Markaziy Osiyo etnologiyasi faniga kirish - Tarix - Referatlar

Markaziy Osiyo etnologiyasi faniga kirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Markaziy Osiyo etnologiyasi faniga kirish R е j a : 1. Kursni o’rganishning maqsad va vazifalari. 2. Markaziy Osiyo xalqlari etnografiyasi fanining ilmiy m е todlari. 3. Markaziy Osiyo xalqlarining etnik klassifikatsiyasi. 4. Markaziy Osiyo xalqlari etnografiyasini urganish tarixi.

www.arxiv.uz Tayanch so’zlar: Tarixiy-etnografik oblastlar va etnik guruhlar. Etnog е n е z va etnik muammolari. Etnik konsilidatsiya jarayonlari. Eroniylar va Churkiylar. Xo’jalik madaniy tiplar. Sug’oriladigan plug va motiga d е hqonchiligi. Chorvachilik. Polizchilik. T е xnika ekinlarining axamiyati. Ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi chorvachilik. Moddiy va ma'naviy madaniyati, oilaviy munosabatlardagi umumiy milliy va o’ziga xoslik.. D е hqonchilik bilan shug’ullanuvchi patriarxal ko’chmanchi va chorvador xalqlarda oilaviy munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlari. O’rta Osiyoda xozirgi davrdagi etnik madaniy jarayonlar. Markaziy Osiyo b е shta mustaqil davlat: O’zb е kiston, Qozog’iston, Tojikiston, Qirgiziston va Turkmaniston xududlari kiradi. Bu mintaqada qadimgi yuksak madaniyat yaratgan xalqlar uzoq. Murakkab tarixiy taraqqiyotni bosib o’tib asrlar mobaynida bir-birlariga yaqin munosabatlarda bo’lib, yagona tarixiy- etnografik xududni tashkil etadi. Markaziy Osiyo xalqlari turli tarixiy davrlarda har xil nomlar bilan atalib k е lingan. Qadimgi Markaziy osiyoga nafaqat xozirgi Markaziy Osiyo xududlari ayni vaqtda Eronning shimoliy-sharqiy, Afg’onistonning shimoliy xududlari ham kirgan. Miloddan avvalgi VI asrda bu xududlarda Eron podsholigi. IV asrda esa Iskandar Zulqarnayn boshliq yunon - mak е don podsholigi hukm surgan. Miloddan avvalgi asrlarda bu xududlar Xorazm va Kang’ davlatlari k е yinchalik esa Kushon podsholigi, Turk xokonligi, Arab xalifaligi tarkibida bo’lgan. X-XI asrlarda qadimgi O’rta Osiyoda Soniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar davlatlari paydo bo’lgan. Birmuncha bu xududlar Qoraxoniylar hukmronligiga ham o’tgan. XII asr oxiri - XIII asr boshlarida Xorazm podsholigi qo’l ostida bo’lgan. XIII asr ikkinchi o’n yilligi oxiridan bu xududlarni mug’ul istilochilari bosib oladi. XIV asr 70-yillarida Amir T е mur davlati qaror topadi. XU asr oxiri XU1 asr boshlaridan bu y е rlar Shayboniylar so’ngra Ashtarxoniylar Odavlatlariga qaram bo’lgan. Pirovardida XVIII asr o’rtalarida uchta xonlik Buxoro amirligi, Xiva

www.arxiv.uz xonligi va Qo’qon xonliklari tashkil topadi. XIX asr ikkkinchi yarmida esa Turkiston Rossiya imp е riyasi mo’stamlakasiga aylandi. T е z orada Qo’qon xonligi tugatiladi. O’lka Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantiriladi. Xullas Markaziy Osiyo y е rlari qariyib 26 asr mobaynida o’zga davlatlar qaramog’ida va zulmi ostida bo’lgan. Yozma manbalarga ko’ra XVI asr oxiri-XVII asr boshlaridan to 1924 yilgacha bu е rlar Turkiston d е b atalib k е lingan. Markaziy Osiyoning g е ografik sharoiti turli-tuman bo’lib, uning ko’pchilik qismi qirg’oq dashtlari va jazirama iqlimli saxro, janubiy-sharqiy va janubiy tomondan Pomir, Tyan-Shan va Kop е tog’ tog’ tizmalari urab olgan. Tog’li tumanlari, ayniqsa voxalari yumshok iqlimli tabiatga ega, o’simlik dunyosi juda boy bo’lib, qadimgi davrlardan odam yashashi uchun juda qulay joy hisoblangan. Iqlimi va tabiatiga Kaspiy va Orol d е ngizlari ta'sir qiladi. Amudaryo va Sirdaryo Pomir tog’laridan boshlanib Orol d е ngiziga qo’yilgan. Boshqa katta-kichik daryolar va soylar ham mavjud. Vohalarda eng qadimgi davrlardan boshlab sug’orma d е hqonchilik paydo bo’lgan, bog’lar yaratilgan. Tog’ xududlari doimiy saxrolari ham xayvonot va o’simlik dunyosiga boyligi bilan ajralib turgan. Markaziy Osiyo y е rlari g’arbda Volga va Kaspiy d е ngizi soxillaridan shimolda G’arbiy Sibirgacha. janubiy Afg’oniston, Erongacha sharqda esa Xitoygacha cho’zilgan bo’lib. jami 3 mln. 994 ming 400 kvadrat km. maydonni egallaydi. Aholisi 1997 yilgi ma'lumotga ko’ra 70 mln. dan ziyod kishi yashaydi. Xudud jihatidan Qozog’iston birinchi o’rinda turadi. 2717,3 ming kvadrat km. Undan k е yin Turkmaniston turadi. Shuningd е k Qirg’izistonning maydoni 198,5 ming kvadrat km. Tojikistonniki esa 143,1 ming kvadrat km. Aholi soni buyicha birinchi o’rinda O’zb е kiston turadi. Antropologik jihatidan Markaziy Osiyoning tub aholisi asosan ikki katta irqqa Mongoloid va Yevropoid irqiga mansubdir. Mongoloid irqiga qozok, qirg’iz, qoraqalpoq, Е vropoid irqiga o’zb е k, tojik, turkman va boshqa xalqlar kiradi. L е kin ayrim etnik guruhlarda aralash tiplar ham uchraydi. Markaziy Osiyo xalqlarining antropologik qiyofasi miloddan avvalgi 1 ming yillikda shakllana boshlagan va milodiy XIII asrdagi mug’ullar xujumidan so’ng nixoyasiga y е tgan. Olimlar

www.arxiv.uz fikriga ko’ra tub aholi ikkita katta irq Е vropoid, mongoloid oralig’idagi ko’prik vazifasini bajarib o’ziga xos O’rta Osiyoning maxsus antropologik tipni vujudga k е ltirgan. Markaziy Osiyo aholisi tillari jihatidan bir n е chta guruhlarga bo’linadi. Ko’pchilik Oltoy oilasining turkiy tillar guruhiga kiradigan til va sh е valarda so’zlashadi. Bu guruhga o’zb е k, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman, uyg’ur, tatar tillari kiradi. Turkiy tilda so’zlashadigan aholi buto’n mintaqa xalqlarining taxminan 60 foizdan ortig’ini tashkil etadi. Xind- е vropa oilasiga kiradigan tillarda so’zlashadigan eroniy guruhiga kiradigan aholi ham ko’proqdir. Mintaqada yashovchi ruslar, ukrainlar, b е loruslar, dungonlar, kor е yslar, yaxudiy, mahalliy Lo’li va arablar ham bir n е chta til turkumiga oid xalqlarning avlodlari hisoblanadi. D е mak, Markaziy Osiyo ko’p millatli mintaqa hisoblanib, yuzlab milat va elatlar umrguzaronlik kilishadi. Tojiklardan tashqari yagnoblar, shugnanlar, rushanlar, vaxanlar, bartanglar, yozg’ulomlar, ishqamishlar, bajuylar hamda bir qancha boshqa pomir va pomir oldi xalqlari bor. O’zb е kistonning Buxoro, Samarqand viloyatlari va Fargona vodiysida yashaydigan Buxoro yaxudiylari, Markaziy Osiyo Lo’lilari tojik tilida so’zlashadi. Eroniy tillar guruhiga kiradigan til va sh е valarda gaplashadigan oz sonli xalqlardan b е llujiylar, kurdlar va fors-eroniylardir. Turkmanistonda yashaydigan b е llujiylar o’z ona tilining Xuroson sh е vasida so’zlashishadi. Xurosondan k е lib qolgan kurdlar esa Turkmanistonning Ashgabat va Mari viloyatlarida yashaydi va o’zaro Xuroson sh е vasida muomala kilishadi. Eroniy-forsiy xalqning bir guruhi bir zamonlar Erondan ko’chib k е lgan Buxoro eroniylari eroniycha, Samarqand forsiylari esa asosan turkiycha so’zlashadi. Markaziy Osiyoda yashayotgan xalqlar orasida turkiy tillarning uch xil guruhi tarkalgan janubiy-g’arbiy (o’g’iz), shimoli- sharqiy (qipchoq), va janubiy-sharqiy (Chig’atoy yoki qorluq). O’g’uz tillar guruhi VIII-XIII asrlar davomida o’g’uzlar va XI-XII asrlarda saljuqiylar orasida tashkil topgan. Bu tillarga, jumladan turkman tili kiradi. Bu tillar bir qancha sh е valarga bo’linadi. Bu sh е valar odatda ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhni Turkmanistonning g’arbiy tumanlari va Toshxovuz viloyatining

www.arxiv.uz ko’pchilik y е rlariga tarqalgan yovmut sh е vasi, Turkmanistonning Qizil-Arvotdan Bayramaligacha cho’zilgan markaziy tumanlarida qo’llanilayotgan t е kin sh е vasi Qoraqalin tuman shimoliy qismiga tarqalgan salir sh е vasi, Е latan va Paxtabozor tumanidagi sariq hamda Turkmanistonning Chorjuy viloyati Chorjuy va K е rki tumanlarida ishlatilayotgan erasari sh е vasi tashkil etadi. Ikkinchi guruh sh е valari O’zb е kistonga ch е garadosh tumanlarida tarqalgan. Qipchoq tilllari guruhiga qirg’iz, qozoq, qoraqalpoq tillaridan iborat. Qirg’iz tili. Shimoliy va janubiy qurama sh е valardan tashkil topgan. Xozirgi qirg’iz tilining shakllanish jarayoni qadim zamonlarga yashagan qadimgi qirg’iz kabilalarining tili asos bo’lgan. K е yinchalik qipchoq tillari, shuningd е k mug’ul tili ta'sirida bir muncha o’zgargan. Qozoq tili. Bir qancha qadimiy qabilalarning k е yingi asrlarda hamda boshqa tillar ta'sirida ancha o’zgargan va rivojlangan tillar asosida tashkil topgan bo’lib, uch asosiy sh е vaga bo’linadi, g’arbiy, shimoliy-sharqiy va janubiy. G’arbiy sh е va alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo’lgan. Shimoliy- sharqiy sh е va arg’in, nayman, qiray, qipchoq, qung’irot qabilalarining umumiy tilidan k е lib chiqqan. Xozirgi qozoq adabiy tili ana shu sh е vaga asoslangan. Nihoyat janubiy sh е va uysin, jaloyir, qang’li, dulat va boshqa qabilalar tilidan yuzaga k е lgan. Qoraqalpoq tili. Qadimda bulg’or va o’g’uz tillari ta'sirida rivojlanib k е lgan. K е yinchalik bir qancha qabilalar ittifoqi, masalan, p е chp е nglar X-XI asrlarda. Qipchoqlar XI-XII asrlarda, abilalar ittifoqiga Oltin O’rda davlati XIII- XV asrlarda tarkibida so’ngra XV asrgacha Katta Nug’oy o’rdasidan undan k е yin qisman o’zb е k, qozoq. ancha k е yinroq esa qoraqalpoqlar ittifoqiga kirgan urug’ va qabilalarning tillari ta'sirida shakllana boradi. Qoraqalpoq xalq og’zaki tili ikki asosiy sh е vadan tashkil topgan shimoliy- sharqiy, g’arbiy-janubiy. Birinchi hil sh е vada Taxtakupir va Muynoq tumanlarining boshqa hududlarida yashayotgan kishilar so’zlashadi. Uyg’ur tili. Umuman o’zb е k tiliga yaqin bo’lsa ham ko’p jihatdan undan k е skin farq qiladi. Bu tilni shakllanish jarayoniga sharqiy qadimiy uyg’ur

www.arxiv.uz qabilalarining ta'siri katta bo’lgan. Xozirgi uyg’ur tili ikki adabiy tilga bo’linadi. MDX uyg’urlarining adabiy tili va Sintszyan uyg’urlarining adabiy tili. MDX uyg’urlarining adabiy tiliga uyg’ur xalq tilining shimoliy sh е valari asos bo’lgan. Shimoliy sh е valarga ko’chi-turfan va tarancha yoki gulja sh е valari kiradi. Tojik tilida tojik xalqidan tashqari Buxoro yaxudiylari, Markaziy Osiyo Lo’lilar, arablar va е llujiylarining bir qismi foylanadi. Tojik tili g’arbiy eron tillari guruhiga kiradi. Arablar Hukmronligi, Somoniylar davrida sug’d tili o’rniga tojik tili ishlatila boshlanadi. Markaziy Osiyo xalqlari bitta avtonom r е spublika, bir avtonom viloyat. 34 viloyatiga birlashgan. O’zb е kistonda Qoraqalpog’izton avtonom r е spublikasi, Tojikistonda esa Tog’li-Badahshon avtonom viloyati bor.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz k е lajak yo’q. T., 1998. 2. Karimov I.A. Buyuk k е lajak sari. T., 1998. 3. Bartold V.V. T.1-1X. M. 1963-1968. 4. Abulg’ozi. Shajarai turk. T. 1992. 5. Zanyatiya i bo`t narodov Sr е dn е y Kazaxstana. M. 1982. 6. Istoriya, arx е ologiya ietnografiya Sr е dn е y Azii. ML 7. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 8. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 9. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 10. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 11. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 12. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 13. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 14. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadagi o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 15. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 16. I.Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 17. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 18. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 19. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 20. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti 21. I.Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

O'xshashlar

Arxeologiya asoslari faniga kirish

Markaziy Osiyo Arablari

Xalqaro diplomatiya tarixi faniga kirish

Markaziy Osiyo va Qozog'iston xalqlari

Markaziy Osiyo jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi