X asrdan boshlab Markaziy Osiyo va Xurosonda hukm surgan davlatlar - Tarix - Referatlar

X asrdan boshlab Markaziy Osiyo va Xurosonda hukm surgan davlatlar

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

X asrdan boshlab Markaziy Osiyo va Xurosonda hukm surgan davlatlar Reja: 1.Somoniylar, G`aznaviylar va Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi 2. Saljo`qiylar va Xorazmshoxlar davrida Movaraunnaxr 3.Temuriylar va Boburiylar davlati

Markaziy Osiyoda hukm surgan feodal davlat, poytaxti Buxoro shahri bo`lgan. X asrning birinchi yarmi bu davlatning gullagan davridir. Movarounnahr, Xuroson, Shimoliy va Janubiy Eronni o`z ichiga olgan hamda Xorazm, Seyiston, Jurjon va Tabariston (Mozandaron) bu davlatga itoat etgan. Buxoro, Samarqand, Nishopur, Marv, Urganch, Hirot, Balx somoniylar davrida eng yirik va taraqqiy etgan shaharlar bo`lgan. Bu shaharlarda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlangan. 992 yili qoraxoniy turklari Buxoroni bosib oladi, 996 yili somoniylarning Zarafshon havzasi shimolidagi yerlarining hammasi turklar qo`liga o`tadi, 999 yili turklar Buxoroni ishg`ol qilib, somoniylar davlatini tamom tugatadilar va hokimiyatni to`liq qo`lga oladilar. 962 yili somoniylar lashkarboshisi Alptagin G`aznada g`aznaviylar davlatini tashkil qilgan va Jayhun (Amudaryo) daryosining janubidagi yerlar g`aznaviylar davlatiga qo`shib olingan edi. Somyuniylar davrida mamlakat madaniy jihatdan yuksalgan. Ko`pgana shaharlarda madrasalar qurilgan. Ilmu fan, me`morchilik, naqqoshlik va kulolchilik taraqqiy etgan. Qishloq xo`jaligi rivojlangan. Buxoroda amir saroyida eng yirik kutubxona bo`lgan. Somoniylar davrida Abu Nasr Forobiy (873—950 y.), Ibn Sino (980- 1037 y.), Abu Rayhon Beruniy (973— 1048 y.), Rudakiy (860—941 y.), Daqiqiy va Firdavsiy kabi buyuk olim va shoirlar yetishib chiqqan. Somoniylar Hazar, Eron, Bulg`or, Xitoy, Rus bilan keng ko`lamda savdo-sotiq qilgan. Mol ayriboshlashda Sharqiy Ovro`po bilan qilinadigan karvon savdosi katta ahamiyatga ega bo`lgan. Sharqiy Ovro`podan somoniylar davlatiga asosan kunduz va boshqa hayvonlar mo`ynalari, somoniylar davlatidan Sharqiy Ovro`poga sholi, quruq mevalar, jun matolar va shoyilar olib ketilgan. Somoniylar davrida Buxoro Sharqda Islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylangan. Bu yerda ko`plab madrasa, masjid va boshqalar qurilgan. O`rta Sharkda hukm surgan yirik feodal turk davlati. 962 yil somoniylar sarkardasi Alptakin G`azna shahrini bosib olib, u yerda g`aznaviylar davlatiga asos solgan. Bu sulolaning eng kuchaygan davri Sabuktakin (977—997) va uning o`g`li Maxmud

G`aznaviy (998— 1030) hukmronligiga to`g`ri keladi. 1030 yilga kelib ularning davlatiga hozirgi Afg`oniston, Eron va Markaziy Osiyoning bir necha viloyatlari, Hindistonning shimoliy va shimoliy-g`arbiy viloyatlari qo`shib olindi. G`aznaviylar davlati ravnaq topgan davrda saroida va shaharlarda buyuk olimlar yashab, ijod etganlar (Beruniy, Utbiy, Abulfazl Bayhaqiy, Gardiziy, Firdavsiy va boshqalar). G`aznaviylar davlati Maxmud G`aznaviy vafotidan keyin zaiflasha boshladi. Mas`ud I davri (1030— 1041)da Xorazm qo`ldan ketdi, Movarounnaxrning Amudaryo yuqori oqimidagi yerlarni qoraxoniylar tortib oldi. XII asr 70-yillarida g`uriylar g`aznaviylarni Shimoliy Hindistonga siqib chiqardilar, Lahor ularning poytaxti bo`ldi. 1186 yili g`uriylar Lahorni ham bosib oldilar. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Janubiy Tangti-tog` viloyatlarida tashkil topgan musulmon turk davlati. Uni barpo qilishda qator turkiy qabilalar ishtirok etgan, bulardan qarluq, chigil va yag`mo qabilalari yetakchi bo`lgan. Davlat asoschisi Abdulkarim Sotuq To`g`raxon yag`mo qabilasidan chiqqan va «bo`g`raxon» unvoniga ega bo`lgan. X asr o`rtalarida bu qabilalar Islom dinini qabul qilgan. X asr oxirlarida Sotuq Bo`g`raxonning nabirasi Horun ibn Muso ibn Sotuq boshchiligidagi qabililrning Movarannahrgaqarshi hujumlari natijasida somoniylar sulolasi tugatilgan. 992 yili Horun Buxoroni, 996-999 yillari uning vorisi Nasr I butun movarounnahrni bosib oldi. Qoraxoniylar davlati poytaxti dastlab Qashg`ar, keyin Bolasog`un, O`zgan shaharlari bo`lib, keyinchalik yana Qashg`ar qo`chirilgan. XI asr 60-70 yillari qoraxoniylarning saljuqiylarbilan boshlangan to`qnashuvlari o`rtasida o`zaro taxt uchun kurashlar natijasida qoraxoniylar davlati zaiflashib, saljuqiylarga tobe bo`lib qoldi, 1212 yili Muhammad Horazimshox qoraxoniylar davlatini butunlay tugutdi. Qoraxoniylar davlati turli o`lkalarning birlashishi san`at va adabiyot rivojiga katta imkon beradi. Malik, Masjid Kalon, Minorai Kalon, Vobkent minorasi, Jarqo`rg`on minorasi, Mag`oki attori masjidi, Shohi zinda ansambili, Xorazimda xom g`isht va paxsadan qurilgan Bo`ronqal`a, Noib qal`a, Qubodqal`a xaroblari, Faxruddin Roziy maqbarasi bu davirda qurish san`ati yuksak darajada bo`lganini ko`rsatadi. Qorahoniylar davrida adabiyot ham rivojangan: Yusuf xos Xojibning “Qutadg`u bilik”, Mahmud Qooshg`ariyning “Devonu lug`at at-turk” asarlari shu davrda ijod

etilgan. Mavzu bayoni: Saljuqiylar davlati nomi ko`chmanchi turk-o`g`uz qabilasi boshlig`i Saljuq nomidan olingan. Saljuqiy turklar XI asr 30-yillarida harbiy xizmatlari evaziga Xurosonda g`aznaviylardan mulklar oladilar. 1038 yili ular Nishopurni egallab, o`z rahbarlari To`g`rulbekni sulton deb e`lon qiddilar. Saljuqiylar sekin-asta butun Xurosonni (1038—1044), Xorazmni (1043) bo`isundirib, G`arbiy Eron (1042 va 1051 yil-lar), Ozarbayjon (1054) va Iroqni Bag`dod bilan birga (1055) bosib oldilar. Abbosiylar xalifasi To`g`rul-bekni sulton hamda «Sharq va G`arb podshohi» deb tan olishga majbur bo`ldi. To`g`rulbek Ray shahrini, uning ukasi Chag`irbek Marvni o`zlariga poytaxt qildilar. Alp Arslon (1063-1072) va Malikshoh I (1072-1092) davrida saljuqiylar Armanistonni egalladilar, Vi-zantiya (Rum)liklarni yengib (1071), butun Kichik Osiyo-ni (1071—1081), keyinchalik Suriya va Falastinni bosib oldilar. Ular Gruziya, Shirvon va Movarounnahr-ni o`zlariga bo`ysundirib, u yerlardagi hukmdorlarni o`z vassallariga aylantirdilar. Saljuqiylar qo`shin-lari Arabiston yarimorolidagi Yaman va Bahrayn yer- larini ham o`z tasarruflariga oldilar. 1074 yili Ter-miz, Buxoro, Samarqand, keyinchalik Farg`onani ishg`ol etdilar. Malikshoh I hukmronligida Salju-qiylar harbiy-siyosiy jihatdan juda kuchli bo`lgan. Poytaxt Isfahonga ko`chirilgan. XI asr oxirlaridan boshlab, saljuqiylar davlati tanazzulga uchray boshladi. Chunki birinchi salb yurish-lari natijasida saljuqiylar Shirvon va Kichik Osiyo-ning kirg`oq bo`yi hududlaridan, Suriya va Falastin-ning bir qismidan ajraldi. To`g`rulbek avlodlarining ba`zilari mustaqil sultonliklar tuzib oldilar: Ker-mon sultonligi (1041—1187), Suriya sultonligi (1074— 1117), Ko`nya (Rum) sultonligi (Turkiya, 1077—1307) Malikshoh vafotidan keyin uning o`g`illari o`rtasida taxt uchun kurash avj oldi. Natijada Saljuqiylar dav-lati ikkiga bo`lindi: G`arbiy Eron, Iroq va Ozarbay-jonni Iroq sultonligi (1118— 1194) nomi bilan Mah-mud boshqardi. Hamadonni poytaxt qildi. Xuroson, Siyiston, Xorazm va Movarounnahrda Malikshohning o`g`li Sulton Sanjar (1118—1157) taxt so`radi. Poytax-ti Marv bo`lgan. Sanjar vafotidan so`ng (1157) salju-qiylarning Xurosondagi hukmronligi tugadi. 1194 yili Xorazmshoh Takash Iroq sultonligini tor-mor

qildi. Ko`nya sultonligi esa XII asrgacha hukm surdi. Xorazimda Islomdan oldin va keyin quyidagi to`rtta xorazimshohlar sulolasi hkumronlik qilgan: afrig`iylar (305-995), ma`muniylar (995-1017), Oltintosh sulolasi (1017-1034), Anushtagin sulolasi (1077-1231). 305 yili Xorazim taxtini afrig`iylar sulolasi egalladi. Poytaxt dastlab tuproqqal`a, keyinchalik Kos (hozirgi adabiyoti Qiyot deb noto`g`riyozib kelmoqda) shahri bo`lgan. Abu Rayxon Beruniy afrig`iylar sulloolasi oid 21 ta xorazimshohla nomini “Qadimgi halklaridan qolgan yodgorliklar” asarida tilga olgan. Afrig`iylar madaniyati Xorazimda kuldorlik tuzimi yemirilib, feodal munosabatlar o`rnatila boshlangan davr (IV-VI asrlarda) vujudga kelgan. Uning shakllanishida sahrodagi qabilalar katta ta`sir ko`rsatgan. Xorazim Volag bo`yidan Markaziy Osiyo orqali Mo`g`uliston va Xitoyga hamda Eronga boriladigan savdo yo`llarining kesishgan joyida joylashgani muhim ahamiyat kasb etgan. 712 yili Xorazimni arablar bosib oldi. 996 yilgacha Xorazim ikki qsiimga- Shimoliy Xorazim (poytaxti Urganch yoki Gurganch) va Janubiy Xorazim (poytaxti Kos) ga bo`lgani edi. Shimoliy Xorazimda ma`muniylar sulolasi (996-1017) xukum suradi. Uning poytaxti Urganch taraqqiy qila boshladi. 995 yili Ma`mun ibn Muhammad har ikkala Xorazmni birlashtirib, xorzimshox unvonini bilan idora eta boshladi. Urganch poytaxti bo`ladi. Ma`mun va Ma`mnu II ibn Ma`mnun davrida Xorazimning qudrati yanada oshadi. Urganch yirik madaniy markazga aylanadi. U yerda davirning yirik olim va shoirlar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl Mashiy, Abu Bakr Muhammad Xorazimiy, Abu Sa`id Shabibiy, Abulxasan Ma`mnun kabilar yashab, ijod etdilar. 1017 yili Xorazimini Mahmud G`aznaviy bosib olib, o`zining bosh hojibi Oltintoshni xorazimshox unvoni bilan Xorazim xokimi etib tayinladi. 1043 yili Xorazim saljuqiylar davriga qo`shib olindi. Saljuqiylarning Xorazimdagi noibi Otsiz xorazimshox saljuqiylar zaifligidan foydalanib, mustaqil siyosat yurgiza boshladi va Xorazimda yangi sulolaga asos soldi. 1172 yili Xorazimga koraxoniylar bostirib kirdi. Otsiz xorazimshoxning nabirasi Takash 1187 yili Nishopurni, 1192 yili

Rayin, 1193 yili Marvin bosib oldi, 1194 yili saljuqiylar sultoni To`g`rul II ni yengdi. Takash xorazimshox davrida (1172-1200) Eronninng Shrqiy qismi Xorazimga qo`shib olindi. Uning o`g`li Muhammad Horazimshoh davrida Horazim Yaqin Sharqda eng qudratli davlatga aylandi. 1388 yili Xorazm temuriylar davlatiga qo`shib olindi. 1413 yildan Xorazmni Shohruxning noiblari idora etdi. 1505 yili Xorazmga Shayboniyxon qo`shin-lari bostirib kirdi. 1512 yili Xorazm taxtini o`zbek-lar sulolasi egalladi va Xiva xonligi tuzildi. Xorazm juda qadimiy (miloddan bir ming yillar avvaldan boshlab) boy san`at obidalariga ega bo`lgan o`lkadir (bu haqda to`xtamaymiz). Islom davrida Xorazmda juda katta qal`alar bun-yod etiddi (Teshik qal`a, Yakka Porson, Qavat qal`a, Guldursun qal`asi diqqatga sazovardir). X asr oxirla-ridan shimoliy Xorazmda Urganchning ahamiyati oshdi. Bu davrlarda anchagina bino va maqbaralar qurildi. (Sulton Takash maqbarasi, Faxruddin Roziy maqbara-si), XIV asr II yarmidan boshlab Urganchda koshin, yog`och va ganj o`ymakorligi bilan jozibador bezatil-gan memorial binolar qurildi (To`rabekxonim maqba-rasi, Qutlug` Temur minorasi). Mavzu bayoni: Amir Temur ibn Tarog`oy Bahodir asos solgan yi-rik va qudratli feodal davlati. Poytaxti Samarqand va Hirot. Chig`atay ulusida kuchayib ketgan feodal tar-qoqlik (XIV asr 40-yillari) natijasida Temur hoki-miyat tepasiga kelgan. Dastlab Movarounnahr va Xorazm-da vujudga kelgan davlat Temurning 1380—1402 yillardagi urushlari natijasida Eron, Iroq, Ozar-bayjon va Hindistonning shimoliy qismigacha yoyil-di. Temuriylar davlatni mayda uluslarga bo`lingan holda idora qilganlar. Temur hukmronlik qilgan yil-lari uning davlatiga qarashli o`lkalar to`rt qismga bo`lingan: Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Siyis-ton (markazi Hirot) — Shohruxga, G`arbiy Eron, Ozar-bayjon, Iroq va Armaniston (Markazi Tabriz) — Mironshohga, Fors, ya`ni Eronning janubiy qismi (markazi SHeroz) — Umarshayxga, Afg`oniston va Shimoliy Hindiston (markazi G`azna, keyinchalik Balx) — Pirmuhammadga suyurg`ol qilib berilgan. 1500 yili Movarounnahr Shayboniyxon boshliq ko`chmanchi o`zbeklar tomonidan bosib olingan. Faqat Xuroson temuriylar qo`lida qoladi. Husayn Boyqaro

(1470—1506), o`g`li Badiuzzamon (1506-1507) Xuro-son hokimi bo`lganlar. Shayboniylar Hirotni egal-ladilar. Zahiriddin Bobir ko`chmanchi o`zbeklar ta`-qibidan Afg`onistonga qochib borib, uni zabt qildi va mustaqil davlat tuzdi. Temuriylar davlati eng kuchli turk (o`zbek) davla-ti bo`lib, bu davrda Samarqandda ko`plab ajoyib mad-rasalar bunyod etilgan. Temurning nabirasi Ulug`bek (1447—1449) Samarqandda o`z rasadxonasini qurib, astronomiya ilmini rivojlantirdi. Bobir Amsr Temurning nabirasi Farg`ona viloya-tining hokimi Umar shayx Mirzoning o`g`li. Onasi Qutlug` Nigor xonim Toshkent hokimi Yunusxonning qizi bo`lgan. Bobir 1504 yili Afg`onistonni (Kobulni) zabtetdi. Shundan keyin Hindistonga yurish qilib, 1526 yili Dehli sultoni Ibrohim Lo`diyni yengib, Agra va Dehlini egalladi. Bobir oldingi fotihlar (Mahmud G`aznaviy, Chingiz, Amir Temurlar) kabi Hindiston-ni tashlab ketmay, u yerda qolishga qaror qildi. 1527 yili mart oyida Sikri yonida jangda Rano Sangoni ham yengib, butun Shimoliy Hindistonni bo`ysundir-di. 1530 yilning dekabrida vafot etdi. U betob kunla-ri bosib olgan mamlakatlarni o`z o`g`illariga bo`lib berdi: Hindistonni to`ng`ich o`g`li — Humoyunga, Pan-jobni — Mirzo Komronga, Kobul va Qandahorni — Mirzo Asqarga, Badaxshonni — Mirzo Hindolga`taq-simlab bergan edi. Humoyun o`z mulkini kengaytirish maqsadida 1534 yili Gujorat va Bixarga yurish qildi, lekin mag`lu-biyatga uchrab, Eronga shoh Tahmos huzuriga qochdi. Shi-moliy Hindiston 1555 yilgacha SHerxon va uning av-lodi tasarrufida qoddi. 1555 yili Humoyun chig`atoylar, afg`onlar, eroniylar, turkmanlar va ko`chmanchi o`zbek-lardan katta qo`shin to`plab, Hindistonga yurish qil-di va o`sha yiliyoq Iskandarshoh Surni yengib, Dehli-ni egalladi. Bir yildan keyin Humoyun kutubxona zinapoyasidan yiqilib halok bo`ldi. Urniga 14 yosh o`g`li Akbarshoh taxtga (1556—1605) o`tqazildi. Akbarshoh dav-rida Bobiriylar imperiyasi ancha kengaytiridsi, ichki va tashqi savdo rivojlandi. Dengiz orqali olib bori-ladigan savdoda Gujorat va Bengaliya alohida o`rin egalladi. Savdo yo`llarida karvonsaroy va quduqlar qurilishi savdoni rivojlantirdi. Akbarshoh marka-ziy davlat apparatini takomillashtirdi. Uning o`g`li Jahongir (1605—1627) boburiylar davlatini kengay-tirib, 1614 yil Mevarni, 1615 yil Assomni va 1620 yil Kashmirdagi kichik Keshtvora knyazligani bosib oldi. Bobiriylarning eng mashhur hukmronlaridan yana biri

Avrangzeb Olamgirdir (1658—1707). U Depan va Bijapurni bo`isundirdi. Akbar, Shohjahon va Avrang-zeb hukmronligi davrida bobiriylar imperiyasi ta-raqqiy etdi. Mamlakat birmuncha markazlashdi, ikti-sod va madaniy hayot o`sdi. Avrangzeb vafotidan so`ng ichki kurashlar kuchaydi. Bundan tashqari Ovro`polik-lar (Portugaliya, Daniya, Gollandiya va Angliya)ning bosqinchilik siyosati boshlandi. Natijada, mamlakat mayda-mayda davlatlarga bo`linib ketdi. 1858 yil bobiriylar imperiyasi ingliz mustamlakachilari tomo-nidan butunlay tugatildi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Quroni karim (arabcha) Madiia, 1406 yil hijriy. 2. Al-Qur`on al-Karim. Tarjimop va tafsir qiluvchi Say-yvd Mahmud ibn Sayyid Nazir ag-Tarozii al-Malanny. O`zbek arab yozuvidan nashrga tayyorlovchi. yeo`zboshn va izohdar mual-lifi Hoji Ismatulloh Abdulloh. G`.G`ulom nomidagi adabi-yet va san`at shshriyoti. 2000, 200X 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 1- jild. Tarjimon Z.Ismoilov. T., Qo-muslar bosh tahririyatn, 1997. 4. Abu Abdulloh Muhammad i&n Ismoil al-Buxoriy. Halis (al-Jome` as-sahih). 2- jild. Tarjimonlar: M.Nabixoiov, B. Nabixonoi. T., Qomuslar bosh tahriryugti, 1997. 5. Abu Abdumoh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 3- jild. Tarjimonlar: R.Qosimov va B. Nabixonov. T., Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 6. Abu Abdulyuh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (&t-Joms` as-sahih). 4- jild. Tarjimon Abdulg`ani Ablulloh o`g`li. T., Qomuslar bosh tahririiti. 1997. 7. I.Abdullayev. Abu Maisur as-Saolibny. T.,«O`zbskiston* iashriyoti. 1992. 8. I.Abdullavv. Beruniyta zamondosh shoirlar. T., «Fan» nashriyoti. 1975. 9. I.Abdullayev. Buxoroning arabttynavis shoirlari. T., «Fan» nashriyoti. 1965. 10. IAbdullayev. Nosir Buxoriy. O`z.KP Markaziy komite-ti nashriyoti, T ., 1969.

O'xshashlar

Markaziy Osiyo Arablari

Markaziy Osiyo va Qozog'iston xalqlari

O’rta osiyodagi qadimgi davlatlar (miloddan avvalgi iv asrdan milodning iv asrgacha)

Markaziy Osiyo etnologiyasi faniga kirish

Markaziy Osiyo jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi