Vaqt mintaqasining vaqtni hisoblashdagi ahamiyati - Tarix - Referatlar

Vaqt mintaqasining vaqtni hisoblashdagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

Vaqt mintaqasining vaqtni hisoblashdagi ahamiyati Reja: 1. Soat farqliklari nima. 2. S.Fleming sistemasi. 3.Vaqt farqliklari birinchi marta qachon va qayerda qabul qilingan.

XIX asrning saksoninchi yillarida Amerika Qo`shma Shtatlarida turli joylardagi turli soatlar k о `rsatadigan vaqtdagi tartibsizlik va qiyinchilikni bartaraf etish maqsadida har bir temir y о `l mazkur y о `lda yoki uning ma`lum katta bir qismida harakat qiluvchi о `zining “yagona” vaqtini о `rnatgan edi. “Yagona” vaqt sifatida о `sha mazkur joy uchun о `rtacha vaqt hisoblangan vaqt tanlab olinardi. Buning natijasida mamlakatda vaqt hisobining 75 ga yaqin turli sistemalari paydo b о `ldi, ayrim katta temir y о `l stansiyalarida uchtadan soat qo`yilar edi. U soatlarning bittasi shu xududda katnaydigan poyezdlarning vaqtini, ikkinchisi esa sharq tomondan keladigan poyezdlarning vaqtini k о `rsatar, uchinchisi garb tomondan keladigan poyezdlarning vaqtini kursatar edi. О `sha vaqtlarda Rossiyada Peterburg aholisi Peterburg vaqti (Pulkovsk observatoriyasining vaqti) bilan, Moskva aholisi Moskva vaqti (Moskva universiteti observatoriyasining vaqti) bilan, Finlyandiya aholisi Gelsingforsk vaqti bilan yashar edi va xoqazo. Vaqt hisobidagi boshboshdoqlik bora-bora nixoyat ortiqcha chidab b о `lmas darajaga yetadi. 1870 yili Kanada temir y о `llarining injeneri Sandford Fleming soat poyaslari ta`sis etishni taklif qildi. Injener S. Fleming ishlab chiqqan loyixa 1883 yili Amerika Q о `shma Shtatlari va Kanadada qabul etildi. Keyinchalik esa u dunyodagi boshqa deyarli hamma davlatlarda ham qabul etiladi. Poyas vaqti bizning mamlakatimizda Xalq Komissarlari Sovetining 1919 yil 8 fevraldagi dekreti bilan joriy etilgan. Poyas vaqti yoki soat poyaslari. Maxalliy vaqt. Ma`lumki, Yer dumaloq, shar shaklidadir. Shuningdek, uning uzluksiz ravishda о `z о `ki atrofida garbdan sharqqa tomon aylanib turishini bilamiz. Demak, yer о `z о `ki atrofida aylanish jarayonida о `z yuzasining turli qismlarini birin-ketin Quyosh tomon burib turadi. Shuning uchun ham kunning boshlanishi (yoki Quyoshning chiqishhi) yer sharining turli joylarida turli vaqtlarda t о `gri keladi.

Keling, misollar bilan yana tanishaylik: agar Toshkentda tush payti b о `lganda Londonda kech soat 6 dan 20 minut о `tgan, Nyu-Yorkda – tush soat 1 dan 32 minut о `tgan, Oxotskda – kunduz soat 4 dan 40 minut о `tgan, Parijda kech soat 6 dan 24 minut о `tgan, Xelsinkida – kechqurun soat 8 b о `ladi. Soat poyaslarini asoslangan Xalqaro vaqtning (ya`ni injener S. Fleming kashfiyotining) moxiyati esa quyidagicha: Yer shari о `z о `ki atrofida 24 soat ichida t о `la 360 gradusga aylanadi. Demak, bir soatda u 15 gradus aylanadi. Shunga muvofiq yer sharining yuzasi bir kunni Tashkil etadigan soatlar soniga muvofiq xolda 24 ta poyasga b о `lingan. Har bir poyas biri ikkinchisidan geografik uzunlikka binoan 15 gradusdan orqada qoluvchi ikkita Meridian bilan chegaralanadi va о `z ichida 15 gradusga egadir. Soat poyaslari garbdan sharqqa tomon birin-ketin nomerlashtirilgan. Har bir poyas ichida bir xil, yagona vaqt qabul qilingan b о `lib, u vaqt о `rtacha poyas vaqti deb ataladi va k о `shni poyasdagi vaqtdan rosa bir soatga farq qiladi (ya`ni yoki bir soat k о `p, yoki bir soat oz b о `ladi). Ana shu vaqtdagi daqiqalar va soniyalar esa hamma joyda bir xil b о `ladi. Xalqaro kelishuvga binoan vaqt hisobi butun dunyo b о `yicha Grinvich observatoriyasi boshlangich meridianidan boshlanadi. Grinvich meridianining nomeri nul b о `lib, u nul poyasining о `rtasidan о `tadi. Grinvich grajdan vaqti umumjaxon yoki dunyo vaqti deb ataladi. Nolinchi poyasga Angliya, Fransiya, Belgiya, Ispaniya, Portugaliya va Afrikaning bir qismi t о `gri keladi. Bu poyasdagi soatlarning hammasi bir xil vaqtni – Grinvich vaqtini k о `rsatishi kerak (bu yerda poyas chegaralarida yarim soatgacha yetadigan noaniqlik bor, lekin vaqtdagi bunchalik ozgina tafovut amalda aholi uchun unchalik ahamiyatsizdir). Nolinchi Grinvich poyasining vaqti G`arbiy Yevropa vaqti deb ataladi. Nolinchi poyasning sharqiy tomoniga birinchi poyas joylashgan b о `lib, uning vaqti о `rtacha Yevropa vaqti deyiladi. Bu poyas Norvegiya, Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Polsha, Avstriya, Vengriya, Yugoslaviya, Italiya Maydonlarini va Afrikaning bir qismini о `z ichiga oladi. Bu poyasning vaqti Grinvich vaqtidan bir soat oldinda.

Ikkinchi poyasga Misr Arab Respublikasi, Turkiya, Bolgariya, Ruminiya, Finlyandiya va boshqa mamlakatlar kiradi. Xalq Komissarlari Sovetining dekretiga muvofiq sobik SSSR Yevropa qismining garbi ham ana shu ikkinchi poyasga tegishlidir. . Ikkinchi poyas vaqti sharqiy Yevropa vaqti deb ataladi va u Grinvich vaqtidan rosa ikki soat farq qiladi. Moskva bilan Peterburg Hozir ikkinchi poyasning umumiy vaqtiga egadir. Eslab qolish oson b о `lishi uchun uchinchi poyasni Volga poyasi, t о `rtinchini– Ural poyasi, beshinchini-Omsk va Toshkent bilan birgalikda G`arbiy Sibir poyasi, oltinchini-Tomsk va Krasnoyarsk bilan Yenisey poyasi, yettinchi-Irkutsk poyasi, sakkizinchi-Chita va Sretensk bilan Amur poyasi, t о `kkizinchini-Blagoveshensk va Vladivostoq bilan Primorsk poyasi, о `ninchini-Oxotsk, о `n birinchini-Kamchatka poyasi va nixoyat, о `n ikkinchi poyasni Chukotka poyasi deb atash ham mumkin. О `n uchinchidan to yig`irma birinchigacha b о `lgan poyaslar Tinch oqeanining bir qismini va ikkala Amerika kit`asini о `z ichiga oladi. Yig`irma ikkinchi poyas Atlantik oqeani orqali о `tadi. Nixoyat, oxirgi yig`irma uchinchi poyas esa garb tomondan Nolinchi, Grinvich poyasiga kelib yondoshadi. Har bir soat poyasi ichidagi poyas vaqti dunyo (ya`ni Grinvich) vaqtidan о `sha poyas nomeriga teng keladigan mikdorda oldinda b о `ladi. Buni aniq misol yordamida tasavvur qilib k о `raylik. Masalan, Moskva shaxrini oladigan b о `lsak, u, vuqorida k о `rganimizdek, ikkinchi soat poyasiga joylashgan, demak Moskvaning poyas vaqti dunyo vaqtidan ikki soat oldindadir. Toshkentning poyas vaqti dunyo vaqtidan besh soat oldindadir. Bizning mamlakatimizda poyas vaqti 1919 yil dekreti bilan о `rnatilganligini vuqorida aytgan edik. Ana shu dekretga binoan MDX territoriyasida hammasi b о `lib о `n bitta soat poyasi (ikkinchi poyasdan to о `n ikkinchi poyasgacha) belgilangan. Bu soat poyaslarining chegaralari hamma joyda ham meridianlar b о `yicha izchil о `tkazilgan b о `lmay, balki ular ma`muriy chegaralar, daryolar, temir y о `llar, tosh y о `llar, k о `priklar va xoqazo geografik obyektlarga qarab belgilangan edi. 1957 yil 1 martidan boshlab esa sobik SSSR hamma territoriyasida soat poyaslarining yangi chegaralari belgilangan. Bu chegaralar

hozir mamlakatimizdagi yirik iqtisodiy rayonlarning ma`muriy chegaralari bilan t о `lik mos tushadi. (Biroq Krasnoyarsk о `lkasi bilan Yakutiya avtonom respublikasi bu qoidadan mustasnodir). Soat poyaslarining chegaralarini hamma joyda aniq meridianlar orqali о `tkazilgan deb b о `lmaydi. Agar ularni meridianlar orqali о `tkazilsa, ayrim shahar yoki qishloqlarga ikkita soat poyasi t о `gri kelib, ularning turli burchaklarida turlicha (ikki xil) vaqt mavjud b о `lgan b о `lar edi. Shuning uchun mamlakatimizda soat poyaslarining chegaralari k о `pchilik xollarda daryolar va boshqa tabiiy chegaralar orqali va shuningdek joylarning ma`muriy b о `linishini hisobga olgan xolda belgilangan. Demak, bir vaqt poyasidan boshqa poyasga о `tadigan b о `lsangiz, soatingiz strelkasini rosa bir soat yo oldinga, yoki orqaga о `tkazishingiz kerak b о `ladi. Biroq vaqtning (t о `grisi, soat strelkasining) bunday sakrab yurishi temir y о `l transporti uchun noqulaydir; katta stansiyaga turli tomondan kelgan turli poyezdlar о `zlarining turli vaqtlarini olib keladi. Bunday noqulaylik aeroflot va telegrafga ham taalluklidir. Yer yuzidagi hamma joy, ma`lumki, о `zining maxalliy vaqtiga ham egadir. Bu maxalliy vaqt о `sha joyning yer sharidagi qaysi meridianga joylashganligiga, ya`ni uning geografik uzunligiga bog`liqdir. Maxalliy vaqt bir meridianning hamma joyida bir xildir. Meridianning sharqiy tomoniga tush payti oldinroq keladi, uning G`arbiy tomoniga esa keyinroq keladi. Dekret vaqti. . Bu vaqt 1930 yil 16 iyunda sobik SSSR xukumatining maxsus dekreti bilan о `rnatilgan. Bu dekretga muvofiq о `sha kundan boshlab SSSRdagi barcha soat poyaslarida vaqt bir soat oldinga surilgan. О `shandan boshlab bizda tush payti soat 12 emas, balki soat 13 (kunduzgi 1) hisoblanadi. vaqt hisobidagi bunday о `zgarish aholining kun yorugidan yaxshiroq foydalanishi va elektr energiyasini turmush hamda ishlab chiqarish extiyojlariga kulayroq sarflash maqsadida amalga oshirilgan. Demak, dekret vaqti poyas vaqtiga yana bir soat k о `shilgan vaqtni bildiradi.

Vuqorida biz Moskvaning ikkinchi soat poyasiga joylashganligini va shu poyas vaqti bilan (ya`ni Grinvich vaqtidan ikki soat farq qilgan xolda) yashashi kerakligini k о `rgan edik. Dekret vaqti bilan esa uchinchi poyasga tegishli b о `lib qolgan va, demak, uning vaqti dunyo, Grinvich vaqtidan uch soat farq qiladi. Bu vaqt maxsus “Moskva vaqti” degan nomga egadir. Shuningdek mamlakatimizning hamma joylarida telegrammalar va radiogramma- larni j о `natish-qabul etish vaqtlari ham Toshkent vaqti bilan belgilanadi. Agar boshqa mamlakatda yashovchi biror qishi bilan telefonda gaplashmoqchi b о `lsangiz, vuqoridagi sharoitni ham hisobga olishingiz kerak b о `ladi. Masalan Varshavada maxalliy poyas vaqti b о `yicha soat 12 b о `lsa, о `sha vaqtda Toshkentda uning maxalliy poyas vaqti b о `yicha soat 5 b о `ladi. Tropik yil va kalendar yili. Bizning asosiy vaqt birligimiz – о `rtacha shamsiy kun (Quyosh kuni) vaqtning uzoqroq b о `laklarini, kattaroq davrlarni о `lchash uchun noqulaydir. Agar kunlar bilan, aytaylik Kishilarning yoshini о `lchaydigan b о `lsak, odatda juda ham katta son xosil b о `lishi turgan gap, albatta. Jamiyatda, dunyodagi turli Xalqlar va mamlakatlar hayotida turli davrlarda b о `lib о `tgan tarixiy voqealarni ham kunlar bilan о `lchash qiyindir. Bordi-yu, oylar bilan о `lchalganda ham vazifa unchalik yengillashmaydi. Chunki oy ham, birinchidan, nisbatan qisqa, kichik о `lchov birligidir, ikkinchidan esa, u unchalik mukammal emas. Bordi-yu, og`irlik hamda uzunlik (masofa) о `lchov birliklari singari 100 yoki 1000 kunni olib, ularni maxsus nom bilan atab, shu tariqa vaqtning yangi о `lchov birliklarini yaratilsa, qanday b о `larkan, deb о `ylashingiz ham mumkin. Unday qilish ham mumkin emas. Chunki og`irlik va masofa birliklaridan vaqt keskin farq qiladi. Ulardan farqli ularoq vaqtning о `ziga xos xususiyati shundaki, vaqtning birmuncha yirikroq birligini, guyo kattaroq vaqt b о `laklarini о `lchash uchun m о `ljallangandek, tabiatning о `zi bergan. Bunday о `lchov birligi tabiatning о `zida bordir va kishilar uni chetlab о `ta olmaydilar, undan foydalanmaslikning iloji y о `q. Vaqtning bu tabiiy birligi – yildir.

Yil fasllarining vaqti-vaqti bilan aniq tartibda uzluksiz almashinib turishi, kun bilan tunning almashuvi singari, k о `zga juda ham yaqqol tashlanadigan tabiiy xodisadir. Kishilarning chorvachilik, dehqonchilik, ovchilik va boshqa x о `jalik faoliyatlari esa ana shu yil fasllari bilan albatta bog`liqdir. Shuning uchun kishilar u yil fasllarining takrorlanish tartib va davrlarini aniq bilish maqsadida juda qadim zamonlardan boshlab vaqtning tabiiy о `lchovi sifatida yildan foydalana boshlaganlar. Keyinchalik, kalendarlar paydo b о `lganda, yil barcha Xalqlarning kalendar sistemalarida vaqtning birmuncha uzunroq qismlarini о `lchash uchun asosiy birlik qilib olingan. Bundan keyin yaratiladigan barcha kalendarlarda ham yil ana shunday vaqtning yirik tabiiy birligi b о `lib qolishi turgan gap. Yil qancha vaqtdan iborat? Uni aniqlash juda katta ahamiyatga egadir va u ming yillar davomida uzluksiz aniqlanib borilgan. Dastlabki kalendar sistemalarida yil 360 kundan iborat, deb hisoblanilgan. Qadimgi misrliklar va qadimgi xitoylar deyarli besh ming yil mukaddam yilni 365 kundan iboratdir deb aniqlashgan. Eramizdan bir necha asr mukaddam esa yana о `sha xitoylar va misrliklarning о `zlari yilni 365,25 kun tashkil etadi, deb hisoblaganlar. Fan va texnika taraqqiyotining Hozirgi yuksak bosqichida-nixoyatda t о `gri k о `rsatuvchi turli-tuman asbob-uskunalar yaratilgan bizning davrimizda astronomlar bir yilni Tashkil etgan vaqt qismini juda yuksak aniqlik bilan о `lchaganlar. Hozirgi paytda yilning quyosh vaqtining о `rtacha 365 kun 5 soat 48 minut 46 sekundiga, ya`ni 365,2422 shamsiy kunga teng ekanligi aniqlanilgan (bu mikdor vaqtlar о `tishi bilan asta-sekin о `zgarib, kamayib boradi. Hozirgi davrda uning kamayishi har yuz yilda 0,5 sekundni tashkil etadi). Boshqacha qilib aytganda, quyosh rosa 365 kun 5 soat 48 minut 46 sekund ichida bir baxordagi kun bilan tun tengligidan ikkinchi baxorgi kun-tun tengligiga yetib boradi. Xuddi ana shuncha vaqt astronomiyada bir tropik, astronomik yil deyiladi (“Tropik yil” termini tropik о `rmonlarga mutlaqo aloqador emas). Demak, tropik yil quyoshning ikkita bir xil (baxorgi yoki kuzgi) kun-tun tengligi nuqtalari oraligini bosib о `tish uchun sarflagan vaqtiga tengdir. Bu vaqt о `lchovining ikkinchi tabiiy birligidir.

Biroq yil kishilarning xoxish va irodasiga bog`liq b о `lmagan yomon xususiyatga egadir. vaqtning bu yirik tabiiy birligi – yil uning kichik tabiiy birliklari – kunlarning ma`lum bir butun soniga ega emas. Sinodik oyning ham kunlarning bunday butun miqdoriga ega emasligini avval aytgan edik. Demak sinodik oy ham, tropik yil ham о `rtacha quyosh kunlarining (sutkalarning) biror butun soniga baravar emasdir. Bu uchchala vaqt mikdorining hammasi ham, ya`ni tropik yil, sinodik oy va о `rtacha shamsiy kunlarni amalda bir-birovi bilan aniq о `lchab b о `lmaydi, bu mikdorlarning birini ikkinchisi orqali yetarli darajada oddiy ifodalash mumkin emas. Boshqacha qilib aytganda, bir quyosh yili (yoki butun mikdordagi bir nechta quyosh yili) na qamariy oylarning va na о `rtacha shamsiy kunlarning ma`lum butun sonidan iborat emasdir. Kalendar masalasining murakkabligi va bu masaladagi barcha qiyinchiliklarning asosiy sababi xuddi ana shundadir. Shuning uchun ham vaqtning katta b о `laklarini hisoblash masalasida bir necha ming yillardan beri chalkashliklar xukm surib kelgan va ularni hozir ham t о `la xal etilgan deb b о `lmaydi. Bordi-yu, vaqtni aniq “tropik” yillar bilan о `lchashga о `tilsa nima b о `ladi? Unda ham juda noqulay b о `ladi. Bu noqulaylik nimadan iborat b о `lishini misol yordamida k о `rib chiqamiz. Keling, 2003 yil 1 yanvar yarim tundan boshlab bundan keyingi vaqtni “tropik” yillar bilan о `lchashga qaror etdik, deb faraz qilaylik. Bir haqiqiy yil 365 kuni yana deyarli 6 soatdan iboratligini bilamiz. Demak, navbatdagi, yangi, 2004 yil “tropik” yil hisobi b о `yicha 1 yanvar kechasi soat 12 (0) da boshlanmay, balki shu kuni ertalab soat 6 da boshlanadi. Kelasi yangi yil 1 yanvar kunduzi soat 12 da, 2005 yil soat 18 da, 2006 yil 2 yanvar soat 0 da boshlanadi. Shu tariqa yangi yilning boshlanishi har yili deyarli olti soatdan “kechiqib” kelib, u yanvarning 2,3,4,5,6 – va xokazo kunlariga, yanvardan s о `ng esa fevral, mart, aprel, may va boshqa oylarga ham t о `g`ri kelaveradi. Bunday tartib vaqt hisobida qanday noqulayliklar va qanday qiyinchiliklarga olib kelishi mumkinligini tushunish unchalik qiyin emas, albatta. Shuning uchun ham dunyodagi xech qanday xalq vaqtning katta b о `lagini tropik yillar bilan о `lchashga xech qachon о `tgan emas.

Vuqoridagi misolimizdan shu narsa yakqol ayon b о `ladi: vaqtning katta b о `laklarini hisoblash uchun hamisha о `rtacha quyosh kunlarining butun soniga ega b о `ladigan yilnigina k о `llash mumkindir. Bunday yilning uzun-qisqaligi imkoni boricha tropik yilga yaqin b о `lishi kerak. Lekin u yilning tropik yildan yo uzunroq, yoki qisqaroq b о `lishi tabiiydir. Bunday yilni tropik yildan farqlash uchun uni grajdan yili yoki kalendar yili deb atashgan. Endi vaqtni kalendar yillari bilan о `lchab k о `raylik. Agar biz о `lchash uchun olgan kalendar yili tropik yilga nisbatan qisqaroq b о `lsa, о `lchanayotgan vaqt b о `lagi bizning hisobimizda uning aslida qancha b о `lganidan k о `p chiqadi. Yana misolga murojaat etaylik. Masalan, qadimgi Xitoy va qadimgi Misrda q о `llashgan 365 kunlik kalendar yilini olaylik. Tushunishimiz osonroq b о `lishi uchun uni astronomik yildan rosa 6 soat qisqa deb hisoblaymiz. Yilning boshlanishi deb baxorgi kun-tun baravarligi kuni 21 martni – astronomik baxorning boshlanish kunini olamiz. Bizning kalendar yilimizdagi xatolik, ya`ni biz olgan kalendar yili vaqti bilan haqiqiy, tropik yil vaqti о `rtasidagi olti soatlik vaqt asta-sekin t о `planib borib, oradan t о `rt yil о `tganda rosa bir kunni – 24 soatni tashkil etadi. Haqiqatda roppa-rosa t о `rtta tropik yil о `tib, yana baxorgi kun-tun tengligi boshlangan paytda bizning hisobimiz b о `yicha k о `proq vaqt, ya`ni t о `rt yili va yana bir kun о `tgan b о `ladi, baxorgi kun- tun tengligi esa 21 martda emas, balki 22 martda b о `ladi. Bu farq yillar о `tishi bilan tobora k о `paya borib, baxorgi baxorgi kun-tun tengligi bizning kalendariz b о `yicha martning tobora keyingi kunlariga, s о `ngra esa martdan keyin keladigan oylarga va yana keyinroq yozgi hamda qishki oylarga ham t о `gri keladi. Shunday qilib, agar grajdan yili tropik yildan qisqa о `tishi bilan tobora keyingi kunlarga k о `chib о `taveradi, ya`ni ular tabiatda b о `ladigan xodisalardan – haqiqiy fasllardan orqada qoladi. Agar kalendar yili tropik yilga nisbatan uzunroq b о `lsa-chi? Bunday takdirda, aksincha, baxorgi kun-tun baravarligi bizning kalendar b о `yicha 21 martda boshlanmay, balki 21 martdan oldingi kunlarga, bora-bora esa martdan ilgari keladigan oylarga t о `gri keladi. Bunday kalendarga asoslangan vaqt hisobi

b о `yicha yil fasllari tabiat xodisalaridan, haqiqiy tabiiy fasllardan tobora oldinga siljiyveradi. Natijada kalendarimiz b о `yicha qish oylari hisoblangan oylar yillar о `tishi bilan avval baxorda, s о `ngra yozda, bora-bora, nixoyat, xatto kuzda ham keladigan b о `lib qoladi. Biz vuqorida keltirgan birinchi misolimizda kalendar yilining uzunligi qilib kunlarning butun sonini oldik. Bu son astronomik yilning uzunligiga eng yaqin son edi. Ikkalasi о `rtasidagi tafovut atigi 6 soatni tashkil etar edi, xolos. Bari bir, shunda ham yil fasllari boshqa kunlarga juda tezlik bilan kuchib о `tib olishini k о `rdik. Bu siljish har t о `rt yilda rosa bir kunni tashkil etadi. Bunday siljish kishilarning xatto bir avlodi hayoti davomidayoq juda ravshan seziladigan b о `lur edi. Oradan 720 yil vaqt о `tganda kalendar yili bilan tropik yil о `rtasidagi tafovut rosa yarim yilni tashkil etardi – mart kuzgi oy, sentabr esa baxorgi oy b о `lib qolardi, qish iyun oyida, yoz esa dekabrda boshlanadigan b о `lardi. Natijada tarix darsliklarimizda ma`lum kalendar oyida bundan bir necha asr mukaddam b о `lib о `tgan urush t о `grisida yozilgan materialni о `kib, bu tarixiy voqeaning qaysi faslda – baxor, yoz yoki qishda yuz berganligini bilishga ancha kiynalgan b о `lar edik. vaqt hisobidagi bunday noqulayliklar unchalik jiddiy, katta tashvishli emasdir, albatta. Lekin, har xolda yil fasllarining xech b о `lmasa bir necha asr davomida ma`lum oylar va ma`lum kunlar bilan bog`liq b о `lib turgani yaxshida. Buning uchun nima qilish kerak? Naxotki, bu murakkab masalani ijobiy xal etish uchun t о `gri y о `l topish mumkin b о `lmasa-ya!? Y о `q, y о `l topilgan. Kalendar yilining hamisha bir xil miqdordagi kunlardan iborat b о `lishi albatta shart emasdir. Kunlar hisobini tabiat xodisalari – osmon jismlarining harakati bilan muvofiq xolda saqlab turish uchun kalendar yilining uzunligini vaqti-vaqti bilan о `lchab turishga t о `gri keladi. Agar tropik yil о `rtacha olganda 365 kun va yana rosa olti soatdan iboratdir desak, demak, bizning 365 kunlik kalendar yilimizning xatosi t о `rt yilda rosa bir kunga teng b о `ladi. Bu xatoni tuzatish uchun, ya`ni tropik yil bilan kalendar yili о `rtasida t о `planib qolgan farqni bartaraf etib borish uchun esa har bir t о `rtinchi kalendar yiliga bir kundan k о `shimcha kun k о `shib turish kerak b о `ladi. Demak, kalendar har t о `rtinchisi,

avvalgi yillardagiga о `xshash 365 kundan iborat b о `lmay, balki u doim 366 kundan iborat b о `ladi; bu yil boshqa yillardan mustasno tarzida, о `zining maxsus 366 kuniga ega b о `ladi. Shunday qilinsa kalendar yilining tropik yil bilan muvofiqligi saqlanib turiladi. Darhaqiqat, 365 kunlik uchta oddiy yil va yana bitta 366 kunlik yil (bunday yil kabisa yili deyiladi) birgalikda har biri 365 kun va yana olti soatdan iborat b о `lgan t о `rtta yilni tashkil etadigan kunlarga aniq teng b о `ladi. Agar har uch yildan keyingi bitta yilni kabisa yili deb hisoblayversak, bir vaqtning yirik b о `laklarini 365 chorak kunlik yillar bilan о `lchayapmiz deb bemalol ayta olamiz. vaqt 365 kun va 6 soatlik b о `ladi, biz Hozirgi paytda foydalanayotgan kalendar b о `yicha rosa bir yilga tengdir. Bu Kalendarning nomi, yaratilish tarixi va ayrim xususiyatlari t о `grisida birmuncha keyinroq t о `xtalamiz. Yilning fasllarga b о `linishi. Bu savolga kitobimizning avvalgi saxifalarida y о `l-y о `laqay qisman javob berilgan. Hozir uni bir oz t о `ldirib, ma`lum darajada sistemalashtiramiz. Ma`lumki, bizda yil t о `rt faslga – baxor, yoz, kuz, qishga b о `lingandir. Ularning boshlanish hamda tugash, ya`ni almashish paytlari ham hamisha asosan bir xil vaqtlarga t о `gri keladi. Lekin dunyodagi barcha xalqlarda ham yil fasllari bizdagiga о `xshash t о `rttayu va ular xuddi shu bizdagi vaqtlarda almasharmikan? Yaxshisi, keling, boshqa xalqlar hayotiga murojaat etaylik. Misol uchun Hindistonni olaylik. Hindistonda ham yil bizdagiga о `xshash 12 oydan iborat. Bu yil Hindlarning chayt deb ataluvchi oyidan boshlanadi. Chayt oyi esa bizning kalendarimizdagi taxminan mart-aprel oylariga t о `gri keladi, desak b о `ladi. Hind yilining birinchi fasli baxor hisoblanadi. Bu fasl bizning mart va may oylarimizga t о `gri keladi. Undan s о `ng yoz – may va iyul boshlanadi. Bizning ob- xavo t о `grisidagi tasavvurimizga k о `ra Hindistonda yoz butun yil davomida davom etadi, desak b о `ladi. Iyul va sentabr oylari – yomgir mavsumi, yomgir fasli hisoblanadi. Yomgir faslidan s о `ng kuz boshlanadi. Bu fasl bizning kalendariz b о `yicha sentabr va oqtabr oylaridir. Noyabr va yanvar oylarida Hindistonga qish keladi. Hindlarning qish fasli bizdagiga о `xshagan sovuq emas. Qish esa о `z

navbatida о `rnini baxor oldi fasliga – birmuncha salkinroq mavsumga b о `shatib beradi. Hindistonning issik kuchliroq b о `ladigan janubiy tumanlarida keyingi ikki fasl bir-biridan deyarli kam farq qiladi va ularni Hindlar “shabnam boshlanishi fasli” hamda “shabnam tugash fasli” deb ham atashadi. Hindlarning yili bizdagiga о `xshash t о `rt fasldan iborat b о `lmay, balki olti faslga b о `linadi. Agar dunyodagi boshqa Xalqlar hayotiga ham murojaat etsak, yilning fasllarga b о `linishi yana boshqacha b о `lishini k о `ramiz. Yil fasllarining ma`lum tartibda birin-ketin almashib turishini va almashish tartibi bizga vaqt о `lchovining uchinchi tabiiy birligini – yilni berganligini yaxshi bilamiz. Yil fasllarining vaqti-vaqti bilan almashib turishiga asoslanib vaqtning kattaroq b о `laklarini о `lchash odati dunyoda birinchi marta bundan bir necha ming yillar mukaddam misrliklar orasida kelib chiqqan. Ular bir yilni fasllarga asoslangan xolda avvaliga 360 kundan iborat deb, belgilashgan edi. Biroq bunday yil keyinchalik fasllarning haqiqiy almashuvidan farq qila boshlagan. Xalq x о `jalik ishlari esa, birinchi navbatda sug`orish – dehqonchilik ishlari kishilardan vaqtni t о `gri aniqlashni, daryolarning toshishi va yogingarchilikning boshlanish davrlarini aniq bilishni hamda unga oldindan tayyorgarlik k о `rishni talab etardi. Shuning uchun Qadimgi Misr Qoxinlari yil fasllari va yildagi kunlar sonini yanada aniqlashtirish ishlarini davom ettira borib, eramizdan avvalgi 4236 yili osmon sayyoralari orasidan о `zlari uchun bir k о `rsatkich tanlab oldilar. Bunday k о `rsatkich Sirius yulduzi b о `ldi. Misrliklar bu yulduzni Sotis (yunoncha – “sirios”- “porloq”) deb atar edilar. Qadimgi Misrda suv nixoyatda tankis b о `lgan va misrliklar uni extiyotlab sarflashga о `rgangan edilar. Nilning suvi pasayib, dalalarni sugorish ishlari qiyinlashgan dolzarb paytlarda ishlatish uchun katta-katta hovuzlarga suv g`amlab q о `yishardi. Ana shunday xovuzlardan birini ular Tayum voxasida Memfis yaqiniga kurgan edilar. Bu sun`iy k о `l – uzunligi о `ttiz kilometrga cho`zilgan ulkan suv ombori b о `lib, uning maxsus t о `goni va ikkita shlyuzi bor edi. Yil b о `yi suvi asosan pastda oqadigan Nil daryosi axyon-axyonda qirg`oqlarga toshib oqardi. Ana shu toshkin vaqtida k о `lga uning shlyuzlari orqali limmo-lim suv t о `ldirilardi-

da, u suv keyinchalik qurg`oqchilik kunlari maxsus qurilgan kanal orqali dalalarga taqsimlanardi. Bu suv tuzog`i daladagi m о `l xosil garovi hisoblanardi. Nilning ikkala qirgogiga joylashgan mamlakatda asrlar davomida kurilgan kanallar, t о `gonlar, shlyuzlar va dambalar behisob edi. Ularni doim tartibga keltirib turish, Nilning toshish paytiga oldindan tayyorlab qo`yish kerak b о `lar edi. Aks xolda, toshkin kishilarni sarosimaga solib qo`yishi, kanal, t о `gon va dambalarni buzib ketishi hamda ekinzorlarni vayron etishi mumkin edi. Eng muximi suv omborlarga kirmay, dalalarni yil b о `yi suvsiz qoldirishi mumkin edi. Shuning uchun qadimgi misrliklar xatto kechalari ham k о `llariga mash`al olib daryo suvining qayergacha k о `tarilganini belgilab, toshqin boshlanishini poylab chiqardilar. Yerda Nilning toshish paytini oldindan k о `rsatib bera oladigan xech qanday belgi y о `q edi. Uni xatosiz k о `rsatuvchi belgilarni osmondan qidirib k о `rishdi va shunday belgi, nixoyat, topildi. Bundan deyarli olti mingcha yil ilgari Qoxin – astronomlar Nil daryosining suvi yozgi quyosh turishi paytida k о `paya boshlaganini sezishgan edilar. Bu muddatni aniqroq belgilashga osmondagi yulduzlar, ayniqsa ular orasida eng yorqin porlab turgan yulduz – Sotis yordam berdi. Bu yulduz Misrda qish paytlarida butun tun b о `yi porlab turadi, baxorda esa faqat kechki soatlardagina garb tomondan k о `rinadi, xolos. Unda ham kun sayin tobora kechiqib chiqadi va bora-bora butunlay k о `rinmay qo`ya qoladi. Biroq, oradan taxminan ikki yarim oycha vaqt о `tganda, bizning kalendariz b о `yicha 19 iyul atrofida u gorizont tepasida yana paydo b о `ladi. Bu safar garbda emas, balki sharqda va kechqurun ham emas, balki erta tongda, Quyosh chiqishhi arafasidagina k о `rinadi. Avvaliga u k о `rinadi-da, shu zaxotiyoq erta tong shafaki bag`rida goyib b о `ladi. Uzoq vaqt goyiblikdan keyingi uning bunday dastlabki paydo b о `lishini ba`zida sezish ham qiyin b о `ladi. Lekin kun sayin u tobora ilgariroq k о `rina boshlaydi hamda juda ravshan porlaydi. Demak, uni boshqa yulduzlar orasidan ajratib olish juda oson. Eramizdan taxminan ming yillar ilgari bir kunda baravariga sodir b о `lgan uchta tabiat xodisasi misrlik Qoxinlarni nixoyatda xayratda qoldirdi. О `shanda

Sotis yozgi Quyosh turishi boshlangan va Nilning suvi k о `payotgan, tosha boshlagan kun ikki yarim oylik g`oyiblikdan keyin birinchi marta k о `ringan edi. Lekin, osmondagi yulduzning birinchi k о `rinishi bilan yerdagi daryoning toshishi xuddi bir kunga t о `gri kelib qolganligi extimol, tasodifiy xodisadir? Y о `q, bu tasodif emas edi. Bundan keyingi kuzatishlar Sotisning doim Nilning toshish paytini oldindan xabar berib turishini isbot etgan. Sotisning birinchi chiqishhi bilan uning navbatdagi yana birinchi chiqishhi о `rtasida о `tgan vaqt rosa bir yillik kunlar vaqtiga teng edi. Bu safar yil kunlarini birmuncha aniqroq, haqiqatga yaqinroq – 365 kun deb belgilandi. Natijada kalendarning yil fasllarining haqiqiy almashuv davrlaridan farqi anchagina kamayib, u bir oz kamroq seziladigan b о `lib qoldi. Lekin, farq bari bir bor edi, u hali saqlanib qolgan edi. Shuning uchun ham oradan 700 yil о `tganda yozgi bayramlarni va xosil kunini qishning qoq о `rtasida nishonlanadigan b о `lib qolgan. Shu tariqa yilni fasllarga b о `lish dastlab qadimgi Misrda boshlangan. Quyoshning sharqdan chiqib, janub tomonga k о `tarilishi va garbga botishi hammamizga ma`lum. Biroq bizning bu kundalik ishonchimiz haqiqatga unchalik t о `gri emas. Aslida Quyoshning sharq nuqtadan chiqib, garb nuqtaga botishi butun yil davomida atigi ikki marta sodir b о `ladi. Uning janub tomonga k о `tarilishi ham har kuni turlichadir; u kun sayin y о `lini о `zgartib boradi. Shuning uchun ham kunlarning uzun qisqaligi turlichadir. Quyosh qish kunlarining tush paytida ancha past k о `tariladi va buning oqibatida uning ertalab sharqdan chiqishhidan to kechqurun garbga botishigacha b о `lgan y о `li ham anchagina qisqadir. Shu sababli qish faslida kunlar qisqa, tunlar esa uzun b о `ladi. Quyosh tush paytlari tobora vuqoriga chiqaveradi va uning osmon gumbazidagi y о `li tobora shimolga yaqin siljiyveradi. Shu vaqtda xavolar issiqlashib, qorlar, muzlar eriy boshlaydi va nixoyat baxor boshlanadi. Bu - baxorgi kun-tun tengligining , 21 martning yaqinlashish alomatidir. Shu kuni, ya`ni 21 martda sayyoramizning hamma yerida kun bilan tun bab-baravar b о `ladi. Shu kuni quyosh nurlari Yerning har ikkala yarim shariga – shimoliy va janubiy yarim sharlarga bir tekisda, teng tarqaladi. Shu kuni quyosh о `zining bizga k о `rinadigan

y о `lining teng yarmini gorizont tepasida, ikkinchi yarmini esa gorizontning tagida, ya`ni yer sharining narigi tomonida bosib о `tadi. Xuddi shu 21 mart kuni bizning shimoliy yarim sharimizda astronomik baxor boshlanadi. Shu kuni quyosh chinakamiga rosa garbga botadi. Shu vaqtdan boshlab quyosh о `z harakatida ana shu sharq va garb nuqtalardan asta-sekin shimol tomonga chekina boshlaydi. U 21 yoki 22 iyunda ayniqsa uzoqlashgan b о `ladi. Shu kunlari surunkasiga bir necha kunning uzunligi о `zgarmay turadi. Quyosh ham о `z y о `lini bir necha kun о `zgartirmay, eng vuqori ch о `kqida turadi. Bu yozgi quyosh turishi, ya`ni astronomik yozning boshlanishidir. Bu kuni quyosh ekvatordan shimol tomonga 23,5 gradusga chetlashgan b о `ladi. Quyosh ancha vuqorida turadi va Yerning shimoliy yarim sharini kunning (sutkaning) k о `p qismi davomida yoritib turadi. Shundan keyin quyosh yana janub tomon yuz о `giradi. U kun sayin sharqning janubga tomon nuqtasidan chiqib, g`arbning janubga yaqinroq nuqtasiga botadi. 23 sentabrga borib esa u yana sharqdan chiqib, g`arbga botadi. Bu kuzgi kun-tun tengligi boshlanganligining belgisi edi: kun bilan tunning uzunligi yana о `zaro tenglashadi, bu bilan astronomik kuz boshlanadi. Quyosh yana ekvator tepasiga chiqqan b о `ladi. Quyosh о `zining kunlik harakatida tobora janubga, gorizontga yaqinlashaveradi, uning ertalab chiqishhidan to kechqurun botishigacha b о `lgan y о `li tobora qisqaraveradi. Bunday qisqarish to 22 dekabrgacha davom etib boradi va shu kuni qishki quyosh turishi boshlanadi: Quyosh bir necha kun о `z y о `lini о `zgartirmay takrorlaydi-da, s о `ng yana shimol tomon siljiydi. Xuddi shu kuni astronomik qish boshlanadi. Shu kunlari tun uzayib, kun nixoyatda qisqargan b о `ladi. Demak, bizning shimoliy yarim sharimizda yil fasllari – astronomik baxor 21 martdan 22 iyungacha, astronomik yoz 22 iyundan 23 sentabrgacha, astronomik kuz 23 sentabrdan 22 dekabrgacha, astronomik qish esa 22 dekabrdan 21 martgacha davom etadi. Yilning bunday fasllarga b о `linishi sababi shundaki, birinchidan Yer о `z о `qi atrofida kunlik aylanishdan tashqari, quyosh tizimiga

kiruvchi boshqa barcha sayyoralarning quyosh atrofida ma`lum tezlikda va taxminan 365 kunu 6 soat davomida bir martadan aylanib chiqadi. Ikkinchidan Yerning quyosh atrofidagi harakati vaqtida uning о `ki doimo bir y о `nalishda 66,5 gradusga yonboshlagan b о `ladi. Xuddi ana shu narsa sayyoramizda, turli geografik kengliklarda yil fasllarini va ularning almashuvini keltirib chiqaradi. Yil fasllari va ularning almashuvi quyoshning k о `rinadigan harakatining natijasi hisoblanadi. Bunday tabiiy xodisalar eng qadimgi kuzatuvchilarga ayon b о `lgan. Biror faslning qachon boshlanishini oldindan bilib borish zaruriyati Quyoshning harakatiga asoslangan dastlabki kalendarlarni yaratish uchun muxim turtki b о `lgan. Yerning о `z о `ki atrofida aylanishi natijasida kun bilan tunning almashuvi, oy fazalarining о `zgarishi va quyoshning k о `rinadigan harakati tufayli yil fasllarining almashuvi kabi astronomik xodisalar vaqt о `lchovining uchta asosiy tabiiy birligini beradi. Bu tabiiy о `lchov birliklari quyosh kuni, qamariy oy va shamsiy yil b о `lib, ular har qanday Kalendarning asosini tashkil etadi. Haftaga va hafta kunlarining mikdoriga kelganda, ular vaqtning shartli о `lchov birliklari hisoblanadi. Ularning qancha b о `lishi – besh kunlik, о `n kunlik yoki yetti kunlik haftalar vaqt о `lchovining tabiiy xolatini о `zgartira olmaydi. Hafta boshqacha kunlar sonidan ham iborat b о `lganligi tarixda ma`lum. Bir vaqtlar ayrim xalqlarda, masalan, о `n uch kunlik yoki yig`irma kunlik haftalar ham b о `lgan. Shamsiy kunni Tashkil etuvchi vaqt b о `laklari t о `grisida ham vuqoridagi fikrni aytish mumkin. Bu vaqt ham Hozirgiga о `xshash 24 qismdan iborat b о `lmay, balki boshqacha qismlarga b о `linishi mumkin. Ular ham, bari bir, albatta, vaqtning shartli birligi b о `lib qolaveradi. Xullas, kalendar bizning har qanday kattayu-kichik ishimizda bizga k о `makdosh – yordamchidir. Kalendarning xizmati katta b о `lib xatto bir necha bor jaxon miqyosida islohotlar о `tkazishga ham harakatlar qilingan. Har yil dekabr oyining s о `nggi kunida, tunida eski kalendarning о `rnini darxol boshqa kalendar, yangi kalendar egallaydi.

Hozirgi paytda kalendarning juda xilma-xil turlari yaratilmoqda. Ular orasida osma kalendarlar, varakli osma kalendarlar, tabel-kalendar, stol kalendari, fotoqalendarlar, о `kuvchilar kalendari, sport kalendari, qishloq x о `jaligi kalendari va boshqa kalendarlarni uchratish mumkin.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. K а rim о v I. А .Yukcak ma`naviyat-engilmas kuch.T.,2008. 2. K а rim о v I. А .O`zb е kist о nning o`z istiql о l v а t а r а qqiyot yo`li. T., 1992. 3. K а rim о v I. А .T а rixiy x о tir а siz k е l а j а k yo`q. T., 1998. 4. K а rim о v I. А .J а hon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. T., 2009. 5. va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.,2010 . 6. T.Choriyev. A.Do`stov. Xronologiya.T- "Yangi asr avlodi" - 2003. 7. Mustaqil О `zbekiston tarixi 3 kitob. T- " Sharq" – 2000. 8. Sharqshunoslik. 2- son. T- 1991. 9. Azimboy Sa `dullayev. Xorazm Ma `m и n Akademiyasi.Xiva-2000 10. Al - Xorazmiy muzeyi. Urganch. 2001.

O'xshashlar

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalеndarlar

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalendarlar

Tarixiy o’lkashunoslikda etnografiyaning ahamiyati

Era tushunchasi va turlari

Tarixiy o`lkashunoslikda yozma va arxiv manbalarining ahamiyati