Uyg’onish davri XIV-XVI asrlar Yevropada ilmiy bilimlar rivojida уаngi davr - Tarix - Referatlar

Uyg’onish davri XIV-XVI asrlar Yevropada ilmiy bilimlar rivojida уаngi davr

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Uyg`onish davri XIV-XVI asrlar Yevropada ilmiy bilimlar rivojida уа ngi davr Reja: 1 .Yevropada Uyg`onish davrining vujudga kelish sabab va oqibatlari. 2.Uyg`onish davrining rivojlanish bosqichlari. 3.Yevropada Uyg`onish davrida fan va texnika taraqqiyoti.

1.UYG`ONISH DAVRI, Renessans — G`arbiy va Markaziy Yevropadagi mamlakatlarning madaniyat tarixida o`rta asr madaniyatidan yangi davr madaniyatiga o`tish davri . Taxm. 14—16- asrlarni o`z ichiga oladi. «Uyg`onish» termini 16-asr italyan gumanistlari, xususan rassom va tarixchi Jovanni Vazari (1511—74) asarlarida mohiyatini ochib berolmaydi va yangi madaniyat mazmunini faqat antik merosni «tiriltirish» b-n cheklab qo`yadi. Shunga qaramay bu termin fanda ham shartli ravishda qabul qi lingan. G`arbiy Yevropa uyg`ronish davrida ijtimoiy-falsafiy fikrlarning rivojlanishi. Uyg`onish davri YEvropada XIV asrning iskinchi yarmidan to XVII asrning boshlarigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrga kelib, ko`pchilik mamlakatlarda asta-sekinlik bilan eski ishlab chiqarish munosabatlarining o`rniga yangi ishlab chiqarish munosabatlari kurtak shaklida vujudga kela boshlagan edi. Bu esa insoniyat tarixida shu davrgacha yuz bergan eng buyuk ilg`or to`ntarishlardan biri edi. Haqiqatan ham bu davrda hayotning hamma tarmog`ida muhim ilg`or, hatto aytish mumkinki, inqilobiy o`zgarishlar yuz berayotgan edi. Sanoat ishlab chiqarish usulining dastlabki kurtaklari O`rta yer dengizi atrofidagi ayrim shaharlarda XIV va XV asrlardayoq yuzaga kelgan. Bu davrda, ayniqsa, Italiya eng taraqqiy etgan davlat bo`lgan. Bu yerda boshqa davlatlarga nisbatan avvalroq savdo-sotiq, hunarmandchilik tez sur`atlar bilan rivojlangan. Shular tufayli Italiyada boshqa YEvropa davlatlariga nisbatan shaharlar va shaharlarning hayoti tez sur`-atlar bilan o`sgan. Italiyada XIV asrlardayoq dastlabki manufakturalar vujudga kelganki, ular hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan oldinga tashlangan katta qadam edi. Savdo, sudxo`rlik, hunarmandchilik manufakturalaridan juda katta foyda kelar edi. Natijada bank egalari, savdogarlar, sanoatchilardan iborat mavqeli, tabaqa vujudga keldiki, ular Italiyaning Venetsiya, Genuya, Florentsiya shaharlarida feodallar ustidan g`alaba qozonib, siyosiy hokimiyatni qo`lga oldilar. Shuningdek, sanoatning rivoji G`arbiy YEvropada XV —XVI asrlardagi qator geografik va texnik kashfiyotlar bilan ham bog`liq.

Amerikaga va Hindistonga dengiz yo`lining ochilishi, Magellanning butun dunyo bo`ylab sayohati shunga olib keldiki, bir necha asrlar davomida o`zgarmas deb hisoblagan YEr kurrasining chegarasini buzib yubordi. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi bu o`zgarishlar, geografik va texnik kashfiyotlar YEvropa xalqining bu davrdagi ma`naviy hayotida ham tub o`zgarishlarga olib keldi. Jumladan, bu davrda cherkovning ma`naviy hokimiyati xristian dini negizida vujudga kelgan islohchilik harakatlari ta`sirida ham singdirilgan edi. Bu islohchilik harakatlarida feodalizm quroli bo`lgan rim-katolik cherkovi ta`siridan qutulishga harakat qilayotgan, tobora mustahkamlanib borayotgan yangi tabaqalarning intilishlari aks etardi. Cherkov ma`naviy hokimiyatining zaiflanishiga faqat turli islohotchilik harakatlari ta`sir qilibgina qolmay, balki cherkov, din bilan hech qanday aloqasi bo`lmagan dunyoviy madaniyat va ma`naviyatlarning keng tarqalishi ham sabab bo`ldi. XIV asrlarda dastlab Italiyada vujudga kelgan bu yangi madaniyat gumanizm nomini oladi. Umuman gumanizm iborasi lug`aviy jihatdan insoniylik, degan ma`noni anglatadi. O`z moxiyati jihatdan bu madaniyat cherkov, ilohiyotga xos bo`lgan ma`rifatlilikka zid bo`lgan ma`rifatni anglatardi. Gumanistlar dunyoviy fanlarni cherkov sxolastik «olim»ligiga qarshi qo`yardilar. Keyinchalik bu oqim YEvropaning boshqa qator mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Bu madaniyat badiiy adabiyot, tasviriy san`at, haykaltaroshlik, arxitektura va me`morchilik, fan va falsafada erishilgan ajoyib yutuqlarni o`zida mujassamlashtirgan edi. Bu madaniyatning eng asosiy mohiyatlaridan biri - asrlar davomida feodal zo`ra-vonlik va cherkov tomonidan inkor etilgan inson shaxsining manfaatlari va huquqlarini himoya qilgan gumanizm edi, chunki u har tomonlama rivojlangan inson shaxsi haqida gapirsa ham, butun xalqni nazarda tutmas edi. Balki uning ayrim, nisbatan cheklangan tabaqasi haqida gapirardi. Ikkinchidan, bu gumanizm insonni feodal zo`ravonlikdan, cherkov hukmronligidan ozod qilish haqida orzu qilsa ham, umuman, insonni ijtimoiy ozod qilish masalasini qo`ymagan, ya`ni keng mehnatkashlar ommasini ijtimoiy ozodlikka olib chiqishni xayoliga ham keltirmagan edi. Shuning uchun bu gumanizm o`z moxiyati jihatidan

tor doiradagi gumanizm ediki, uning asosiy xususiyati invidualizm, raqobat kabi tamoyillardan iborat edi. Ammo shunga qaramasdan, madaniyatdagi bu yangi oqim o`sha davrda ilg`or tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo`ldi. XV—XVI asrlardan fan tobora iloxiyot bilan o`z aloqasini uza boshlaydi. Asta-sekin mustaqil rivojlanish yo`liga o`tib din, cherkovga qarshi chiqa boshlaydi. O`sha paytda jamiyatning ilg`or tabaqalari texnikaning nazariy asosi va diniy ideologiyaga qarshi kurashda qurol bo`lgan tabiatshunoslik rivojla-nishidan manfaatdor edi. Chunki sanoatni rivojlantirish uchun fan kerak edi. Bu fan fizik jismlar xususiyati va tabiat kuchlarining namoyon bo`lishi shaklini taxlil qilardi. Shu paytgacha fan cherkovning xizmatkori edi va unga din tomonidan belgilangan doiradan tashqariga chiqish mumkin emasdi. Ilmiy tabiatshunoslikning rivojlanib borishi keskin kurash bilan bog`liq edi. Bu davrdagi ilg`or fan vakillaridan juda ko`pchiligi jafo chekadilar. Bular jumlasiga Djordano Bruno, Servet, Vanini, Vaziliy, Galiley va boshqalar kiradi. Rivojlanib borayotgan tabiatshunoslik falsafani ilmiy asoslash uchun juda boy ozuqa beradi. XV asrning II yarmidan tabiatshunoslik oldida eng muhim vazifa—tabiatni bilishning yangi usullarini, tabiat hodisalarini tekshirishda tajribaviy usulni ishlab chiqish vazifasi turardi. Bir tizimga so-lingan tajribaviy fan xuddi shu vaqtdan boshlab paydo bo`la boshladi. Xulosa va isbotlarini, matnlarni solishtirish va sillogistika asosiga qurgan sxolastik usulga qarama-qarshi tajribaviy tabiatshunoslik har qanday xulosa va isbotlarni tajribaviy kuzatish va tajribaviy tekshirishni talab qilardi. Tabiatni tajribaviy tekshirish bilim manbaigina hisoblanmasdan, balki u yoki bu tabiiy-ilmiy xulosalarning to`g`riligining mezoni ham deb hisoblana boshlandi. Sxolastlar tabiat hodisalariga hech qanday murojaat qilmasdan, Aristotel asarlari matnlarini va o`z fanlarining boshqa avtoritetlari (nufuz)ga murojaat qilish asosida bahs yuritardi. Tabiatshunos-olim esa, tegishli javobni qadimgalarning asarlaridan emas, borliqning o`zidan, tabiatdan, hayotdan qidirgan. Uyg`onish davri yangi davr arafasida o`ziga xos qadriyatlarga ega bo`lgan g`oyaviy va madaniy rivojlanishni o`z ichiga olgan tarixiy jarayondir.

Evropaning rivojlangan mamlakatlarida XII va XIII asrlarda savdo va xunarmandchilik rivoji bilan shaharlarda o`sish va ishlab chiqarish jadal tus oldi. Shaharlar shunday kuchga aylandiki, ular tufayli eski tuzum o`z iqtisodiy rivojining yuqori cho`qqisiga ko`tarildi. Shu bilan birga shaharlar rivojida eski tuzum qobig`idan tashqariga chiqib ketadigan jarayonlar ham yuz berdi. Shaharlarda tobora avj olayotgan iqgisodiy ravnaq savdo va sudxo`rlik sarmoyasining tezlashuviga olib keldi. Natijada kurtak shaklida cheklangan, mustahkam bo`lmagan sanoat ishlab chiqarishi munosabatlari shakllana boshladi. Dastlab, manufakturalar ko`proq mustasno sifatida yuzaga keldi. Moxiyat jihatidan Uyg`onish davri o`tmishda uzoq davom etgan ishlab chiqarish kuchlarining turg`unligini yengib o`tgan davr bo`dtsi. O`rta asrlar davrida YEvropa shaharlarining iqtisodiy-siyosiy va madaniy rivojlanishida katga farqlar mavjud edi. Shuning uchun Uyg`onish jarayoni birdaniga hamma mamlakatlarda emas, avvalo eng rivojlangan mamlakatlarda yuz berdi. Dastlab uning beshigi Italiya bo`lgan. Uyg`onish jarayonining birinchi davri «italiya hodisasi» bo`lgan, faqat ikkinchi davrga kelibgina, YEvropaga tarqalgan. Uyg`onish davri mafkurasining yalovbardorlari shaharning oliy tabaqalari, meshchanlar, monastir va cherkov ziyolilari edi. Ular shaxar aholisining o`rta va quyi tabaqalari bilan raqobatda bo`lganlar, kambag`al va faqirlarga nafrat bilan qaraganlar. U davrda hali meshchanlar va dvoryanlar o`rtasida qarama-qarshilik mavjud emasdi. Aksincha, dvoryanlar hatto cherkovning oliy vakillari va meshchanlar tabaqalariga xayrixohlik bilan qaraganlar. Ularning hayot tarzi o`ziga jalb qilgan. Uyg`onish davri mafkurasi ikki yo`nalishda bo`lgan. Bir tomondan antifeodal, ikkinchi tomondan esa antiplebey xarakterda bo`lgan. Meshchanlarning yuqori tabaqalari davlat apparati va cherkovni isloh qilish yo`li bilan tovar-pul munosabatlarini kengaytirish va mustahkamlashga harakat qilganlar. Shuning uchun ham bu harakatni «renessans» deb ataganlar. Renessans iborasi — qayta tirilish, ya`ni antik madaniyat, fan, falsa-faning yangidan qayta tirilishi, jonlanishi ma`nosini anglatadi.

Lekin bu ibora tarixiy jarayon mazmuni va asosiy xususiyatining lug`aviy ma`nosini aks ettirmaydi. Balki bu jarayonning antifeodal xarakterdaligi, cherkovga, dvoryanlarga va umuman eski tartiblarga qarshi qaratilganligini aks ettiradi. Uygonish davri tarixning shunday bosqichini o`z ichiga oladiki, unda xristian dini yaxlit bir mavqeni egallamaydi. Bunday o`zgarish eng avvalo diniy tashkilotlar qatlamlarida yuz beradi. Falsafada, san`atda, adabiyotda yuz yillar davomida odat kuchiga ega bo`lgan an`anaviy tafakkur usuli tugatilgan emasdi. Urta asr teokratizm (ilohiy hokimiyat) bilan kurashda Uyg`onish davri madaniyatida birinchi o`ringa gumanistik (insonparvarlik), insonni diqqat markaziga qo`yuvchi g`oyalar chiqadi. Hayotda faqat insonning ijodiy qobiliyatlarini, aqlni tan olish yerdagi baxtga intilish bilan almashinadi. Bu maqsadni ro`yobga chiqarish o`tmish madaniyati yutuqlarini o`zlashtirishni taqozo etardi. Shuning uchun Uyg`onish davri gumanizmi antik madaniy merosga qiziqishni, qadimgi falsafaning boy-liklaridan foydalanishni taqozo qilardi. Endi Platon va Aristotel ta`limotlari, neoplatoniklar, stoiklar va epikurchilar falsafasi, Tsitseron va boshqalar merosiga yangicha yondoshildi va talqin qilindi. Ularning falsafiy-tarixiy talqini qayta ko`rib chiqildi. Uyg`onish davri bu eng avvalo antik davr asarlarini erkin tafakkur qilish, tayyor va o`zgarmas deb xisoblangan haqiqatlardan voz kechishni anglatardi. Bu esa o`z navbatida nima haqiqat va nima haqiqat emas, degan masalani hal qilish huquqini berardi. Uyg`onish davri Yevropada o`z iqtisodiy asoslari jihatidan feodal ishlab chiqarish usuli asta-sekin inqirozga uchrab, burjua ishlab chiqarish usuli kurtaklari vujudga kela borishi b-n xarakterlanadi.. Jamiyat hayotida shahar rolining kuchayishi, ya`ni shaharning ijtimoiy ishlab chikarishda borgan sari ahamiyati oshib borishi, shahar ichida va shaharlararo tovar almashinishining kuchayishi, savdo aloqalarining avj olishi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi va shu asosda yangi — burjua ish lab chiqarish munosabatlarining shakllanishi Uyg`onish davri iqtisodiy hayotiga xos xususiyatlardir.

Bu davr siyosiy jihatdan cherkov, papa ta`sirida bo`lgan mayda knyazliklar o`rniga Is paniya, Frantsiya, Angliya va b. joylarda yirik, mustaqil knyazliklarning vujudga kelishi, ularning papa, cherkov diniy-ma`naviy hokimiyati ta`siridan qutulish, dunyoviy hokimiyatni kuchaytirish uchun kurashishi avj olishi b-n xarakterlanadi. Bu davrda «Qirollik hokimiyati , shaharliklarga suyangan holda feo dal dvoryanlarning kuchini sindirdi va aslda millatlarga asoslangan yirik monarxiyalarni vujudga keltirdi, bu monarxiyalarda hozirgi zamon Yevropa millatlari va hozirgi burjua jamiyati rivojlandi... Vizantiya yiqilgan paytda saqlanib qolgan qo`lyozmalar, Rim xarobalaridan qazib olingan antik haykallar hayratda qolgan G`arbning ko`zi oldida yangi dunyoni — qadimgi yunon dunyosini gavdalantirdi; uning porloq obrazlari oldida o`rta asrning sharpalari ko`rinmay ketdi. Italiyada san`at mislsiz darajada yuksaldi, bu yuksalish go`yo klassik qadim zamonning shu`lasi bo`ldi va keyinchalik bunday yuksalishga erishish aslo mumkin bo`lmadi. Italiya, Frantsiya va Germaniyada yangi, ilk hozirgi zamon adabiyoti vujudga keldi. Shundan so`ng ko`p vaqt o`tmay Angliya va Ispaniya o`z klassik adabiyoti davrini kechirdi... Davrning iqtisodiy-siyosiy hayoti inson` shaxsiyatini birinchi o`ringa qo`ydi. Insonga; feodal-tabaqachilikni munosabatlari, cherkov asketyak axloqi, o`rta asr traditsiyalari doirasi torlik qila boshladi. U endi o`ziga, atrof-tabiatga boshqacha ko`z b-n qaraydigan bo`l di, uning voqelikka, o`tmishga bahosi, estetik qarashi o`zgara bordi. Yangi davr dunyoqarashining namoyandalari—turli kasbdagi va turli ijtimoiy mavqedagi kishilar— shoirlar, filologlar, filosoflar, rassomlar o`zlarining tadqiqot ob`ektlari deb insonni hisobladilar. Insonni tabiatning ajralmas bir qismi va uning mukammal mahsuli sifatida tushundilar. Inson, uning kechinmasi, ichki dunyosi, hayoti adabiyot va san`atning asosiy temasi bo`lib koldi. Shaxs ijodining garmonik, erkin, har tomonlama taraqqiyoti ideali shakllana

boshladi. Shuning uchun ham bu davr mutafakkirlari insonshunoslar — gumanistlar deb atalgan (k,. Gumanizm). Gumanistlar yangi dunyoni qaror toptirishda antik merosga murojaat qildilar. Ular qadimgi qo`lyozmalar va antik san`at yodgorliklarini to`plab va o`rganib, antik merosning tiklanishi va tarqalishi xususida ko`p ish qildilar. Bunda gu manistlar, shubhasiz, Sharqning, jumladan O`rta Osiyoning qadimgi davrdagi madaniyatidan keng foydalandilar. Uyg`onish davrini g`oyaviy jihatdan tayyorlashda arab tilida vujudga kelgan O`rta va Yaqin Sharq ilg`or falsafiy ta`limotlari, Roziy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd asarlari muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu mutafakkirlar asarlari 12-asrdan boshlab latin tiliga tarjima qilinib, keng foydalanildi. Ular orqali yunon faylasuflari asar lari Yevropaga kirib keldi. Averroizm Yevropada ham hurfikrlilik, ikki haqiqat ta`limotining tarqalishida hal qiluvchi ta`sir ko`rsatdi. Biroq Uyg`onish davri madaniyati shunchaki antik madaniyatga qaytish emas edi. Antik madaniyatni tiklash yangi madaniyat taraqqiyotida asosiy vosita, manba bo`lib xizmat kildi. Antik ma daniyat yangi tarixiy sharoitdan kelib chiqib, yangicha rivojlantirildi. Uyg`onish davrida ilmiy tadqiqotda erkinlik huquqi e`lon qilindi. Dunyoviy fan, dunyoviy adabiyot va san`at vu judga keldi. Yevropa mamlakatlarida kitob bosish yuzaga kelishi (15-asr) hamda tarqalishi antik merosning, yangi, gumanistik qarashlarning yoyilishida katta rol o`ynadi. 2. G`arbiy YEvropada yuz berayotgan ma`naviy va madaniy qayta o`zgarish turli xarakterlarga ega bo`lgan va turli bosqichlarda kechgan. Birinchi bosqich XIV—XV asrlarni o`z ichiga oladi. Madaniyat eng avvalo «gumanistik» xarakterga ega bo`lib, asosan Italiyada namoyon bo`lgan. XVI va XVII asrlardagi o`zgarish esa ko`proq tabiiy-ilmiy yo`nalishga ega edi. Bu davrda gumanizm YEvropaning boshqa ko`pgina davlatlariga ham tarqala boshlaydi. Gumanizm insonning dunyodagi o`rni, moxiyati va vazifasi, borlig`ining mazmuni va maqsadi haqida o`ylay boshlashidan yuz beradi. Bu mulohazalar

hamma vaqg aniq tarixiy va ijtimo-iy sharoitlardan kelib chiqadi. Umuman, gumanizm ma`lum ij-timoiy va umummilliy manfaatlarni aks ettiradi. Tor ma`noda gumanizm iborasi, Uyg`onish davrida shakllangan g`oyaviy xarakterni anglatadi. Uning mazmuni va maqsa-di antik davr adabiyoti, san`ati, madaniyati va tillarini tarqatishdir. Gumanistlar xizmati faqat falsafiy tafakkurni rivojlantirishdangina iborat bo`lib qolmasdan, balki shu bilan birga qadimiy manbalarni o`rganish bo`yicha tadqiqotlardan ham iboratdir. Shuning uchun ham Italiya gumanizmi adabiy-filologik (tilshunoslik) gumanizm bo`lgan. Tarixshunoslik fanida ba`zi antik davr merosi bir tomonlama bo`rttirib ko`rsatiladi. Ularda «gumanizm» faqat yunon va Rim madaniyatining madaniy va ma`rifiy ta`sirigina qilib ko`rsatiladi. Lekin gumanizmni bunday talqin qilishda uning ma`na-viy tomonigina qo`rsatilib, amaliy, kurashchan tomonlari in-kor qilinadi. Bu tomonlarni hech mahal nazardan qochirmaslik kerak, garchi ular har xil sharoitlarda namoyon bo`lgan bo`lsa ham. Bu narsa Italiya gumanizmiga ham taalluklidir. Bu gumanizm ham o`zining tarixiy cheklanganligiga qaramasdan, aniq ijtimoiy harakatning ifodasi bo`lib, olga tashlangan sal-moqli qadam edi. XVI—XVI asrlarda Uyg`onish davrining gumanistik g`oyalari faqat Italiya bilan chegaralanib qolmasdan, Angliya, Niderlandiya, Germaniya, Shveytsariya, Ispaniya, Polsha, Vengriya kabi mamlakatlarga ham yoyiladi. Italiya va Shimoliy YEvropadagi Uyg`onish davri tafakkuri qator umumiy ko`rinishi va jihatlarga ega bo`lishi bilan birga o`zining betakror xususiyatlariga ham egadir. Uyg`onish davri madaniyatining xronologik chegarasi, uning yoyilish doirasi, milliy xususiyati xaqidagi masala ancha murakkab masalalardandir. Renessans madaniyatining tarqalish darajasi turli mamlakatlarda turlichadir. Uning paydo bo`lishi va yorqin ifodasi Italiya b-n bog`liq. Italiya 13—14-asrlardayoq Yevropada iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan mamlakat edi. Italiya madaniyati rivojlanishiga uning antik madaniyatining yirik markazi bo`lganligi, bu yerda qadimgi yodgorliklar boshqa mamlakatlarga qaraganda ko`p saqlanganligi ham ta`sir ko`rsatgan.

San`atshunoslar Italiya Uyg`onish davri arafasi — 13—14-asrlarni (k. Protorenessans ) hisobga olmay, Italiya Uyg`onish davrini quyidagicha davrlashtiradilar: Ilk uyg`onish (tasviriy san`at va arxitekturada — 15- asr, adabiyotda hatto — 14-asr), Yuksak uyg`onish (15-asr oxiri—16- asrning 1-choragi ), So`nggi uyg`onish (16- asr}. H ozirgi tadqiqotchilar bunday davrlashtirishni ba`zi hollarda boshqa mamlakatlarga nisbatan ham qo`llaydilar, lekin bunda uyg`onish madaniyati ayrim bosqichlarining xronologik chegarasi Italiyanikidan farq qiladi. Uyg`onish madaniyatining Frantsiya, Niderlandiya, Germaniya, Angliya, Ispaniya va b. Yevropa mamlakatlarida tarqalishi, avvalambor, shu mamlakatlardagi milliy taraqqiyot b-n bog`lik bo`lsa, ayni vaqtda Italiya gumanistik mada niyati yutuqlari ham ta`sir ko`rsatdi. Italiya Yevropa gumanizmining chinakam «maktabi» bo` lib qoldi. Yevropadagi boshqa mamlakatlarning ilg`or intelligentsiyasi unga intilishar va undan o`rnak olishga harakat qilishardi. Yevropaning ko`p mamlakatlarida uyg`onish ma daniyati ziddiyatli bo`lib, antik ta`sir Italiyaga nisbatan sust, milliy traditsiya va feo dal madaniyati esa aksincha kuchli edi. So`nggi Uyg`onish davrida ko`pgina renessans ideallari va normalari Italiyaning o`zida ham, undan tashqarida ham o`zgarishga uchradi. Keskin sinfiy kurash, ayrim mamlakatlardagi feodal-katolik reaktsiyasining, boshqasida protestantizmning g`alabasi sharoitida renes sans gumanizmida krizis boshlandi. Gumanistlarning inson erkin rivojlanishi uchun imkon beradigan yangi jamiyat haqidagi optimistik va hayoliy ishonchlari puchga chiqdi. Uyg`onish davri madaniyatida aristokratok tendentsiya kuchaydi. Bu manerizm va shunga o`xshash boshqa oqimlarning paydo bo`lishiga ta`sir ko`rsatdi. So`nggi uyg`onish gumanizmi yirik vakillari — V. Shekspir, M. Servantes, Mikelanjelo ijodida hayot o`z ziddiyatlari («tragik guma nizm») b-n aks ettirildi; yomonlikka qarshi kurashda fojiaviy motivlar paydo bo`la boshladi.

Yangi sharoitda uyg`onish madaniyati o`rniga yangi oqimlar vujudga keldi (sh. Barok ko, Klassitsizm). 3. Fani va madaniyati Bu davr tabiiy fanlarining eng muhim xususiyati san`at b-n uzviy bog`liqligidadir. O`rta asr diniy-mistik aqidalarini bartaraf etish jarayoni ayni vaqtda ham fanda, ham san`atda namoyon bo`lar, ko`pincha bir shaxs ijodida uyg`unlashib ketardi. Mas, Leonardo da Vinchi buyuk rassomgina bo`lmay, mashhur matematik, mexanik va inje ner ham edi, A. Dyurer rassom, haykaltarosh,arxitektor, matematik edi. Tabiatshu noslikda, ayniqsa astronomiya, geografiya, anatomiya sohalarida yirik muvaffaqiyatlarga erishildi. Buyuk geografik kashfiyotlar (X. Kolumb, Vasko de Gama, F. Magellan va b. sayohati) amalda Yerning sharsimonligini isbotladi, quruqlikning katta qismini tasvirlashga imkon berdi. 16- asr o`rtalarida polyak astronomi N. Kopernik geliotsentrik sistemani kashf etilishi fanda revolyutsion to`ntarish bo`ldi; A. Vezaliy ilmiy anatomiyaga asos soldi; ispan olimi M. Servet organizmda konning doiraviy aylanishini ochishga yaqinlashdi. Me xanika, matematika, xususan algebrada bir qancha kashfiyotlar qilindi. Buyuk geografik kashfiyotlar faqat geografiya sohasida emas, geologiya, botanika, zoologiya, etnografiya bo`yicha ham yangi ma`lumotlar berdi. Uyg`onish davrida fan va madaniyatning ayrim sohalari hali to`la bir- biridan ajralmagan va differentsiyalanmagan edi. Ko`p filosofik g`oyalar professional filosoflar tomonidan emas, balki rassomlar, shoirlar, olimlar tomonidan olg`a surilgan edi. Sxolastikada kuchayib borayotgan oppozitsiya filosofiyani «ilohiyotga xizmat qilishdan» ozod etdi O`rta asr dunyoqarashidan ajralib chiqish eng avval etika sohasida namoyon buldi. Etikadagi uyg`onish ayrim hollarda so`nggi stoitsizm g`oyalariga qaytish shaklida, ko`pincha epikurizmni tiklashda ko`rindi. Gumanistlarning yunon tili va yunon filosoflari (Platon, Aristotel va b.) asarlari b-n tanishishlari Uyg`onish davri antisxolastik filosofiyasi taraqqiyotida yangi

bosqich ochdi. Ayniqsa bu davrda platonizm va neoplatonizm g`oyalarining ta`siri katta bo`lgan. Platon filoso fiyasi Uyg`onish davrida panteizmning g`oyaviy manbai bo`lib qoldi, Uyg`onish davri filosofiyasi sxolastika va sxolastikalashtirilgan aristotelizm b-n kurashda undan yuz o`gira boshladi. XV-XVI asrlarda Italiyadagi Paduya un-ti antisxolastik aristotelizmning bosh markazi edi. Bu oqim namoyandalari, ayniqsa italyan filosofi P. Pomponatstsi jonning o`lmasligi xaqidagi (cherkov ta`limotini bartaraf etishga katta hissa qo`shdi; ular tomonidan «ikki xaqiqat» nazariyasining himoya qilinishi fan va filosofiyaning din ta`siridan ozod bo`lishiga imkon berdi. Uyg`onish davri falsafiy tafakkurining asosiy yutuqlaridan biri — ilohiyotga buysunishdan ozod bo`lgan naturfilosofiyaning paydo bo`lishidir. Uyg`onish davri naturfilosofiyasi 16-asrda Ita liya va Germaniyada yuksaldi. Lekin uning g`oyalari 15-asrda Nikolay Kuzanskiy tomoni dan ilgari surilgan edi. Uning eng xarakterli xususiyati naturalistik panteizmdir. Unga olamni katta, tirik va o`zgaruvchan organizm deb karash, insonni tabiatning bir qismi deb tushunish, dialektika elementlari xosdir. Bu davr naturfilosofiyasi J- Brunonyant falsa fiy qarashlarida eng tipik tarzda ifodalagan edi. Olamning bir butun va universal manzarasini chnzishga intilishda Uyg`onish davri mutafakkirlari real bilimlarining yetarli emasligi ularning antropomorfik va mistik xayollarga berilishiga olib keldi, ular sexrgarlik va b. «sirli fanlarga, astrologiya, alkimyoga xam murojaat qildilar. Uyg`onish davri k i sh i l i k j a m i ya t i v a uning tarixiga, davlat va xuquqqa yangicha qarash b-n xam ajralib turadi. 16-asrning yirik siyo siy mutafakkirlari (N. Ma kiavelli, J. Voden) bu masalalarning ilohiyot ruhidagi talqiniga barham berib, ularga kishilarning uz faoliyati natijasi sifatida qaradilar va tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari haqidagi masalani ilgari surdilar, J. Boden jamiyatning shakllanishida tabiiy muhit ta`sirini ta`kidlaydi; N. Makiavel li siyosiy kurash va moddiy manfaatdorlik ijtimoiy hayotning asosiy xarakatlantiruvchi kuchi deb hisobladi.

U. d. mutafakkirlari (Italiyada — L. Bal la, Germaniyada — I. Reyxlin, U. fon Gutten; Niderlandiyada — Erazm Rotterdamskiy va b.) ilohiyot va cherkovga qarshi asarlar yaratdilar. Ba`zi gumanistlar katolik ruxoniylarni tanqid qilib, papaning dunyoviy xokimiyatiga qarshi chiqdilar. U. d. da tarixga xam o`zgacha yondoshildi. Tarix cherkov-feodal tasavvurlaridan ozod qilina borib, iloxiyotchilarning davrlashtirish sistemalari rad etila boshlandi. Guma nistlar antik davr b-n o`rta asr o`rtalaridagi sifat tafovutiga e`tibor berdilar. U. d. da tarixni qadimgi , o`rta asr va yangi tarixga bo`lish kelib chiqdi. U. d. da gumanistlar dunyoqarashiga xos xususiyatlar ta`lim va tarbiyaviy ishlarga oid qarashlarda ham uz aksini topdi. Gumanistlar (Erazm Rotterdamskiy, F. Rab le, M. Monten) o`rta asr sxolastik ta`lim sistemasini kattik tankid kilib, akliy va jismoniy kamol topgan kishini tarbiyalashni ilgari surdilar. Mustaqil fikrlashga, yuksak axloqiy sifatning shakllanishiga, estetikaga axamiyat berdilar. Ular maktabda faqat latin tilini emas, yunon tilini, antik badiiy adabiyoti va mifologiyasini xamda matemati ka, tarix, tabiatshunoslikni o`rganish zarur deb hisobladilar. Bolalarning jismoniy rivojlanishi haqida g`amho`rlik qildilar va ularga jismoniy jazo berishga qarshi chiqdilar.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch. T.”Ma`naviyat”. 2008. 1. Sulaymonova.F. Sharq va G`arb. T. O`zbekiston. 1997. 2. Yo`ldoshevS.,vab.Qadimgiva o`rta asr G`arbiy va YEvropa falsafasi.T.S`Harq.2003. 3. Konrad N.I. Zapad i Vostok, M., 1966. 4. Komilov N. Tafakkur karvonlari.T.1999. 5. Losev A.F. Filosofiya,mifologiya,kultura.M.1991. 6. M.Xayrullayev. Uyg`onish davri va Sharq mutaffakkiri. T.O`zbekiston.1971. 7. M.Xayrullayev. O`rta osiyoda ilk uyg`onish madaniyati. T.Fan. 1994.

O'xshashlar

Yevropada O’rta asrlarda kolleksiya yig’ish

Fan va texnika tarixi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

O’rta asrlar davri arxeologiyasi

Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Ilk o'rta asrlar davri arxeologiyasi