tubiga tushilgan. Miqyos hovuzining har bir pog'onasida daryo bilan tutashtirilgan ravoqsimon shaklda ishlangan lahim (tunnel)lar o'rnatilgan. Daryoda suv sathi ko'tarilishi bilan awal pastki, so'ngra o'rta va yuqorigi lahimlar orqali suv miqyos hovuziga oqib kirgan. Hovuzdagi suv sathi esa, o'z navbatida daryodagi oqimning darajasini belgilab olish imkonini bergan. Hovuzda to'plangan suv sathini belgilash ustunga past-baland tortilgan gorizontal chiziqlarga qarab amalga oshirilgan. Ustun balandligi hovuz chuqurligiga teng boiib, u 24 darajaga, ya'ni tirsakka bo'lingan. Har bir tirsak 52,5 sm, u o'z navbatida, 7 kaftga yoki 28 qirotga taqsimlangan. Yozma manbalarning guvohlik berishicha, agar Nil daryosi sug'orish mavsumida (iyul-oktabr) suv sathi 12 tirsakdan oshmasa, dehqonchilikda hosil mutlaqo bo'lmay, mamlakatda ocharchilik boshlangan. 14-da o'rtacha hosil yetishtirilgan, 15-tirsakda ekinlar, ayniqsa g'alla yaxshi hosil to'kkan; 16-tirsakda esa bug'doyning hosili nihoyatda ko'p bo'lib, mamlakatda ma'murchilik boshlangan. Qizig'i shundaki, suv sathi darajasi hosildorlikni ta'minlaydigan ko'rsatkichga yetishi bilan davlat soliqchilari, Misr dehqonlaridan qishloq xo'jalik soliqlarini yig'ishga kirishganlar. Shunday qilib, 861-yilda Fustat — qadimgi Qohira shahri yaqinida «Rudah miqyosi»ni qayta tiklash va uning o'lchov uskunasi darojotini aniq matematik hisoblar asosida yangitdan belgilab takomillashtirishda IX asrning buyuk allomasi "' vatandoshimiz Ahmad al-Farg'oniyning hissasi beqiyosdir. IX asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrning madaniy hayotida yangi davr boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar davlatining qaror topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo'l ochiladi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv va Nishopur kabi shaharlar ilmiy va madaniy markaz sifatida taraqqiy qila boshlaydi.

Bu davrda qishloq aholisining aksariyati sug'diy va xorazmiycha so'zlashsa- da, markaziy shaharlarda forsiy-dariy deb yuritilgan xalqning adabiy tili vujudga keladi. Bu til davlat tili sifatida qabul qilinadi. Dariyda nazm, nasr va ilmiy asarlar yozila boshlanadi. Buxoro va boshqa markaziy shaharlarda islom dini ta'limotining asosiy manbalari va shariat bilimlarini o'qitish uchun madrasalar ochilgan edi. Bunday ilmgohda yetishib chiqadigan ilm ahlining hammasi ham qozi, imom bo'lavermay, ular orasidan dunyoviy ilmlar: tabobat, handasa, matematika, kimyo, falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo'yicha puxtagina bilim orttirgan olimlar ham yetishib chiqar edi. Bunday bilim egalari xalq o'rtasida obro'li boiib, ular atrofida, shubhasiz, shogirdlar to'planar edi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi markaziy shahar bozorlarida alohida kitob do'konlari bo'lardi. Ularda diniy va dunyoviy ilmlarning turli sohalari bo'yicha turli tillarda yozilgan qo'lyozma kitoblar sotilar edi. Ibn Sinoning yozishicha, u Buxoro bozoridan Abu Nasr Forobiyning «Arastu. metafizikasiga sharhlar» nomli kitobini uch dirhamga sotib olgan. Bu kitobni o'qib chiqqach Ibn Sino yunon faylasufi Arastu ta'limoti va falsafasining mohiyatiga tushunib yetgan. Shahar madaniyatining ravnaqi, feodal jamiyati ziyolilari davrasining kengayib borishi shubhasiz mustaqillikni qo'lga kiritgan Movarounnahr va Xorazm hukmdorlarini ham ilm ahli bilan yaqinlashtirdi. Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o'z saroylarida olim, shoir va usta san'atkorlar va turli sohalar bo'yicha qimmatbaho kitoblarni to'plashga odatlanadilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar, kutubxonalaridagi nodir qo'lyozma asarlar bilan mag'rurlanardilar. Somoniylar davlatining tashkil topishi va Xorazmning yuksalishi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko'tarilish madaniy hayotning ravnaqiga imkon berdi. Bu davr Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abu Abdulloh Xorazmiy, Mahmud Zamaxshariy va Muhammad Narshaxiy, Rudakiy, Daqiqiy, Abulqosim Firdavsiy kabi jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgan buyuk siymolarni o'z bag'rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi.

Abu Nasr Forobiy (873—950-yillarda yashab ijod qilgan) Abu Nasr Forobiy 873-yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida joylashgan Forob (O'tror) shahrida tug'ilgan. U awal ona shahrida, so'ngra Samarqand, Buxoro va Bag'dodda bilim olgan. Umrining oxirlarida Xalab va Damashq shaharlarida yashagan, 950-yilda vafot etgan. Forobiy riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik, tarbiyashunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U 160 dan ortiq asar yozib, o'rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa qo'shdi. Bular orasida Arastuning «Metafizika» asariga sharh», «Musiqa kitobi», «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a 'zolari haqida», «Shaharlar ustiga siyosat yurgizish» va boshqa ko'pgina asarlari bo'lgan. Forobiy bilimli, ma'rifatli, fikr- mulohazalarining kengligi va mantig'ining teranligi tufayli Sharqda Arastudan keyingi yirik mutafakkir — «Muallimus-soniy», («Jkkinchi muallim») nomi bilan shuhrat topdi. Forobiy ilk o'rta asr sharoitida aql va ilm g'alabasi, ma'naviy ozodlik, inson takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi. Ibn Sino — Abu Ali ibn Sino (980— 1037-yillarda yashab ijod qilgan) Bu davrning ulug' mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sino edi. U 980- yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog'ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga keldi. Besh-o'n yoshlarida maktabda ta'lim oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu Abdulloh-dan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o'rganadi. O'n olti yoshidan boshlab turli fanlar bo'yicha Sharq va G'arb olimlarining ilmiy asarlarini mustaqil o'rganadi. Ayniqsa u tabobat ilmining qadimgi allomalari Gippokrat va Golen hamda o'rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu Bakr ar-Roziy (864—925) ning asarlarini puxta o'rganadi. Ibn Sino o'n yetti yoshidayoq e'tiborli hakim va olim bo'lib yetishadi. U amir Nux ibn Mansurni davolab tuzatgach, somoniylarning saroy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat oladi. Kutubxonada u bir yil davomida turli sohalardagi ilmiy asarlarni mutolaa qilib, bilimlarini chuqurlashtiradi. IX asrning oxiri va X asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonda yuzaga kelgan og'ir sharoitda Ibn Sino o'z ona shahri Buxoroni tark etib, avval Urganchda, Xorazmshoh Ma'mun saroyidagi olimlar qatoridan joy oladi. So'ngra Mahmud G'aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan ham chiqib ketadi. U umrining

oxirigacha Obivard, Go'rgon, Ray, Qazyin, Isfaxon va Xamadon shaharlarida hukmdorlar qo'l ostida tabiblik va vazirlik qiladi. 1037-yilda Xamadonda vafot etadi. Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo'yicha uch yuzdan ortiq asarlar yozdi. Nazm va nasrda qalam yuritdi. Uning tibbiyotga doir asarlarida kasalliklarning kelib chiqish sabablari va manbalari, diagnostika, muolaja usullari, dorivor o'simliklar va dori- darmoni ususiyatlari, parhez, inson salomatligi uchun jismoniy tarbiyaning ahamiya.ti kabi tabobatning ko'pgina g'oyat muhim masalalariga alohida e'tibor berilgan. Uning «Al-qonun fit-tib» asari XII asrdayoq lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha Yevropa tabobatida asosiy qo'llanma sifatida foydalanilgan. O'rta asrning buyuk allomasi Sharqda «Shayx ur-rais», G'arbda esa «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi. Xorazmda madaniy hayot. Bu davrda Xorazm poytaxti Urganch ham obod va madaniy shahar edi. Xorazmshoh Abul Abbos Ma'mun ancha bilimli hukmdor bo'lib, olim, shoir, san'atkor, naqqosh va musawirlarga homiylik qilar edi. Urganchda xorazmshohlar saroyida amo- nasining yirik mutafakkirlari Ibn Sino va Beruniydan tashqari Abu Sahl Masihiy, Abu Nasr ibn Iroq, Abul Xayr ibn Xammor, Abu Adulloh al-Xorazmiy kabi ko'pgina olimlar to'plangan edi. Bu yerda «Bilimdonlar uyi» da Xorazmshoh Ma'mun homiyligida falsafa, matematika va tib ilmiga oid masalalar muhokama qilinar edi. Ammo Urganchda bu ilmiy muhit uzoq yashamadi. Mahmud G'aznaviyning tazyiqi ostida u tezda tarqalib ketdi. Beruniy. O'sha zamonda Urganchda yashab ijod qilgan ulug' mutafakkirlardan bin Abu Rayhon Beruniy (973—1048) edi. U Xorazmda tug'ilib, dastlab Urganchda ta'lim olgan. Uzoq yillar Go'rgonda yashagan. So'ngra Xorazmshoh Ma'mun saroyida ijod qilgan. 1017-yilda Mahmud G'aznaviyning talabi bilan G'azna shahriga borib umrining oxirigacha shu yerda ijod qilgan. Beruniy 1048- yilda G'aznada vafot etdi. U falakiyot, geograflya, matematika va tarix fanlari

bo'yicha 154 ta ilmiy asar yozdi. Beraniyning «O'tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Geodeziya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o'zining falakiyotga oid asarlarida Kopernikdan qariyb besh asr muqaddam Yerning Quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni o'rta asrlarda birinchi bo'lib ilgari surdi. Yerning dumaloq shaklda ekanligini asoslab berdi. U dunyoning geografik xaritasini tuzdi. Beraniyning ilmiy va falsafry katta merosi shubhasiz jahon fani va madaniyati xazinasiga qo'shilgan katta hissa bo'ldi. Abu Abdulloh al-Xorazmiy. X—XI asrlarda yashab ijod etgan qomusiy olim Abu Abdulloh al-Xorazmiy hayoti haqida juda oz ma'lumot bizgacha yetib kelgan. Uning tug'ilgan va vafot etgan yillari ham ma'lum emas. Olimning yoshligi Xorazmning Xiva, Zamaxshar va o'zi tug'ilib o'sgan Kat shahrida o'tdan. U birmuncha Xurosonda ham istiqomat qilgan. Nishopur shahrida kotiblik, Nuh II ibn Mansur Somoniy (976— 997) saroyida vazir lavozimida faoliyat ko'rsatgan. Hayot unga Buxorodagi boy saroy kutubxonasidan foydalanish imkonini bergan. Bizgacha allomaning arab tilida yozilgan yagona «Mafotih ul-ulum» («Fanlar kalitlari») nomli asari yetib kelgan. Ushbu kitob fanlarning rivojlanish tarixi va tasnifiga bag'ishlangan. Kitobda o'sha davrda mavjud bulgan huquq, falsafa, mantiq, aruz, matematika, geometriya, kimyo kabi turli fanlarga qomusiy ma'lumotlar berilib, ularning asoslari bayon etilgan. Alloma bu asarida faqat fanlar haqida tushuncha berib qolmay, balki ularning taraqqiyot darajalarini ham aniqlaganki, ushbu asar o'rta asrlarda O'rta Osiyoda aniq fanlarning rivojida muhim ahamiyat kasb etgan. Mahmud Zamaxshariy (Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy — 1074— 1144-yillarda yashab ijod qilgan). Bu davrda Xorazm diyorida yetishib chiqqan buyuk allomalardan yana biri Mahmud az-Zamaxshariydir. U 1074-yilda Xorazmning Zamaxshar qasabasida (qishloqcha) dunyoga kelgan. Dastlab ma'lumotni u otasidan oladi. So'ngra madrasada tahsil ko'radi. Ilmga bo'lgan chanqoqlik uni Buxoro, Marv, Nishopur, Isfaxon, Shorn, Bag'dod, Hijoz va Makkada hayot kechirib, arab tili grammatikasi va lug'ati, maqollari, urf-odatlarini

chuqur o'rganishiga sabab bo'ldi. Mintaqa geografiyasiga doir ma'lumotlarni to'playdi. Mahmud Zamaxshariy turli soha ilmlariga oid ellikdan ortiq asarlar yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag'ishlangan «Al- Mufassal», xorazmshoh Otsizga bag'ishlangan «Muqaddamat ul-adab», «Tog'lar, joylar va suvlar haqidagi kitob» kabi asarlari nihoyatda ahamiyatlidir. «Notiqlik asoslari» va «Aruzda o'lchov» (mezon) asarlari qimmatli manbalardan hisoblanadi. Zamaxshariyning Qur'oni Karim tafsiriga oid «Al-Kashshof» asari musulmon olamida ayniqsa mashhurdir. Qohiradagi dunyoga dong'i ketgan Al-Azxar diniy dorilfununining talabalari «Al-Kashshof» asosida Qur'oni Ka-rimni o'rganadilar. Mahmud Zamaxshariyning keng bilimi, fanning turli sohalariga doir salmoqli va mazmundor asarlari u hayot paytlaridayoq musulmon Sharqida unga katta shuhrat keltirgan edi. «Arab va g'ayri arablar ustozi», «Xorazm faxri» kabi sharafli nomlar bilan ulug'langan. U 1144-yilda 70 yoshida Xorazmda vafot etgan. Burhonuddin al-Marg'inoniy (1118—1197). Mashhur faqih (huquqshunos) Burhonuddin al-Marg'inoniy 1118 yilda Farg'ona vodiysining Rishton shaharchasida tavallud topgan. U Rishton, Marg'ilon, Samarqand, Buxoro hamda Movarounnahrning boshqa shaharlarida Qur'on, hadis ilmlarini mukammal egallab, islom huquqshunosligi bo'yicha chuqur bilimga ega bo'ldi. Al-Marg'inoniy Najmuddin Abu Xafs Nasafiy, Xusomuddin Umar as-Saraxsiy, Abu Umar ibn AH Poykandiy, Ahmad ibn Rashid al-Buxoriy va boshqa ko'pgina faqih ulamolardan ilm o'rgandi va Hadis, islom qonunshunosligini puxta egallab, «Boshlovchilar uchun dastlabki ta'lim», «Mazhabning yoyilishi», «Ilmni ziyoda qiluvchi kitob», «Inson majbuhyatlari haqida kitob» kabi asarlarni yaratdi. Al-Marg'inoniyning eng nodir va qimmatli asari arab tilida yozilgan, to'rt jildlik «Hidoya» asaridir. Bu islom huquqshunosligi bo'yicha mukammal asar boiib, bir necha asrlar davomida mu sulmon mamlakatlaridagi huquqshunoslar uchun ham nazariy, ham amaliy qo'llanma vazifasini o'tab kelgan. Kitob bir qancha tillarga tarjima qilingan. Hozirgi kunda ham muhim manba sifatida foydalanib kelinmoqda. Tarix, geograflya. X—XII asrlarda Movarounnahrda tarix va

geografiyaga qiziqish va bu ilmlarga e'tibor kuchaydi. Chunki bu davrda mahalliy aholining ma'naviy hayotida o'z ona tili va unda yozilgan tarixiy va adabiy asarlarga bo'lgan ehtiyoji ham tobora ortib bormoqda edi. Ayni shu davrda Gardiziyning «Zaynul axbor» (Xabarlar ko'rki), Bayhaqiyning o'ttiz jildli tarixiy asari, Majiduddin Adnonning «Tarixi mulki Turkiston», Muhammad Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga tarjima qilinadi. Turkiy yozma adabiyot. Bu davrda Movarounnahr, Shosh, Farg'ona, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda turkiy xalqlarning qadimdan davom etib kelayotgan og'zaki adabiyoti bilan bir qatorda, yozma adabiyot yuzaga keladi. Qator didaktik poemalar bitildi. Ammo ularning juda oz nusxalarigina bizgacha saqlangan. Ulardan eng nodiri Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» (Saodatga boshlovchi asar) nomli asaridir. Asarda inson va uning ijtimoiy mohiyati, hayotdagi o'rni va vazifasi har tomonlama tahlil qilinadi. «Qutadg'u bilig» da oddiy xalq, mehnatkash inson alohida ehtirom bilan tasvirlanadi. Yusuf Xos Hojib ayniqsa dehqonlar, chorvadorlar, hunarmand va savdogarlarni iliq mehr bilan tilga oladi. Dehqonlarni u hammadan ham yuqori qo'yadi. «Qutadg'u bilig» da axloq, odob va ilm- ma'rifatga doir ko'p qimmatli pand-nasihatlar keltiriladi. Muallif rostgo'ylik, halollik, odob, sadoqat va sevgi kabi masalalar haqida hikmatli so'zlar yuritadi. U ilm va ma'rifatga saodatning kaliti deb qaraydi. Shuning uchun ham o'z dostonini «Qutadg'u bilig» deb ataydi. Unda ilm va ma'rifatni targ'ib qiladi, olimlarni ulug'laydi, davlat boshliqlarini ilm-fan ahllaridan ta'lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko'rishga da'vat etadi. XII asrda turkiy tilda ijod etgan shoir va mutafakkirlardan yana bin Ahmad Yugnakiy (tug'ilgan yili 1147— 1150-yillarga to'g'ri keladi) va ikkinchisi Ahmad Yassaviy (vafoti 1166/67-y.y) edi. Ahmad Yugnakiydan yagona adabiy meros «Hibat ul-haqoyiq» nomli asar saqlanib qolgan. U turkiy adabiy tilning qimmatli va nodir yodgorligi hisoblanadi. O'z asarida shoir Yusuf Xos Hojib singari ilm-fan, olim va fozillarni ulug'laydi, ma'rifatpa^-varlikni targ'ib etadi, kishilarni ilmli va ma'rifatli bo'lishga chaqiradi.

Bizga qadar Ahmad Yassaviy she'rlari to'plami «HikmaUmmg aynan asli emas, balki keyingi nusxalarigina yetib kelgan bo'lsa-da, ammo bu asar turkiy adabiyotning va adabiy tilning yaratilishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu davr turkiy adabiy tili, xususan eski o'zbek va uyg'ur tillarining vujudga kelishida ham muhim bosqich bo'ldi. Turkiy qabilalarning bir-biriga tobora yaqinlashib borishi bilan ularning tili ham qorishib, o'g'uz, jikil, qipchoq, uyg'ur tili guruhlari yuzagakeldi.O'rtaasrlarda«/«/'A:» yoki «chig'atoy» tili deb yuritilgan adabiy tilning taraqqiy etib borishida mahalliy aholi o'rtasidagi iqtisodiy-madaniy aloqalarning hamda yozma adabiyotning o'rni katta bo'ldi. Me'morchilik va san'at. IX—XIII asr boshlarida Movarounnahr va Xorazmda me'morchilik va san'at yangi rivojlanish bosqichida bo'ldi. Awalambor, o'rta asr jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi va islom dini mafkurasi madaniy hayotning bu sohasiga ham kuchli ta'sir qildi. Uning tashqi qiyofasi va mazmuni tubdan o'zgardi. Qolaversa, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi natijasida uning yangi yo'nalishda ravnaq topishi uchun qulay sharoit yuzaga keldi. VIII asrda yuz bergan tushkunlikdan keyin shaharlar kengayib, obodlashadi. Asrlar davomida to'plangan va avloddan-avlodga an'ana ravishda o'tib, tobora boyib kelgan me'morchilik yuqori darajada rivojlanadi. Shaharlarda hashamatli binolar qad ko'taradi. Binokorlikda xom g'isht va paxsa bilan bir qatorda pishiq g'isht va turli xil ganch hamda ohakli qurilish qorishmalari keng ishlatilib, binolaming shakli ham, ko'rinishi ham ko'rkamlashadi. Baland peshtoqli yoki chortoqli, tomi gumbazli hashamatli binolar hamda o'ymakor g'ishtlardan qurilgan ko'rkam minoralar har bir shaharning ko'rki bo'lib, uning husniga husn qo'shar va manzarasini bezab turar edi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O'zgan va Marv kabi shaharlarda bu davrda ko'plab saroy, masjid, madrasa, minora, maqbara, tim va karvonsaroylar quriladi. Buxoro shahridagi Ismoil Somoniy, Nomozgoh, Minorai Kalon, Vobkent va Jarqo'rg'on minoralari va ko'pgina boshqa binolar o'sha davr me'morchiligining namunalaridandir. Bu yodgorliklar IX—XII asrlarda Movarourmahrda o'ziga xos me'morchilikning g'oyat rivoj topganligidan dalolat beradi. Bu davrda monumental me'moriy binolardan tashqari yo'nilgan tosh, pishiq g'isht va suvga chidamli

qurilish qorishmalaridan turli xil suv inshootlari: suv omborlari — bandlar, novlar, ко 'priklar, sardobalar va korizlar barpo etiladi. Qizig'i shundaki, bunday inshootlarning o'lchamlari matematika nuqtai nazaridan g'oyat puxta ishlangan. Masalan, X asrda Nurota tizmalaridagi Past tog' darasi to'silib, Ьафо etilgan Xonbandi nomli suv omboriga 1,5 mln metr kub suv to'plangan. To'g'on granit toshi va suvga chidamli qurilish qorishmasidan qurilgan. Xonbandining yechimlaridan ma'lum bo'lishicha, uni bino qilishda X asr uhandislari ovuzga to'planadigan suvning vertikal hamda gorizontal ag'daruvchi kuchJarigina emas, balki bu hududlarda tez-tez sodir bo'ladigan zilzilalarning silkinish kuchlarini ham hisobga olganlar. Bu shubhasiz, XVII asr mashhur fransuz fizigi Blez Paskal tomonidan suvning bosim kuchi to'g'risida yaratilgan qonun kashfiyotchisidan qariyb 7 asr muqaddam movarounnahrlik muhandislarga ma'lum ekanligidan dalolat beradi. X asrdan boshlab binokorlikda sinchkori imoratlar keng tarqaladi. Yakkasinch va qo'shsinchli binolarning tagsinchlaridan tortib, ustunlari-yu sarroflari va to'sinlarigacha yog'ochlarni payvandlash uslubida qurilib, sinchlarning orasi xom g'isht yoki guvalalar bilan urib chiqilgan. Bu tuzilishdagi imoratlarni qurish hozirgacha saqlanib keladi. Afrosiyob, Varaxsha, Buxoro va Poykand shahar xarobalarida kovlab ochilgan turar joy qoldiqlaridan ma'lum bo'lishicha, X-XI asrlarda ham paxsa va xom g'ishtdan qurilgan imoratlar shahar me'morchiligida asosiy o'rinni tutgan. IX—XII asr boshlarida me'morchilik bilan birga naqqoshlik va o'ymakorlik san'ati ham ancha rivoj topadi. Imoratni o'ymakor ustun va to'sinlar, devorlarini bo'yoqli yoki ganchkori naqshlar bilan bezash keng tarqaladi. Bu davrga kelib naqqoshlik va tasviriy san'at o'zgacha tus oladi. Endilikda jonli mavjudotlarni tasvirlashdan murakkab geometrik va islimi gu Ш naqshlar ishJashga o'tiladi. Naqqoshlik san'atining taraqqiyoti o'z navbatida kulolchilik, miskarlik va zargarlikning ravnaqiga yordam beradi. Samarqand, Buxoro, Toshkent va boshqa shaharlar kulolchilik, miskarlik va zargarlik rivoj topgan markazga aylanadi. XI— XII asrlarda, ayniqsa sirli sopol buyumlar ishlab chiqarish keng yo'lga qo'yiladi.

Bu davr sopol buyumlari nihoyatda yaxshi sifatli bo'lib, chet el mamlakatlariga ham olib chiqilgan. Bu davrda xattotlik xalq san'atining muhim va keng tarqalgan sohalaridan biri edi. Hali kitob bosish kashf etilmaganligi, qo'lyozma kitoblardan nusxalar xattotlar tomonidan faqat qo'lda ko'chirilishi tufayli xattotlik san'ati ancha rivoj topadi. Turli uslubda husnixat bilan bitilgan xattotlik namunalari me'moriy naqshlarda ham hayotiy mazmun va estetik zavq beruvchi bezak sifatida ishlatiladi. Odatda, imoratlarning peshtoqi, eshigi va devorining ayrim qismlari turli mazmundagi bitiklar bilan qoplanar edi. Shunday qilib, DC—XIII asr boshi me'morchiligi va unda ishlatilgan me'moriy naqsh uslublari o'z navbatida mehnatkash aholining did-nafosat va binokorlik g'oyalari bilan chambarchas bog'langan xalq me'morlari — bannolarining sermazmun ijodini namoyish etadi. Musiqa san'ati. IX— ХШ asr boshlarida musiqa san'ati ham g'oyat taraqqiy qiladi. Bayramlar, to'ylar, xalq sayillari va boshqa marosimlar, shubhasiz kuy va qo'shiqsiz o'tmas edi. Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk» kitobida keltirilgan ma'lumotlarga qaraganda, xalq orasida ayniqsa qo'shiq janri keng tarqalgan. Bu davrda sozandalar ud, tanbur, q'o'biz, rubob, nay, surnay, karnay, qo'shnay va qonun kabi g'oyat xilma-xil torli, zarbli va puflab chalinadigan cholg'u asboblaridan keng foydalanganlar. Bu davrda xalq kuylari asosida keyinchalik tojik va o'zbek xalqlarining mumtoz kuyi «Shashmaqom» uchun poydevor bo'lgan «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», «Zerafkanda», «Buslik», «Sipohon», «Navo», «Basta», «Tamna» kabi yangi-yangi kuylar ijod etiladi. Bu soz va kuylarning ko'pi o'zbek va qardosh xalqlaming madaniy merosi tarzida hozirgi kungacha saqlanib kelmoqda. Musiqa san'ati shubhasiz she'riyat hamda musiqashunoslik ilmi bilan uzviy bog'langan holda taraqqiy etadi. Forobiy va Abu AH ibn Sino kabi ulug' olimlar musiqa va musiqashunoslikka katta e'tibor beradilar va nodir asarlar yaratadilar. Din va tasavvuf. IX—XIII asr ma'naviy hayotida islom dini muhim o'rin egallaydi. Bu davrda musulmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini darajasigacha ko'tarilgan islom dini va shariat musulmon dunyosining mafkurasiga aylandi. Arab

xalifaligining fotihlik siyosati natijasida o'zining barcha haq-huquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti qilingan Movarounnahr aholisi o'z e'tiqodi va xat-savodidan mahrum bo'lib, islom dinini qabul qilishga, shariat ahkomlarini bajarishga, shuningdek arab tili va yozuvini o'rganishga majbur bo'ldi. Ko'p vaqt o'tmay e'tiqodli xalq o'ziga yod bo'lgan arab imlosida xat-savod chiqarishga kirishdi. Movarounnahr aholisining murakkab arab imlosini o'zlashtirib, xat-savodli bo'lishi uchun arabiy tilni mukammal o'rganib, bu o'zga tilda asarlar yarata oladigan olim va mutafakkirlarning yerli xalq orasidan yetishib chiqishi uchun qariyb bir yarim asr, ya'ni bosh avlodning umri sarf bo'ldi. Shunday boisa-da, bu davr buyuk allomalar bilan bir qatorda islom ta'limotining rivojiga ulkan hissa qo'shgan Imom al-Buxoriy, lso Termiziy va Mahmud Zamaxshariy kabi aqoid ulamolarni kamolotga yetkazdi. Movarounnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G'aznaviylar va Xorazmshohlar davlati qaror topgach, islom ta'limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma'rifatga yanada e'tibor kuchaydi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad ko'tardi. Manbalardan ma'lum bo'lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda shaharning Kovushdo'zlar timi yaqinida bino qilingan. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda esa Buxoroning Darvoza mahallasida hatto qonunshunoslar uchun maxsus «Faqihlar madrasasi» qurilgan. Bunday oliy dorilfunun asosan islom dini ta'limotining asosiy manbalari: Qur'oni Karim, Hadisi sharif va arab tilini mukammal o'rganishga katta e'tibor bergan. Shariat ahkomlarini har tomonlama chuqur o'rgatishda «Tafsir» — Qur'oni Karimning sharhlari juda boy va qimmatli manba hisoblangan. Fiqh fani (islom huquqshunosligi) axloq va shariat ahkomlari borasida mukammal ma'lumot beradi. Islom dini ta'limotining ravnaqi va targ'ibotining kengayishida, ayniqsa Buxoro shahri markazga aylandi. Buxoro madrasalaridan juda ko'p yetuk fiqhshunos olimlar, odil qozilar, zohid imomlar yetishib chiqadi. Shu boisdan Buxoro IX asrdan boshlab «Qubbat ul-islom»— «Islom dinining gumbazi» nomi bilan shuhrat topadi.

Biroq hukmdor tabaqa mamlakatni idora qilishda imkoni boricha islom dinidan mafkuraviy qurol sifatida foydalanadi. Mafkuraning barcha sohalari islomga tobe qilinib, zardushtiylik e'tiqodi qoldiqlariga qarshi shafqatsiz kurash olib boriladi. Mehnatkash aholi ustidan jabr-zulm zo'rayib, har qanday hurfikrlilik ta'qib ostiga olinadi. Buning oqibatida zahmatkash xalqning tashvish va azobi ortib, hayoti g'oyat og'irlashadi, uning noroziligi bo'rtib, tug'yoni kuch oladi. Mana shunday g'oyat mushkul sharoitda jabrdiyda xalq o'z dardu alamiga malhamni tasawufdan axtaradi. Tasavvuf. Tasawuf, ya'ni sufiylik umumiy tarzda aytganda poklangan zohid, taqvodorlik ma'nosini anglatuvchi diniy ta'limot bo'lib, u o'rta asrlar musulmon Sharqida keng tarqaladi. Feodal davrining bu diniy-falsafiy oqimi dastlab VIII asr o'rtalarida Iroqda yuzaga keladi. Tasawuf ta'limoti asosida inson faoliyati va uning kamoloti yotadi. Unda kishining har bir nafasida ong, aql-idrok bo'lmog'i, bosgan har bir qadamida diqqat-e'tibor sezmog'i, u Vatan ishqi bilan band bo'lmog'i, xalq bilan aloqada birga hayot kechirmog'i kerak deb uqtiriladi. Tasawufning tariqat yo'llari g'oyat keng bo'lib, turli davrlarda Turkiston va Movarounnahming turli o'lkalarida uning turli xildagi yo'nalishlari paydo bo'ladi. Turkistonda XII asrda Yassaviya, XII asr oxirida Xorazmda Kubraviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya va boshqalar vujudga keladi. XII asrda Movarounnahrda keng yoyilgan tasawuf Yassaviya tariqati bo'lib, unga Ahmad Yassaviy asos soladi. Tasawufning asoslari Yassaviyning mashhur «Hikmat» asarida bayon etiladi. Ahmad Yassaviyning fikricha, shariatsiz tariqat, tariqatsiz ma'rifat, ma'rifatsiz haqiqat bo'la olmaydi. Ularning har biri ikkinchisini to'ldiradi va takomillashtiradi. Bu kamolot yo'li sari to'rt bosqich bo'lib, inson hayoti va faoliyatining asl mohiyatini tashkil etadi. Yassaviy sulukining (ta'limot) asosida kamolotga uzlat va tarkidunyochilik orqali yetishish g'oyasi olg'a suriladi. Unga faqat foniy dunyo rohati va farog'atidan voz kechib, uzlatda toat va ibodat yo'lida zahmat chekib, mashaqqatli mehnat qila olgan kishigina yetib boradi. Xullas, Yassaviy sulukida mashaqqatli mehnat va aziyat shariat yo'lida bo'lmog'i hamda tarkidunyochilik targ'ib etilsa-da, ammo

inson zoti sharif darajasida ulug'lanadi, uning har qanday mol-dunyodan va davlatdan ustun turishi ta'kidlanadi. Tasawuf ta'limotining buyuk siymolaridan yana biri Najmuddin Kubro (1145—1221) edi. U Xorazmda sufiylik maktabini ochib, «Kubraviya» sulukiga asos soladi. Yassaviy ta'limotidan farqli o'laroq, Kubraviya ta'limoti tarkidunyochilikni rad etadi. Kamolot yo'lida olib boriladigan mashaqqatli mehnat jarayonida bu dunyo noz-ne'matlaridan bahramand bo'lishning joizligi g'oyasi ilgari suriladi. Kubraviya ta'limotida xalqqa va Vatanga bo'lgan muhabbat nihoyatda kuchli bo'lib, har qanday og'ir damlarda ham omma bilan birga bo'lish, Vatanni mudofaa qilish va uning mustaqilligi uchun kurashga da'vat etiladi. Bunday g'oya yo'lida Najmuddin Kubro 1221-yilda jasorat ko'rsatib, Chingizxon boshliq mo'ng'ul bosqinchilari bilan jangda shahid bo'ladi. Tasawuf XIV asrda Naqshbandiya ta'limotida yanada rivoj topadi. Unga Bahouddin Naqshband asos soladi. U 1318- yilda Buxoro yaqinida qasri Hinduvon qishlog'ida matolarga naqsh bosuvchi hunarmand oilasida dunyoga keladi. Yoshligida o'qish va ta'lim olish bilan bir qatorda kimxob matoga gul bosishni puxta o'rganib, ota kasbi naqqoshlikni egallagan, so'ngra o'z kasbida mahoratga erishib, dovruq qozongan. Ayni zamonda o'z davrining atoqli shayxlari Xoja Muhammad Boboyi Samosiy, Amir Sayyid Kulol va boshqalardan odob-tariqatdan ta'lim oladi. Xoja Bahouddin «Hayotnoma» va «Dalil ul-oshiqin» nomli asarlar yozib, o'z tariqatini yaratadi. Tarixda bu suluk «Naqshbandiya» nomi bilan shuhrat topadi. Naqshbandiya tariqati Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda keng tarqaladi. Bahouddin tariqati asosida toat-ibodat va mehnat bilan kamol topib, OUoh visoliga yetishish, ma'naviy-axloqiy kamolotga erisKish yo'llari yotadi. Naqshbandiya tariqati insonlarni halol va рок bo'lishga, o'z mehnati bilan kun kechirishga, muhtojlarga xayr-ehson berishga, sofdil va kamtar bo'lishga chaqiradi. Uning «Dil ba yoru dast ba kor» («Dil yor bilan, qo 7 esa ishda bo 'Isin») degan hikmati Naqshbandiya tariqatining hayotiy mohiyatini ifodalaydi. U tarkidunyochilikni rad etib, mehnatsevarlik, odillik va bilimdonlikni targ'ib etadi. Naqshbandiya ta'limoti taraqqiyotiga keyingi asrlarda Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Xo'ja Ahror

kabi buyuk allomalar katta hissa qo'shadilar. Shunday qilib, tasawuf Movarounnahr aholisining ma'naviy hayoti bilan chambarchas bog'langan ta'limot bo'lib, o'rta asrning xalqparvar adib va mashoyixlari uni chuqur bilishga va u orqali ommaga ziyo va ma'rifat tarqatishga intilganlar. XIV asrning 50-60-yillarida O’rta Osiyoda feodal tarqoqlik G’oyatda kuchayib, ular qonli urushlarga aylandi. Amir Bayon Sulduz Samarqandda, Amir Xoji Barlos Keshda, Amir Boyazid Jaloir Xo’jandda, O’ljoytu Sulduz Balxda, Muhammad Xo’ja Yazdiy Shibirg’onda o’zlarini mustaqil hisoblaganliklari sababli ular o’rtasida doimiy nizolar bo’lib turdi. Natijada davlatni boshqaruv ishlari va xo’jalik hayoti butunlay izdan chiqqan edi. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelganidan keyin (1370 y.), u va uning avlodlari davri mamlakatimiz tarixi turli tarixiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarga boy davr bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyoda uzoq muddat davom etgan Mug’ullar istibdodiga barham berildi. Xususan, bu davrda ilmiy-madaniy hayotning gurkirab rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Amir Temur tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot, tilshunoslik, diniy ilmlarga katta e’tibor berdi. Uning saroyida Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshiy, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Bahriddin Ahmad, Alouddin Koshiy, Jalol Xokiy kabi allomalar faoliyat ko’rsatishgan. Amir Temur harbiy yurishlar, davlatni boshqarish ishlaridan tashqari juda ko’pgina me’moriy obidalar qurish ishlarini ham olib bordi. Ayniqsa, Samarqandda juda ko’plab me’moriy obidalar, bog’lar, saroylar bunyod etildi. Xususan, Bibixonim masjidi, Shohizinda maqbarasi, Bog’i Dilkusho, Bog’i Nav, Bog’i Bihisht, Bog’i Shamol kabi bog’lar, Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy kabi qarorgohlar shular jumlasidandir. Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy va maqbaralar, Turkistonda Ahmad Yassaviy maqbarasi, Toshkentda Zangiota maqbarasi, Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bag’dodda madrasalar barpo ettirdi. Butun O’rta Osiyo hududlarida qishloqlar, karvonsaroylar, hammomlar, madrasalar, maqbaralar qurilishi o’sha davr uchun misli ko’rilmagan darajada olib borildi.

Amir Temurdan so’ng uning avlodlari jahonning moddiy-ma’naviy madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo’shdilar. Xususan, Ulug’bek davrida fan va madaniyatga homiylik qilish, bu sohalarning gullab yashnashi va qurilish ishlari yanada avj oldi. Ulug’bek zamonida Samarqand, Buxoro, G’ijduvon, Shahrisabzda masjid va madrasalar, saroylar bunyod etildi. 1428-1429 yillarda Samarqandda rasadxona bunyod etildi. Bu rasadxonada Ulug’bek bilan o’z davrining mashhur olimlari Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid, Ali Qushchilar ham faoliyat ko’rsatib astronomiya sohasida ulkan ishlarni amalga oshirdilar. Rasadxona yordamida Ulug’bek mashhur astronomik jadvallar — «Ziji Ko’ragoniy»ni tuzdi. Bu davrda tarixiy fanlar sohasida ham ko’pgina ishlar qilindi. 1424-1425 yillarda Sharofiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»ni tugatdi. Hofizi Abru «Tarixiy yilnomalar», «Butun jahon tarixi» asarlarini yozdi. Abdurazzoq Samarqandiy o’zining «Matla’i us-sada’yn va majmai ul-bahrayn» asarida Shohruh davri tarixini yoritib berdi. Shuningdek, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilarning ham ijodi gullab yashnadi. Bu davrda adabiyot sohasida ham samarali ishlar qilindi. Bu jarayonda shoir va davlat arbobi bo’lgan Alisher Navoiyning xizmatlari katta bo’ldi. Undan tashqari Jomiy, Lutfiy, Sakkokiy kabilar o’lmas asarlar yaratdilar. Kamoliddin Behzodning rassomlik faoliyati rivojlandi. XIV-XV asrlar O’rta Osiyoda musiqa san’ati taraqqiyotida ham yangi mahsuldor bosqich bo’ldi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar, hofizlar orasidan Abduqodir Nayiy, Qulmuhammad Shayxiy, Husayn Udiy, Shohquli o’ijjakiy, Qosim Rabboniy, Darvish Ahmad Qonuniy va boshqalar yetishib chiqdilar. Umuman olganda temuriylar davridagi madaniy taraqqiyot «Temuriylar uyg’onishi (renessansi)» atamasiga muvofiq keladi. Bu haqiqatan ham turli madaniy doiralar — fan, adabiyot, badiiy ijodning yagona O’rta Sharq zaminida o’ziga xos uyg’onishi edi.

Adabiyotlar: 1. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha) T, 1994. 2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 5. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 6. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 7. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 8. Sentralьnaya Aziya v Kushanskuyu epoxu, T. 2, Moskva, 1974

O'xshashlar

O’rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish davri ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasi

Расцвет науки в IX-XII веках

Amir Temur va Temuriylar davri yozma manbalarida O’rta Osiyo

O’rta asrlar davri arxeologiyasi

IX – XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy hayot