Туркистоннинг хом ашё манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айлантирилиши - Tarix - Referatlar

Туркистоннинг хом ашё манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айлантирилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.533203125 KB

Ko'chirib olish

Туркистоннинг хом ашё манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айлантирилиши Ўрта Осиёнинг арзон хом ашё манбаи ва рус саноат молла-ри сотиладиган қулай бозор бўлишини 1826 йилдаёқ генерал-майор Веригин император Николай I (1825—1856) га йўллаган тақдимномасида баён қилган эди. Веригин Россияда ишлаб чиқарилаётган моллар мамлакат ичкарисида ҳам зўр-базўр со-тилаётгани ва сифати паст бўлгани учун Европа^ бозорларида сира рақобатга дош беролмаслигини кўрсатиб, Ўрта Осиё бу жиҳатдан рус саноат моллари сотиладиган қулай бозорга айланиши мумкинлигини баён қилган эди. Бу фикрни сенатор граф К.К.Пален ривожлантириб шундай деган эди: «Туркис-тонни истило қилишнинг сиёсий сабабларини ҳисобга олмаган тақдирда ҳам бу ўлка Россия тарафидан босиб олинишининг дастлабки кунлариданоқ Россия учун икки жиҳатдан қизиқиш уйғотган эди: 1. Молиявий сиёсат жиҳатидан давлат даромади манбаи ва ички ишлаб чиқариш маҳсулотлари учун янги бозор. 2. Мустамлакачилик сиёсати нуқтаи назаридан марказий губер-ниялардаги ортиқча аҳолини кўчириш учун янги ҳудуд сифати-да диққатга лойиқ эди». Империя юқори сиёсий доираларининг нуфузли вакили се натор граф К. К. Пален ўлканинг метрополияга тўлайдиган со-лиқлари миқдорини аниқ билгани ҳолда уларни янада ошириш режасини ҳам ишлаб чиққан эди. Бу режа изчиллик билан амалга оширилган. Агар XIX аср охирида ер солиғи 4 миллион сўмни ташкил қилган бўлса, 1914 йилга келиб у 75 фоизга кўпайди. Россиянинг Туркистондан оладиган даромади 300 фо изга ошди ва 1916 йилга келиб 38.329 минг сўмни ташкил қилди. Империянинг Туркистон хом ашёсидан оладиган фойдаси-нинг аниқ миқдорини ҳеч ким билмаган ва у фақат метропо лия буржуазиясигагина маълум эди. Россия тўқимачилик саноати маҳсулотлари қиммати 1900 йилдан 1913 йилга қадар 150 фоиз ошганидан келган фойда ҳам шу рус капиталистларининг чўнтагига тушган ва унинг ҳисобини ҳам ҳеч ким билмайди.

Россия Туркистонни қисқа муддатда ўз саноати учун хом ашё манбаига айлантирди. Агар 1885 йилда пахта майдони 41,4 минг танобни ташкил қилган бўлса, 1915 йилга келиб у 541,9 минг танобга етди, яъни 13 баробарга ўсди. Ўлка Россиянинг асосий' пахта базасига айланди. Бу ҳақда Туркистон жадидлари етакчиларидан Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев 1917 йил июль ойида Қозонда ўтган 2-Бутунроссия мусулмонлар қурултойида шундай деган эди: «Шу кунгача Туркистон рус капиталистлари учун говмиш сигир бўлиб келмоқца. Бугунда Туркистон Росси- яга пахта етказувчидир. Ҳанузгача тўхтамаётган уруш туфайли пахтага эҳтиёж тобора ортиб бормоқда, чунки у порох тайёр- лашда керакдир. Агар урушгача бўлган даврда Америка пахта-сининг 1 пуди Россияга 18 сўмдан тушган бўлса, ҳозирда барча молларга нарх-наво 3 баробар ошганда, 1 пуд Туркистон пахта-си Россия томонидан 7 сўмдан 10 сўмгача сотиб олинмоқца, ҳолбуки, 1 пуднинг баҳоси ҳозирда 20 сўмни ташкил қилиши лозим. Демак, Туркистон пахтакорлари ҳар пуд пахтадан 10—12 сўм зарар кўришмоқца. Бундан шундай хулоса чиқадики, агар Туркистонда йилига 10—12 миллион пуд пахта етиштирилса, у ҳолда бизнинг пахтакорлар томонидан ишлаб топилган 100 миллион сўм ҳар йили рус капиталистлари чўнтагига тушмоқ-да» 1 . Метрополиянинг иқтисодий сиёсати Туркистонни хом ашё базасига айлантириш, уни рус моллари сотиладиган бозор си-фатида тутиб туриш ва табиий бойликларини марказга ташиб кетишга қаратилган эди. Бу сиёсатдан дворян-помешчиклар синфидан ташқари, тобора ривожланиб ва кучга кириб бораёт-ган рус буржуазияси, айниқса тўқимачилик саноатининг эгала-ри манфаатдор эдилар. Туркистон мўмай даромад манбаи си-фатида ҳам чор Россиясининг хазинасини бойитиб бораётган эди. Бу даромадлар 1867—1896 йилларда 4 баробарга кўпайди, аҳолидан олинадиган солиқлар 1889—1893 йилларда 40 фоизга ошди. 1869—1896 йиллар давомида империя хазинаси ўлкадан 158 миллион сўм даромад олди 2 . Туркистоннинг бойликларини талашда империя марказини мустамлака билан туташтирувчи темир йўл мустамлакачиларга қулай келди.

Каспийорти, Сибирь ва Оренбург темир йўллари Россия империясининг Европа ва Осиё қисмини ўзаро бир-лаштириб, ўлкаларни империянинг мол алмашинуви жараёнига жалб этди. Метрополиядаги капиталистик муносабатларнинг ривожи мустамлакаларни ҳам ўз домига тортди. Туркистон ўлкаси ҳам бу жараёнга жалб этилиб, унда ҳам марказ манфа- атларига мое келган капиталистик муносабатлар ривожлана бошлади. Улканинг биргина Фарғона вилоятида XX аср боши-да 157 пахта тозалаш заводи бўлиб, улар маҳаллий, рус ва чет эл капиталистларига қарашли эди. Туркистоннинг Самарканд, Сирдарё ва Фарғона каби уч вилоятида 1867— 1900 йиллар мо- байнида 170 саноат корхонаси очилган бўлса, 10 йил давомида (1900-1910) яна 220, 4 йил ичида (1910-1914) эса 180 корхона ишга туширилган. Улка фабрика-завод саноатининг асосини ҳам худди шу пахта тозалаш корхоналари ташкил этгани тасодифий эмас, албатта. Чунки метрополиянинг саноат соҳасидаги сиёсатини рус буржуазияси белгилар, унга эса ўлканинг пахтаси биринчи навбатда зарур эди. Князь Масальскийнинг таъбирича, пахта-чиликни ҳар томонлама ривожлантириш рус тўқимачилик са-ноати учун «яқин келажакда ҳаёт-мамот масаласига айланади». Генерал-губернаторнинг ёзишича, Туркистоннинг империяга кўрсатадиган буюк иқтисодий хизмати ҳам ана шунда эди. Рус тўқимачилик саноати Туркистон пахтачилигининг ривожи ту-файли жаҳон бозорида мустаҳкам маррани эгаллади. 1900 йил-да Туркистон пахтаси рус саноати эҳтиёжининг 25 фоизини ташкил қилиб, бу рақам йил сайин ошиб борди ва биринчи жаҳон уруши арафасида 50 фоизга етди. Империя газлама са- ноатининг гуркираб ўсиши ана шу пахта туфайли эди. 1889— 1916 йиллар орасида америка нави экиладиган Туркистон ўлка-си пахта майдонлари 7 баробар кенгайганининг боиси ҳам шунда эди 2 . Биргина Қўқоннинг ўзидагина 1900 йилда 22 та пахта тозалаш заводи ишлаган. Арзон хом ашё асосида ишлов-чи ёғ, вино, пиво, колбаса заводлари, ўлка ер ости бойликла- рини ўзлаштирувчи тоғ-кон корхоналари пахта тозаловчи за-водлардан

кейинги ўринда турган. 1884 йилдан рус саноатчилари «Америка» навли пахтани ўлкада катта майдонларда эктиришларидан сўнг империя тўқи мачилик саноати корчалонларининг иштаҳаси очилиб кетган эди. 1889 йилда бундай нав 50 минг, 1895 йилда 100 минг таноб майдонга экидди. 1901 йилга келиб эса ўлкада 186326 таноб ерни эгаллаган пахтадан 174026 таноби рус саноати эҳти- ёжи учун мўлжалланган америка навига тегишли пахта эди. Рус ишбилармонлари ва чет эл фирмаларининг махсус пахта план-тациялари ҳам шитоб билан ўз майдонини кенгайтириб борди. Г.Беляков, Н.Раевский, С.Тарсин каби плантаторлар америка навли пахтани Туркистонда кенг тарқатиш ишининг ташаббус-корлари ва бошловчилари бўлишди. Энг катта плантация Катта Ярославль мануфактурасига тегишли эди (2750), кейингиси эса рус келгиндиларининг Андреев хутори (Андижон уезди) бўлиб, у 700 таноб майдонни эгаллаганди. XX аср бошларида пахтачилик Туркистон саноати ва қиш-лоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 40 фоизини ташкил этган бўлса, дон — 37 фоиз, бошқа экинлар эса 1,2 фоизни ташкил қилган. Пахтачилик империянинг чет элларга сарфлайдиган 70 миллион олтин пулини тежашда ёрдам бергани ҳам тўқимачи лик, газлама саноати гуркираб ўсишига туртки берди. Туркистон ўлкасидан 1906 йилда 566878, 1909 йилда — 1102876, 1913 йилда - 2115119, 1915 йилда эса 2426298 пуд пахта Россия тўқимачилик саноатига етказиб берилди. Шунга қарамай, пахтанинг нархи ниҳоятда паст эди. 1913 йилда пахта нархи 50 фоиз оширилганда мустамлака маъмурияти атайлаб энг муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари баҳосини 400—500 фоизга оширди. Ноннинг нархини 6 мартага кўтариб, пахта нархини эса 20 фоизга камайтирди 1 . Рус мустамлакачилари Туркистондан 1914—1916 йиллар мо байнида 59 миллион пуд пахта, 8,5 миллион пуд пахта ёғи, 950 минг пуд пилла, 2925 минг пуд тери, 300 минг пуд гўшт, 229 минг пуд совун, 474 минг пуд балиқ

олиб кетдилар. Туркистон ўлкаси империянинг хом ашё манбаи бўлишидан ташқари у Россиянинг Европа бозорларида рақобатга дош бера-олмайдиган ўтмас матоҳларининг сотиладиган қулай бозорига ҳам айлантирилди. XX аср бошларида Туркистонга келтирилаёт- ган темир, мис, чинни идишлар, газлама ва бошқа маҳсулотлар миқцори 8 марта кўпайган 2 . Хусусан, биргина Фарғонага Моск- вадан — 605412, Ирбитдан — 5000, Нижний Новгороддан — 71233, Оренбургдан — 23910, Лоуздан — 33600 рубллик моллар келтирилган 3 . 1895 йилнинг бир ўзида Россиядан Туркистон ўлкасининг Фарғона вилоятига 6010005 рубллик рус моллари келтирилган. Метрополиядан 1914 йилга келиб бир йилнинг ўзидагина Тур кистонга 243,6 миллион рубллик мол келтирилиб сотилгани ҳам ўлканинг рус товарлари учун қулай бозорга айланганини яққол кўрсатади. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кўра, Россиядан келадиган молларнинг 40 фоизини газлама, 15 фоизини озиқ- овқат, 11 фоизини металлни қайта ишлаш, 7 фоизини ёғочни қайта ишловчи, 6 фоизини кимё саноати маҳсулотлари ташкил қилган 4 . Рус фирмалари ва ширкатлари молларнинг турлари бўйича Туркистон бозорида ўз монополияларини ўрнатиб олишган эди. Хусусан, чой савдосини Швецов, Синицин, Лушников фирмала ри эгаллаб олган эдилар. Бу фирмалар 1902 йилда 26222 пуд, 1903 йилда эса 26327 пуд чойни сотишган. Чинни буюмлар савдоси эса Кузнецов ва Гарднер ширкати монополиясида эди. «Владимир Алексеев», «Братья Каменские», «Барон А.Кноп», «Братья Шлюсберг» каби савдо уйлари, «Шипе, Стукен и К°», «Ярос лавль катта мануфактура» ширкатлари, Москва савдо-саноат ширкати ҳам Туркистон бозорида ҳукмрон мавқени эгаллаган эдилар. Рус капиталистлари ўз манфаатларини ўйлаб қайта ишлаш саноатини ўстиришни истамаганлар ва асосий капиталларини савдо-сотиқ муомаласи доирасига сарфладилар. 1913 йилдан 1915 йилгача Москва ва Санкт- Петербургнинг фирма ва шир-катлари ўлка хўжалигига сарфлаган 313

миллион сўм маблағ-нинг 60 фоизи кредит тармоғига тўғри келган. Туркистондаги хусусий тижорат банклари икки катта корчалон гуруҳни: Мос ква ва Петербург банкларини ташкил қилиб, ўлка иқтисоди-ётида ҳал қилувчи роль ўйнаган. Мунтазам ўтказиб келинган иқтисодий зўравонликнинг оқибатларидан расмий идоралар ташвишга тушгани ҳақида маълумотлар кўп. Хусусан, таникли мутахассислардан Н.П.Верховский чоризмнинг Туркистонни хонавайрон қилувчи иқтисодий сиёсатини танқид қилиб, 1909 йилда бундай деб ёзган эди: «Бундай ижтимоий-иқтисодий эволюциянинг бориши ўлкани буткул хонавайрон қилибгина қолмай, барча руслардан ётсирашга олиб келади. Хонавайрон бўлган аҳолининг иқтисодий норозилигини кучайтириб, ҳукуматга ва русларга қарши ташвиқот учун қулай замин яратади-ган нуфусини вужудга келтиради». 1916 йил 4—6 март кунларида бўлиб ўтган Туркистон қиш-лоқ хўжалиги жамияти мажлисида пахтачилик билимдони ҳисобланган С.Понятовский Россиядан келтириладиган газла-ма, темир, мис буюмлар, чой ва дон маҳсулотларига ҳеч қандай чекланишсиз нарх-наво қўйилгани ҳолда, масалан, биргина ёғнинг нархи 1913—1916 йиллар давомида 20 баробар кўтарил-гани ҳолда пахтага нарх қатъий нормада сақланиб қолаётганига диққатни қаратади. «Москва, — деган эди у, — бизнинг Ўрта Осиё пахта толасига ниҳоят катта эътибор бераётганини кўриб турибмиз ва бу эътибор келгусида улкан фалокатга олиб кела ди». Пахта якка ҳокимлиги Туркистон саноатига тамоман мус-тамлака тусини бериб, уни метрополия буржуазиясига рақобат-чи эмас, балки унга хизмат кўрсатувчи соҳага айлантирган эди. Рус буржуазияси ва шаклланиб бораётган Туркистон буржуази-яси ўртасидаги муносабатда ҳам шу ҳолат ўз аксини топди. Марказдаги капиталистлар, чет эл фирмалари билан ҳамкор-ликда Туркистон бойликларини ўзлаштириш ишида маҳаллий буржуазияни ўзига воситачи қилиб олган эди. Рус буржуазияси Туркистон саноати, қишлоқ хўжалиги ва ер ости бойликларини ўзлаштириш ишига нисбатан,

капиталистик муносабатлардан келиб чиққан ҳолда сиёсат ўтказар ва ана шу масалада дворян-помешчиклар билан тўқнашар эди. Рус подшосининг саройи, Давлат Кенгаши ва Министрлар Қўмитасида асосий ўринларни эгаллаган дворян-помешчиклар эса Туркистонга нисбатан ҳарбий-феодал сиёсат юритиб, очиқцан-очиқ унинг бойликларини талаш, ер-сувларини тортиб олиш тарафдорлари эди. Ҳар икки синф манфаатларини мувофиклаштиришга уринган подшолик шунинг учун ҳам мустамлакаларда «Ҳарбий-феодал империа лизма сиёсатини ўтказиб келарди. Александр II (1856—1881), Александр III (1881-1894) ва Николай II (1894—1917) ҳукумат- лари таркибига кирган дворян-помешчикларнинг ҳал қилувчи мавқеи рус буржуазиясининг норозилигини уйғотарди. Буржуа зия мустамлака сиёсатини ўтказишни монополистик капита-лизмга хос бўлган янги усулларда: капитал чиқариш, қарз бе-риш, концессиялар олиш, хом ашё манбаларини қўлга киритиш каби воситалар ёрдамида амалга оширишни истаса, дворян- помешчиклар эса ўлка ерларини тортиб олиб, рус помешчикларига бўлиб бериш, иқтисодий характерга эга бўлмаган восита-ларни ҳарбий куч ва зўравонлик билан патриархал-феодал муносабатларни саклаб қолиш тарафдорлари эдилар. Бошқа со- ҳалардаги каби худди шу мустамлака сиёсатини ўтказишда дво- рянларнинг устиворлиги рус буржуазиясини подшо ҳукуматига қарши қайрарди. Шубҳасиз, шу йилларда Туркистон ўлкасида ишчилар син-фи билан баробар маҳаллий буржуазия ҳам шаклланиб, ўз ҳақ-ҳуқуқларини таний бошлаган эди. Рус ва чет эл капиталистла-ри билан ҳамкорликдаги фаолият давомида тижорат илмини ўзлаштирган маҳаллий буржуазия қаддини ростлаб, жаҳон бо-зорига чиқишга ҳам урина бошлаганди. Андижонлик Мирко-мил Мирмўминбой ҳожи ўғли (1860—1919) ана шундай йирик Ўзбек буржуазиясининг ёрқин намояндаси эди. XX аср бошла-рида унинг шахсий бойлиги 15 миллионга яқин бўлган ва у «Ака-ука Шлюсберг», «Кноп», «Ака- ука Стенцум» фирмалари, Москва ҳисоб банки, Рус - Хитой банки, Рус - Осиё банки ва бошқа савдо-сотиқ фирмалари ҳамда банклари билан ҳамкор-ликда

фаолият кўрсата бошлади. Миркомилбойнинг 5 та пахта тозалаш заводи, 5 минг таноб ери, 300 дан ортиқ дўконлари, 4 та катта боғ-узумзори, 6 миллиондан ортиқ нақд пули, қиммат-баҳо қоғоз, акциялари бўлган 1 . Рус капиталистларининг воси-тачи хизматкори бўлиб ўз халқини талашда қатнашган, судхўр-лик қилган ва ҳар хил йўллар билан бойлик орттирган бошқа тижоратчилардан фарқли ўлароқ, у рус ва чет эл капиталистла-ри билан муваффақиятли рақобат қила олган, тадбиркор ва маърифатпарварлиги билан ҳам ўз биродарларидан кескин аж-ралиб турган. Рус мустамлакачилари уни ёмон кўришса ҳам у билан ҳисоблашишга мажбур бўлишган. Миркомил Мирмўминбой ҳожи ўғли ва Аҳмадбек ҳожи Те- мурбеков каби андижонлик мулкдорларнинг илғор вакиллари ижтимоий-иқтисодий адолатни интиқиб кутаётган ишчи, ҳу-нарманд ва деҳқонлар мафкурасини XX аср бошларида ўз фао-лиятларида намоён эта бошладилар.

O'xshashlar

Жадидлар мустакиллик ва озодлик учун курашда

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик

Узбекистон ва жахон хамжамияти