Xalifalikda madaniyatning shakllanishi - Tarix - Referatlar

Xalifalikda madaniyatning shakllanishi

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB

Ko'chirib olish

Xalifalikda madaniyatning shakllanishi Reja: 1. Arab madaniyatining tashkil topishining o`ziga xos xususiyatlari. “Fors-Islom” uyushmasi. 2. “Bayt-ul-hikma (Ma`mun akademiyasining)ning tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati. 3. “Ixvon Us-safo” ta`limotining paydo bo`lishi va uning ilm-fan rivojiga ta`siri. 1

Arablarning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti VII asr boshlarida arab qabilalarining birlashishi va umumlashuviga olib keldi. Islom dini, bu birlashuvni mafkuraviy tasdiqlovchi, oqlovchi bo`ldi: xamma uchun bab baravar prinsiplar, millatlarning etnik kelib chiqishiga qaramay, din oldida xammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar to`g`dirdi. Natijada islom bayrog`i ostida birlashgan arab qabilalarining bosqinchilik siyosatini amalga oshirishga qodir vaziyat yuzaga keldi. Rasulullohdan keyin chahoriyorlari Abubakr, Umar Usmon Alilar birin ketin xalifa bo`ldilar va zabt etish, islom dinini tarqatish siyosatini davom ettirdilar. Arablar xayratomuz tezlikda Afrikaning shimoliy qismini, Markaziy Osiyo, Zakavkaz o`lkalarini, g`arbda Priney yarim orollarini zabt etdilar. Xitoy chegaralaridan Ispaniyagacha bo`lgan yerlarda, o`sha vaqtlarda ma`lum bo`lgan oykumenalar (yer kurrasining inson yashaydigan joylari) yarmini birlashtirgan xalifalik davlatini tuzdilar. Arablar Vizantiyaga qaram bo`lgan Suriya, Misr, Eron, Markaziy Osiyoda mavjud ijtimoiy va siyosiy davlat tuzumi, ma`muriy tashkilotlar, moddiy va ma`naviy hayot udumlarini qabul qiladilar. Masalan Erondagi Sosoniylar davlatidan markazlashgan davlat idorasi, feodal ishlab chiqarish usulini qabul qiladilar. Xalifalikda taraqqiyot darajasi turlicha bo`lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuv, ular o`rtasida yaqin aloqalarning o`rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi, ichki-tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki berdi. Natijada xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati Ovrupadagi tarqoq davlatlar, mamlakatlar madaniyatidan yuqori darajada bo`di. Metallurgiya, to`quvchilik sanoatida qator yangiliklar kashf etidi. Qog`oz, sopol va shisha buyumlar ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi, madanlar qazib olish va qayta ishlash taraqqiy ettirildi. Qishloq xo`jaligi sohasida xalifalikdagi rivojlangan mamlakatlar, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlari yutug`i suniy sug`orish, gidrotexnik inshoatlardan foydalanish, to`g`onlar, ariqlar, suv omborlari qurish, bog`dorlik, poliz, texnik (paxta, shakarpoya) o`simliklar ekish kabilardan boshqa xalqlar ham baxramand bo`ldilar. Xalifalikni tashkil etgan mintaqalarda xunarmandchilik, bozor uchun buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo 2

aloqalari, tovar almashtirishlar keng yo`lga qo`yildi. Bu davrda quruqlik orqali amalga oshirilgan qit`alararo savdo yo`li (Buyuk ipak yo`li) bilan qanoatlanmay, dengiz, okean yo`llari ham ochildi, daryo, suv yo`llaridan xam keng foydalanildi. Savdo va xunarmandchilik, jamiyat hayotidagi o`zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini topish ilm-fanning rivojiga extiyoj to`g`dirdi. Jumladan, matematika, astranomiya, tabiat fanlari, kemasozlik va katta inshoatlar qurish kabilar uchun o`ta zarur edi. Aholining ko`payishi, shaharlar sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi tabobat fani rivojini taqozo qildi. Sanoat, xunarmandchilik taraqqiyoti madanchilikni yuksaltirdi. Bu davrda al-kimyo (alximiya) fani ham keng taraqqiy etdi. Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim badaviy elatlardan iborat bo`lgan xalq edi. Tabiiyki, ular zabt etilgan xalqlar madaniyatini zudlik bilan o`zlashtiradilar. “Arab madaniyati” deb nom olgan madaniyat xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga mujassamlashtirilgan madaniyat edi. Arab tili faqat xalifalikni tashkil etgan xalqlar o`rtasida aloqa tiligina bo`lib qolmay, ilm-fan tiliga aylanadi, uning ilmiy gramatikasini ishlashda Markaziy Osiyolik olimlar Abdulla Xorazmiy (vaf.976), muxammad Zamaxshariy (1074-1144), Yusuf Sakkokiy (1160-1229) kabilar katta xisa qo`shdilar. Xalifalikda ilmiy izlanishlar erta, Ummaviylar davridayoq boshlandi, ko`plab olimlar xalifalar saroyida xizmat qildilar. Bular orasida Sever Sebaxt (XII asr), Jirjis Usquf, Yaqub-Ruhaviy (640-702) va boshqalar bor edi. Ular grek tilidagi qator asarlarni suryoniy tiliga ag`dardilar. Obbosiylar xokimiyat tepasiga kelishi (749) bilan madaniy hayotda ham bir qncha o`zgarishlar ro`y berdi. Arab – islom madaniyati, ilm-fani rivojining eng yuqori cho`qqisi Obbosiylar davriga to`g`ri keldi. Davlat tuzimi va idorasi, urf-odatlar, hayot tarzi, madaniyat, me`morchilik kabi sohalarda xalifalikning sharqi viloyatlari Eron va Movaraunnaxrdan ko`proq ibrat olganini, bu mintaqalardan chiqqan arboblarga suyanilganini ko`ramiz. Bu davrda ijtimoiy hayotning turli tomonlarini islomlashtirish kuchayadi. Zabt etish siyosati davom etadi. Ilm fanda qadimgi Gretsiya roli avvalgidan xam ortadi. G.E. fon Gryunebaumning fikricha, agar grek suryoniy va eroniy madaniyat orqali o`tgan ellinistik meros ta`siri bo`lganda klassik musulmon madaniyati yuksak 3

darajada erisha olmagan bo`lur edi. Misrdagi Aleksandriya, Edessa, Nisibin, Selevkiya,Antioxiya, Jundishapur, Baktriya kabi ellinistik madaniyat markazlari xalifalikga qaram va musulmon madaniyati shakllantirishida ijobiy rol o`ynagan edi. Bu davrda grek, suryoniy, sansikrit a forsiy tilidagi asarlarni arab tiliga ag`darish va shu yo`l bilan ulardan jamoatchilikni bahramand etish muammosi oldinga suriladi. VIII asrda boshlangan tarjimonlik ishi, endilikda ayniqsa avjga chiqadi. Xalifalikda xizmat qilib grek, suryoniy, forsiy va hind tillaridagi asarlarni arab tiliga ag`dargan tarjimonlar orasida ayniqsa, Xo`jayn ibn Ishoq (810-873), Ishoq ibn Xunayn, Xubayj Sobit ibn Kupra, Yaxyo ibn Adi, Ishoq ad Dimishqiy, Masarjuvayxlar oilasi, Noubaxt ibn Muqaffa, ibn Manka, ibn Vahshiyalar alohida ajralib turadilar. Islom bayrog`i ostida rivojlangan madaniyatda yunon elimenti bilan bir qatorda Eron Movaraunnahr elimenti ham kuchliligi shubxasizdir. Hatto ko`pincha bu madaniyat “fors-islom” uyushmasi sifatida qabul qilinadi. X asr boshlaridan esa fors tili islom mamlakatlarida badiiy adabiyot, ayniqsa, she`riyat tiliga aylandi, uning elementlari arab tiliga ham qo`shildi. Hatto Ispaniyada forsiy she`rlar yozish odat tusiga kirdi. Jamiyat hayoti tarixi abbosiylar davrida shunday darajaga ko`tarildiki, endi tabiat va ijtimoiy xayotdagi u yoki bu xodisani diniy yoki adabiy afsonalar yordamida izohlash imkoni qolmaydi. Natijada diniy muammolarda ham islom aqidalariga so`zsiz bo`ysinish o`rniga ratsional qarashni islom, isaviya, yaxudiylik, zardo`shtiylik dinlari masalalari bo`yicha ilmiy bahslar uyushtirishni ko`ramiz. Obbosiylar xokimiyat tepasiga kelar ekanlar, asosan Movaraunnaxr, Xuroson, Erondagi xalifalik, Ummaviylarga qarshi qaratilgan, milliy mustaqillik uchun kurashgan kuchlarga suyanar edi. Obbosiylar davrida tabiiyki bu mintaqalarda, ayniqsa, So`g`diyona, Baxtariy, Xorazmdan chiqqan aslzodalar, ilm, madaniyat ahllari xalifalikning mafkuraviy, siyosiy va iqtisodiy hayotida hal etuvchi rol o`ynaydilar. Xuddi ana shu vatandoshlarimiz tomonidan xalifalikning ma`naviy boyligi yaratilgan edi. Xalifalikning poytaxti 762 yili Damashqdan Bog`dodga ko`chiriladi. Olimlar ham yangi poytaxtga o`tadi. Tez orada Bog`dod davlatning ilmiy markaziga aylanadi. Obbosiy xalifalar al-Mansur (754-775), Xorun ar-Rashid (786-809) va uning o`g`li al- Ma`mun (813-833) ilm-fan, ayniqsa falsafa, matematika, astranomiyaning rivojiga 4

xayrixoxlik bildiribgina qolmay, uning rivojiga xomiylik qiladilar. Xorun al-Rashid davrida Bog`dodda ko`plab kutubxonalar tashkil etiladi. Ularning eng yirigi xalifa kutubxonasi edi. Kutubxonalarga xalifalikning turli mintaqalari va xorijiy yurtlardan kitoblar keltiriladi. Xorun ar-Rashid o`g`li Ma`mun avval Xorazm, keyinchalik Xuroson noibi etib tayinlangan edi. Ma`mun yoshligida yaxshigina ma`lumot olgan va otasi kabi ilm-fan rivojiga homiylik qiluvchi shaxs bo`lgan. Ma`mun Marvda o`z atrofiga Xorazm, Farg`ona, So`g`diyona, Shosh, Farob kabi o`lkalardan yerli olimlarni to`plab ularning ilmiy-ijodiy faoliyatlariga sharoit yaratib bergan. Marvda to`plangan olimlar Muhammad Muso Xorazmiy, Obbos ibn Said Javhariy, Ahmad Farg`oniy, Xabash al-Xosib nomi ostida mashhur bo`lgan Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy, Abu Bakr Ahmad ibn Ali al- Marvaziy kabilar edi. O`z birodarlari bilan hokimiyat uchun kurashda g`olib chiqqan Ma`mun 813-yili xalifa lavozimiga o`tiradi. Al-Ma`mun xalifa bo`lgach, Movoraunnahrda boshlangan xayrli ilm fan rivojiga homiylik qilishni kengroq miqyosda davom ettirdi. Ma`mun davridan boshlab, tabobat, falsafa, falakiyot, matematika kabi fanlarga oid risolalar (Platon – “Qonunlar”, “Gnimey”, “Aristotel”, “Siyosat”, “Kategoriyalar”, “Anatomika”, “Odob”, Qalb haqida” va bosh.) grek suryoniy, sanskrit, pahlovoniy va Xorazm tillaridan arab tiliga ag`dariladi. Xalifa al-Ma`mun Marvdagi olimlar guruhini (almaroviza) Bog`dodga taklif etadi. Keyinchalik “Bayt-ul Xikma” (“Ma`mun akademiyasi”) uyushmasini tashkil etadi. Keyinchalik “Bayt-ul xikma”ni arab, eron, suryoniy, yunon, yahudiy millatlariga mansub boshqa olimlar, hattotlar, tarjimonlar xisobiga kengaytiradi. Olim Ashraf Axmedov nemis tadqiqotchisi H.Zuterga suyangan holda olimlarning deyarli hammasi “nuqul xuroson, Movorounnaxr, Baktriya va Farg`onaliklardir” deb ta`kidlaydi. Yaqin vaqtlargacha “arab fani” deb atalib kelingan aslida esa boshqa millat vakillari tomonidan arab tilida yaratilgan ilm-fanning yuzaga kelishida Movaraunnahr va Hurosonda chiqqan olimlar katta rol o`ynaganlar. Bular Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Ma`shar al-Balxiy, Abu Nasr Farobiy, Abul Obbos ibn Muxammad ibn kasir Ahmad Farg`oniy, Yaxyo ibn Mansur, Ahmad ibn Abdulloh al Mirzaviy (Habash al- Hosib), Turk al Huttamiy Marvaruddiy, Battoniy, Ma`sudiy, Halid ibn Abdul Malik, 5

Abbos ibn Said Javhariy, Abu Nasr Mansur ibn Iroq, Abu Rayhon Beruniy, Abu Bakr ar-Roziy, Abul Qosim Xalaf ibn Abbos az-Zavhariy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Kashg`ariy, Mahmud Zamaxshariy va boshqalardir. Qadim zamonlardan insoniyat madaniyatining beshiklaridan biri xisoblangan zardo`shtiylik vatani bo`lgan mintaqada ellinizm davrida grek madaniyati keng tarqalgan edi. Bu yerda arablar istilosiga yirik madaniy markazlar, ayniqsa, Xorazm madaniyatining mavjudligini unutmaslik kerak. 431-yildan keyin Vizantiyada Isaviya dinining nasroniy mazhabi man etilgach ularning ko`pchiligi muhojir bo`lib Markaziy Osiyo va Eronga keladilar, grek-vizantiya madaniyati, Isaviya dinining tarqalishida muhim rol o`ynaydilar. Imperator Yustinian (527-565) Aleksandriya, Afina akademiyalarini ma`n ettirgach isaviy va majusiy olimlar ham Eron va Markaziy Osiyoda boshpana topadilar. Ma`rifatparvar shahonshoh Xusrav Anushirvon (531-579) Hindistondagi Jundishapurda tabobat akademiyasini tashkil etib unga muhojir olimlardan taklif qiladi. Keyinchalik Jundishapur akademiyasi faoliyatini kengaytirib, astranomiya, matematika, falsafa, tabiat fanlari bo`yicha ham tatqiqod ishlari olib borila boshlaydilar, rasadxona qurildi. Jundishapur shuhrati butun sharq mamlakatlariga tarqaladi. Unga taqlidan boshqa markazlar (nisabin, Edessa) ham tashkil etiladi. Bu ilmiy markazlarda grek tilidagi ilmiy falsafiy asarlar pahlaviy, suryoniy tillariga ag`dariladi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ilm fanning rivojida Yunon tasiridan tashqari hind-sanksrit ham katta rol o`ynagan. Kushonlar davrida mintaqa xalqlari bilan Hindiston xalqlari o`rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchli bo`lgan. Bundan o`n yillar muqaddam Kashmirda olib borilgan izlanishlar natijasida topilgan odam suyaklarini (er avv. III-II mingyilliklar) antropologlar tatqiq qilganda ular etnik jihatdan mintaqamiz xalqlariga juda yaqin bo`lib chiqqan. Shunga asosan xind olimlari uziq o`tmishda Markaziy Osiyo, Xuroson va Hindiston shimolida bir toifa xalqlar yashagan, degan xulosaga kelganlar. Ming yillar davomida jahon savdo yo`llari chorrahasi bo`lgan Markaziy Osiyo mintaqasida o`ziga xos boy madaniyat mavjud bo`lgan. O`rta asrlarda xam ilg`or madaniyat, ilm fan xuddi aynan Markaziy Osiyo xududida rivojlanishi va keyinchalik Bog`dod akademiyasining shakllanishida xal etuvchi rol o`ynagani tabiiy xoldir. Sank- 6

Peterburglik olim B.I.Marshak bu xaqda shunday deb yozadi: “Bu davr O`rta Osiyo, Eron-Xuroson madaniyati fani adabiyoti va san`atining arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarga o`ta keng tarqalgan va bu madaniyatning arablar tomonidan o`zlashtirilgan davr edi. Siyosiy xokimiyat arablar qo`lida bo`lgani bilan madaniy xukumdorlik ular tomonida edi”. Xamma diplomatlar arab tilida yozgan xamma olimlar, shoirlar bekorga Markaziy Osiyo va Xurosondan chiqmagan edilar. Xalifalikda davlat idoralari markazda va viloyatlarda idora etish usuli, Eron davlati, Sosoniylar tomonidan o`rnatilgan tartib asosida qurilgan edi. O`z fikrini isboti sifatida Marshak VIII-IX asrlarda yashagan So`g`diyonalik arab shoiri al-Huraymiy xaqidagi qo`yidagi ma`lumotni keltiradi: “Al Huraymiy so`g`di aslzodalar oilasidan bo`lib, oila Marvda qaror topgandi. U shimoliy Mesopatamiya, Armaniston, Seistonda, XI asr boshida Bog`dodda yashagan. Al-Huraymiy sherlarida so`g`di, iroq, Toxariston vatanparvarligi qorishib ketgan edi. U otam, Xusrav II, qarindoshim turk hoqoni, so`g`di... Bilingki, ular mening ildizim, men undan o`sib chiqqanman. Axir har bir shoxchaning yerda ildizi borku”. Isaviya dinidan farqli o`laroq, islomda ma`lum vaqtgacha ma`naviy hayotda ruhoniylar monopoliyasi bo`lmagan, aksincha, xalifalar ijtimoiy va tabiat fanlarining turli sohalari rivojiga xomiylik qilgan. “Bayt ul hikma”da yunon fani yutuqlarini o`zlashtirishdan tashqari, xind sanskrit madaniyati ham qiziqib o`rganiladi, bu o`rinda Markaziy Osiyolik olimlar faollik ko`rsatadilar. (Xorazmiy, Beruniy va b.) Hind madaniyatining xalifalikda tarqalishida ajdodlari balxdagi buddistlar monastrining rahbarlari bo`lgan Xalifa Xorun ar-Rashidning vaziri Barmakiyning xizmati katta edi. Tabobat, falakiyot, matematikaga oid risollar, “Kamila va Dimna” arab tiliga tarjima etiladi. Astranomiyaga oid “Sindhind”ga sharhlar yoziladi. Ingliz olimi J.Byornal rus tiliga ag`darilgan “Jamiyat tarixida fanning o`rni” asarida islom dunyosid ilm fanning rivoji haqida xaq so`zlarni yozadi: “Ovrupaning ko`pchilik qismi Rim imperiyasining xalokatidan kelib chiqqan falokatga botib yotgan davrda... musulmon dunyosi ajoyib taraqqiyotni boshidan kechirayotgan edi”. Musulmon olimlari taraqqiy yetuvchi jonli til yaratdilar. Eron, Hindiston va Xitoy tajribalarini o`zlashtirib, bu olimlar grek, matematika, astranomiya va meditsina tor asosini kengaytirishga muvaffaq bo`ladilar. Algebra va trigonemetriya, optika asosini yaratadilar. Kimyo yoki alkimyoda ham musulmon fani hal etuvchi 7

g`alabaga erishadilar. “Bayt-ul hikma” olimlari astranomiya, jug`rofiya, matematika, tabiiy fanlar, falsafa bilan shug`ullangan. Grek tilida Xippokrat, Aristotel, Porfiriy, Yevklid, Golen, Arximed, Ptolomey kabi olimlar asarlarini arab tiliga tarjima etganlar, ularga sharhlar yozganlar. Tarjima ishlari bilan qanoatlanmay, ilmiy ekspeditsiyalar ham uyushtirgan. Masalan 830 yillarda Muxammad Muso Xorazmiy rahbarligida G`arbiy Hindistonda, keyinchalik Vizantiya, Xorazmga ilmiy ekspeditsiyalar yuborilgan edi. A.Ahmedovning farziga ko`ra Xorazmiy hind sifralari bilan o`zi amalga oshirgan ekspeditsiyalar davrida tanishgan va matematikaga kiritgan. Ilm fan, adabiyot, xalifalik poytaxti Bog`doddagina emas, balki madaniy an`analarga boy bo`lgan Xorazm, Mavr, Buxoro, Samarqand, Balx va boshqa joylarda ham riojlanganini aytish zarur. Beruniy, Abu Nasr Mansur Iroq, ibn Sino kabi ko`plab olimlar fikrimiz dalilidir. Neoplatonizm ta`minoti islom dinini nazariy jihatdan ishlab chiqishni tartibga solishda qo`l keladi. Arabshunos olim G.E fon Gryunebaumning fikriga ko`ra Elinistik merosga ko`p tomondan yot bo`lgan o`rta asr islomi xuddi ana shu merosga suyanadi. Grek faylasuflari va ularning musulmon izdoshlarini islom aqidalaridan chetlashida ayblashiga qaramay, grek falsafasining xizmati islomning nazariy tomondan boyitilishida beqiyos bo`ldi, deydi olim. Amerikalik sharqshunos olim F.Rouzental “Bilim tantanasi” risolasida shunday deydi: “Ular rasmiy ilmni rad etmaydilar... ammo unga alternativ bo`lgan ilm avvalgisida mohiyati kam emasligini ibotlashga xarakat qiladilar. Bu davr ilm fan davri edi... Qur`ondan boshlab to sheriyatgacha hammasi maxsus ilmiy fanlar metodikasi bilan sug`orilgan edi”. O`rta asrlardagi islom madaniyati xaqida fikr yuritganda, ayniqsa mantiq fanining rivojlanganini qayd etish joiz. Mantiqqa hamma fanlarning kaliti sifatida qaralgan, uni “ilmlar raisi” sifatida ataganlar. Bu davrda insonning olijanobligi, bilimdonligidan ekanligiga hech kim shubha qilmagan. Faxriddin ar-Roziy ibn Sinoning “Ishorat” asariga sharh yozar ekan, “hmma qabilalar va hamma oqillar ilm eng oliy baxt va eng yuqori kamolat bosqichi va oliy fazilat ekanligi, bilim egalari esa eng oliy sifat, eng atoqli inson ekanliklarini bir og`izdan tasdiqlaydilar” dydi. Ammo ilmning amaliy hayotga tatbiq 8

etilishi ham talab qilinadi. (ilm va amal) “Ilm-ota, harakat o`g`il deydilar. Amaliyotsiz ilm befoyda, ilm tajribaga asoslanishi shart. “Ilm mulkdan ustunlik qiladi, bilim uni himoya qilsa, mulkni sen himoya qilishing kerak. Mulkni sarflab undan ayrilamiz, ilmni sarflasak unga yanada sayqal beramiz” g` (hazrat Aliga nisbatan berilgan hadj) so`zlarida olim va ilmdon kishilarga munosabat o`z ifodasini topgan. Sharq olimlari ilm haqida ko`plab xikmatli so`zlar ham aytganlar, ularni yunon faylasuflariga nisbatan ham berganlar, ilm bu hayot, `vomlik o`lim” (al- Mubashshir) “bilim-qalb taomi” tushunchasini Diogen Feognik Platon, Saxta Apolloniy Tiianskiy (Balinus) Sokrat kabi antik faylasuflar tasdiqlaydilar (“donolik-bilim, avomlik- o`lim, ilm shohlar ziynati”) Yoki-olimlar abadiy yashaydilar, asarlari-avlodlari, boylik egalari hayot payitlarida ham o`lik bo`lganlar. Bilim egalari vafotlaridan keyin ham tirik yashaydilar. (Ibn-al Mutaza). Bu mavzu xaqida Beruniy ham “Meneralogiya” asarida ko`p fikrlarni bayon qiladi. “Bilim dilga hayot bog`laydi”, ilm ko`z qorachig`i” (az- Zamaxshariy). Bu davrda xalifalikda olimlar ko`pincha shoxlardan ustun qo`yilar edi. VII asrda yashagan Abul Asvad ad-Dualiga qo`yiagi parchada nisbat beriladi: “Bilimdan qudratliroq hech narsa yo`q”. Shohlar xalq ustidan xukmronlik qilsalar, olimlar shohlar ustidan xukmronlik qiladilar”. Yuqorida keltirilgan tushuncha greklar va eroniylarda ham bo`lgan: “Qachon jaxon osoyishta hayot kechiradi” degan savolga Diogen “qachonki shohlar faylasuf bo`lsalar yoki faylasuflar – shox bo`lsalar” deb javob bergan. Xusrav Anushirvon esa “qachonki olloh biror xalqqa yaxshilik qilmoqchi bo`lsa uning shohlariga bilim beradi va shohlikni olimga beradi” deydi. Har bir o`g`il yoki qiz bolaning savod chiqarishi va ilmlar, badiiy adabiyotlardan boshlang`ich ma`lumot olishga imkoni bor edi. Bu davrda oddiy xalq o`rtasida badiiy adabiyotning ommaviy turi islom bayrog`i ostida bosqinchilik siyosati olib borgan qahramonlar, avliyolar xaqidagi qissalar, nasixatomuz xikoyalar, odob xaqidagi risolalar, islom aqidalarini targ`ib qiluvchi asarlar “1001 kecha” turidagi asarlar keng tarqalgan edi. Shunisi qiziqki, Xomer dostonlaridan katta-katta parchalar, Yevripid trogediyalari, arab tiliga ag`darilgan. Eroniylarda qaxramonlik dostonlari keng tarqalgan bo`lsada, bu janrlar arab tilidagi asarlarga ta`sir o`tkazmadi. Arab tilidagi adabi1td she`riyatning g`azl, qasida, marsiya, ruboiy kabi turlari rivojlandi. Bu davrda ilm va ilm odamlariga nisbatan izzat xurmat extirom 9

shunchalik yuqori darajaga ko`tarilgan ediki, bunday xolatni na bir davr, na biror mamlakatda, xatto ko`klarga ko`tarib maqtalgan Ovrupada ham uchratmaymiz. Islom dini, Priney yarimorolidan to G`arbiy Xitoygacha bo`lgan yerlarni o`z ichiga olgan xalifalikning ijobiy munosabati natijasida ilm-fan misli ko`rilmagan natijada taraqqiy etdi. Uning umuminsoniyat tarixi uchun ahamiyati beqiyos va uni hech qanday jarayon bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Hozirgi fanlarning poydevori o`sha vaqtlarda yaratilgan, uning amalga oshirilishida ishtirok etganlarning aksariyati yurtimiz vakillari bo`lganlar. Islom dini xukmron sinfning mafkuraviy quroliga aylangach, xalifalikning iqtisodiy, madaniy jihatdan bid`atlar shakllandi. Bular orasida keng tarqalgan va rasmiy islom uchun xavflisi ismoiyliylik edi. Shu oqim vakili, faylasuf olim Abul Fath ali Shahristoniyning (1086-1153) ta`biricha Ismoniylar “qachonki ruh ong darajasiga yetganida va u bilan mushtarak bo`lganida oliy komolot darajasiga ko`tariladi” deydi. Ular ma`rifat, ilm-fan, falsafaning keng tarqalishini isbotlaydilar. Ismoiliylar oqimi antik inostitsizmi, zardo`shtiylik va moniylik dinlari ta`siri ostida shakllangan edi. Keyinchalik ismoilizm Ovrupada keng tarqalgan karmatlik, albigoylik, kadarit, bojingit, povilikiylik kabi oqimlarga asos bo`ldi. Bu oo`imlarning bir-biridan farqi kam, turli mintaqalarda turlicha atalib, rasmiy islom va katolik diniga qarshi qaratilgan edi. Ular milliy ozodlik, qashshoq tabaqalarni ximoya qilish rasmiy dinlar ta`limotlarini zardo`shtiylik, moniylik ta`minotlari elimentlari bilan boyitish kabi siyosiy talablarni xam olg`a surdilar. Ularning fikricha dunyo abadiy, narigi dunyo xaqidagi ta`limot asossiz. Bidot oqimlari ta`limotiga zardo`shtiylik dualizmi ta`siri kuchli bo`lgan. Ular ham butun borliq yaxshilik va yomonlikning kurashidan iborat deb xisoblaydilar. Bid`at oqimlari, ayniqsa, Ovrupa mamlakatlari – Italiya, Bolgariya, Vizantiyada keng tarqaladi. Bolgariya va Fransiyada qurolli urushlar, qon to`kishlarga olib keladi. Bu harakatlar rasmiy din arboblari va xokimiyatlar tomonidan shafqatsizlik bilan bostirilgan. O`rta asrlarda tarqalgan turli ma`lumotlarning keng tarqalgani va e`tiborlisi mutazillik edi. Bu oqim VIII asrda shakllangan bo`lib, xalifa al-Ma`mun davrida davlat xomiyligidagi ta`limot darajasiga ko`tarilgan, ammo 50 yillardayoq ma`n etilgan edi. Mu`tazillik islom Sharqida falsafiy, ilmiy dunyoqarashga asos bo`lib xizmat qiladi. Bu oqimning dastlabki vakillaridan biri Vosil ibn Ota (699-748) edi. Olim Allohning 99 sifatini rad etib, Alloh odamsifat, 10

yakkayu-yagona, adab-boabad ekan, demak, uning nomi ham bitta bo`lishi kerak, degan tezisni olg`a suradi. Ibn ota Allohning odamsifatligini shubha ostiga oladi, odamga o`xshatish bilan Allohning moxiyatini pasaytirib yuborish mumkin deydi. Ibn Ota tezislarining biri insonda yo`qligini rad etish, aks xolda insonlarning salbiy qilishlarining ma`suliyati Alloh amir bilan amalgi oshirilgan bo`lur edi. Inson istagi, ixtiyori masalasi o`ta muhim bo`lib, rasmiy islom aqidalariga binoan odamning butun hatti-xarakati, taqdiri faqat alloh amriga bog`lab qo`yilgan edi. Mu`tazilliylar esa inson erkin, “Alloh esa o`z bandalariga nisbatan ma`suliyat xis etishi lozim” degan tizisni olg`a suradilar. Ularning fikricha, Alloh sof, tutib bo`lmas va ko`rib bo`lmas rux! Mu`taziylikning insoniyat oldidagi asosiy xizmati tajriba va bilimning insoniyat taraqqiyotidagi rolini tan olgan xolda aql, ong ahamiyatini ham yuqori ko`tarishi bilan belgilanadi. Mu`taziylik ta`limoti islom rasmiy din sifatida tan olingan mintaqalar – ayniqsa, Movaraunnahr, Eron, Ispaniyada ilm-fan, falsafaning rivojlanishiga zamin hozirladi. Mu`tazillik ta`limoti xalifa Mutavakkil (847- 861) davrida ma`n etilib bid`at deb e`lon qilindi. Xaqiqatan ular xur fikrlovchi edilar. Mu`tazilliylar faoliyati “Ixfon us Safo” nomi ostida birlashgan erkin fikrlovchi olim- faylasuflar guruhining kelib chiqishiga zamin hozirladi. “Ixfon us-Safo (pok birodarlar) ta`limoti ismoiliylik va karmatlar bidati bilan bog`liq bo`lgani tufayli ularning faoliyati maxfiy tusda edi. “Ixfos us Safo” 938 yili Basrada tashkil topdi. Ular ellikdan ortiqroq ilmiy falsafiy risolalar nomalar yaratdilar. Yashirin tashkilot “Ixvon us-Safo”ning a`zolari Zayd bin Rifaat, Abu Sulaymon al-Muxammad, Abul Hasan al Zanjoniy, Abu- Ahmad al-Nahrajoniy va boshqalar edi. Ulardan oshib kelgan risollar “Pok birodarlar va sodiq do`stlar nomalar” deb atalib fanlar bo`yicha qo`yidagicha taqsimlanadi: matmatika- 14, tabiat fanlari-17, metafizika-11, din masalalari-10, hammasi-52 risola. Ular bir-birlari bilan uzviy bog`liq. Yirik arabshunos olim K.Brokelshanning aytishicha, “Ixson us-Safo” olimlari rasmiy islom reaksiasi ancha susaygan davrda ijod etganlar. Olimning fikricha, ongni birlamchi darajaga ko`targan qomusiy olimlar ismoiliy guruhi bilan bog`liq bo`lganlar. Ilmiy ta`limotlar va tajribalarini Qur`onni aynan sharhlshga qarama-qarshi qo`yganlar. O`z ilmiy, falsafiy ta`limotlarini muqaddas kitobni erkin ravishda sharhlash bilan asoslaganlar. 11

“Ixvon us-safo” olimlari tabiat, matematika, astranomiya, falsafa fanlariga ko`proq ahamiyat berganlar. Ilmda xalollik uchun kurashganlar, neoplatizm falsafa maktabining asoschisi Plotinning (taxminan 203-270) emanatsiya haqidagi idealistik ta`limotidan materialistik xulosalarni izxor etishda foydalanadilar. “Ixvon us-safo” olimlari qadim Ioniya faniga, Aristotel, Pifagor, Xippokrat, Golen ta`limotlariga yuqori baho beradilar. Din masalalarida olimlar sinkretik nazariyani tarafdori bo`lganlar. Ularning fikricha, xamma dinlarning o`am ratsional tomonlari bor. Aristotel oldingan surgan muammo modda va shakl masalasi ularni ayniqsa qiziqtiradi. Ularning Allohga munosabati rasmiy islom munosabatidan o`zgacha Alloh ko`rib va tutib bo`lmas, ammo harakatga kirituvchi nur sochuvchi ruh. Bu fikr zardo`shtiylarning Quyosh atrofdagi nurning timsoli bo`lmish Axuramazdasini eslatadi. Mu`tazilliylik ismoiliylik oqimlari zamonida tashkil topgan “Ix Von us-Safo” islom sharqida Abu Rayhon Beruniy, Abu Bakr ar-Roziy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Ibn Bojja, Muhammad Abdulloh ibn Abu Valid ibn Ro`jd kabi buyuk olimlar ijodi poydevorini hozirladi. Ularning asarlarida musulmon Sharhida yaratilgan ilmi-falsafiy ta`limotning deyarli xammasi yakunlandi. Shuning uchun “Nomalarni” ilmiy falsafiy qomus deb xisoblashga asos bor. “Ixvon us-Safo” yaratgan qomusiy risolalar keyinchalik sharqda aniq va amaliy fanlar uchun asos bo`ldi. “Ixvon us-Safo” yaratgan “Nomalar” bilan Ovro`pa faqat XIII asrda tarjimon Kalo Kalonimusning lotin tiliga tarjimasi orqali tanishdi. Bu asarlar Ovro`pa mamlakatlari, ayniqsa, Fransiya ilm fan rioji va shakllanishida asosiy omillarning biri bo`ldi. Xalifalik va islom mamlakatlarida ilg`or dunyoviy fanlarning erkin taraqqiyoti hamma vaqt xam osonlikcha bir tekisda bo`lmadi. Chunki islom mamlakatlaridagi ijtimoiy hayot ilm-fan falsafaning taraqqiyoti erkin fikrlash islom aqidalariga nisbatan tanqidiy qarashni ham keltirib chiqargan edi. VIII asrning ikkinchi yarmida dinda bid`atlar, ma`naviy xayotda turli ilg`or falsafiy ta`limotlar, mutazillitlar, “Ixvon us-Safo” qadimgi grek fani, falsafasi ta`siriga qarshi kurash zaminini xozirlash, islomning rasmiy ta`minotini ximoya etish qalam (mutakallimlar) harakati tashkil etadi. G`azaliyning firicha, mutakkalimlar islom prinsiplari, snnani turli chalkashliklr, bid`at ta`limotlardan ximoya qiladilar. Ular din sofligi uchun kurashadilar, hayot oldinga surgan muammolarga faqat Qur`on, xadislardan 12

olingan parchalar, xudoning imkoniyati kengligini ta`kidlash bilan javob beradilar. O`z ta`limotlarini oqlash uchun o`n ikki tezisni maydonga tashlaydilar. Masalan, bo`lishi mumkin bo`lgan narsaga ishonch (xudoning buyrug`i bilan inson fildek, fil pashshadek holga kelishi mumkin). Xissiyot orqali bilimni xal etish a o`.k. Qalam “ulum ul islom”ning bir qismi bo`lib tabiat fanlari, ilmiy falsafiy oqimlarga qarshi kurashdi. Ular tanqid manbalarining asosiysi tabiat xodisalari va inson hayoti tabiiy qonuniyatlar asosida ro`y beradi degan tushuncha bo`lgan. Mutakallimlarning ko`zga ko`ringan vakili Shayx al-Ash`oriy (873-935) va uning maslakdoshlari ularning aqlga sig`magan ba`zi fikrlarni yumshatishga mutakkalimlar ta`limotini falsafiy jixatdan asoslashga uringanlar. Xalifalikda mutakallimlikdan keyin rasmiy, diniy aqidalara mutloq mutloq rioya qilish hech qanday chekinmaslik, reaksiyaning kuchayishi natijasida Bog`dod avvalgi mavqeini asta-sekin yo`qotadi. Xalif xokimiyati, xalifalikning inqirozga yuz tutishi, qaram bo`lgan mamlakatlarning, ayniqsa, Shimoliy Eron, Markaziy Osiyo, Shimoliy Afrika, Ispaniyaning xalifalikdan ajralib chiqishi natijasida Bog`dod madaniy ilmiy markazlik xususiyatini yo`qotadi. Yangi davlatlar, ayniqsa, Movaraunnahrda arablargacha bo`lgan madaniy markazlar – Xorazm, Buxoro, Marv, Samarqand kabi shaharlarda iqtisodiy madaniy hayot tez rivoj etadi. Obbosiylar davridagi madaniyatning ajoyib xususiyati va ahamiyatli tomoni shundaki, fanning va badiiy ijodning diniy, mafkuraviy cheklanganlikdan yuqori ko`tarilib, dunyoviylik ta`minlangan. U davr olimlari islom, aqidalarga maxkam bog`lanib qolmagan, hatto rasmiy islom dogmalariga rioya qilmay, erkin fikrlash darajasiga ko`targanlar. Ular inson tabiatning eng oliy mahsuli ekanini tasdiqlaydilar 13

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Quroni karim (arabcha) Madiia, 1406 yil hijriy. 2. Al-Qur`on al-Karim. Tarjimop va tafsir qiluvchi Say-yvd Mahmud ibn Sayyid Nazir ag-Tarozii al-Malanny. O`zbek arab yozuvidan nashrga tayyorlovchi. yeo`zboshn va izohdar mual-lifi Hoji Ismatulloh Abdulloh. G`.G`ulom nomidagi adabi-yet va san`at shshriyoti. 2000, 200X 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 1- jild. Tarjimon Z.Ismoilov. T., Qo-muslar bosh tahririyatn, 1997. 4. Abu Abdulloh Muhammad i&n Ismoil al-Buxoriy. Halis (al-Jome` as-sahih). 2- jild. Tarjimonlar: M.Nabixoiov, B. Nabixonoi. T., Qomuslar bosh tahriryugti, 1997. 5. Abu Abdumoh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 3- jild. Tarjimonlar: R.Qosimov va B. Nabixonov. T., Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 6. Abu Abdulyuh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (&t-Joms` as-sahih). 4- jild. Tarjimon Abdulg`ani Ablulloh o`g`li. T., Qomuslar bosh tahririiti. 1997. 7. I.Abdullayev. Abu Maisur as-Saolibny. T.,«O`zbskiston* iashriyoti. 1992. 8. I.Abdullavv. Beruniyta zamondosh shoirlar. T., «Fan» nashriyoti. 1975. 9. I.Abdullayev. Buxoroning arabttynavis shoirlari. T., «Fan» nashriyoti. 1965. 10. IAbdullayev. Nosir Buxoriy. O`z.KP Markaziy komite-ti nashriyoti, T., 1969. 11. I.Abdullayev. H. Hikmatullayev. Samarqandlik olimlar. T., *Fan» nashriyoti. 1969. 12. Abu Mansur as-Saolibiy. Ajoyib ma`lumotlar. Tadqiq qiluvchi, tarjimon, izoh va ko`rsatkichlarni tuzuvchi. I.Ab-dullasv. T., Abdulla Qodiriy nomidagi xatq merosi nash- riyoti. 1995. 14

O'xshashlar

O`rta Osiyoda qadimgi davr va dastlabki madaniyatning shakllanishi

Mustaqillik yillarida fan va madaniyatning rivojlanishi

Sobiq ittifoq davrida o'zbek milliy madaniyatning ziddiyatlari

Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

O’zbek xalqining etnik shakllanishi