Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари - Tarix - Referatlar

Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва оқибатлари Режа: 1. XV асрнинг иккинчи ярим XVI аср бошларида Мовароуннахрдаги ижтимоий – сиёсий вазият. 2. Мамлакатнинг худудий парчаланишга юз тутиши, унинг муҳим сабаблари. 3. Хонликлардаги сиёсий парокандалик ва беқарорлик жараёни.

www.arxiv.uz XVI аср бошларида мамлакатимиз тарихида янги давр бошланди, яъни давлат янги сулолалар қўлига ўтди. (400 йил давомида) Маърузада маҳаллий феодал ҳукмдорларнинг ўзбошимчалиги, зулмкорлигининг кучайишини, уларнинг марказга бўйсунмаслик сиёсатини парокандалик ва беқарорлик жараёнларини кучайтирди. Маърузада янада бир томонга эътибор берамиз: хонликларининг қолоқлик сабабларини кўрсатиш лозим. 8 мавзудаги билимларини эгаллаганлик даражасини аниқлаш учун таянч тушунчалар: Шайбонийхонлар, Апаратхонийлар сулолалари, хонлик, амирлик, монархия, сиёсий парокандалик, беқарорлик жараёни, диний мутаассиблик, этник гуруҳбозлик, ягона элат. 1 савол. Тарихга назар ташлар эканмиз, шуни англашимиз лозим, ўзбеклар қадимдан ўз давлатларига эга бўлган халқдир. Унинг давлатчилик тарихи илк бор хунлар, самонийлар, аштархонийлар, мағитлар, Қўқон ва Хива хонликлари. Бухоро амирлиги орқали Туркистон муҳтор жумҳурияти, Бухоро ва Хоразм халқ жумсхуриятлари, ниҳоят Ўзбекистон Совет социалистик республикаси орқали Ўзбекистон Республикаси шаклига етиб келди. Халқимизнинг бошидан кечирган ўта машаққатли, мураккаб ҳаёти унинг маънавиятида ҳокимият ва унинг истиқлолига чуқур таъсир этди. Эрксевар ўзбек халқи қўлга киритган мустақилликка осонликча эришмади. Ўзбекистон давлатининг илк қадамлари тараққиёти мазмунан янги босқични бошлаб берди. “Йўлимиз мустақил давлатчилик ва тараққиёт йўли” – рисоласида И.А.Каримов давлатчиликнинг аҳамият ҳақида гапирди. XV асрнинг ўрталарига келиб, Мирзо Улуғбек вафотидан кейин (1449 йил) Темурий шаҳзодалар ўртасида тожу – тахт учун кураш яна авж олди. Абулқосим Бобур ва Абдусаид султоннинг фаолияти ҳам ўзаро урушларга барҳам бера олмади. 1469 йилга келганда Хуросонда Хусайн Байқааро

www.arxiv.uz ҳокимиятни эгаллаб, 1469 йилга келганда Хуросонда Хусайн Байқаро ҳокимиятни эгаллаб, бу худудларда нисбатан тинчлик ўрнатди. Унинг дўсти буюк Алишер Навоий мухрдор, вазир, Астрабод ҳокими лавозимларида ишлаб Хуросоннинг ижтимоий – сиёсий ҳаётида катта роль ўйнади. Навоийнинг саъи – ҳаракатлари билан Ҳиротда илм – фан, маданият гуркираб ривожланди. Феодал цурушларга нисбатан барҳам берилди. Мовароуннахрда эса бу даврга келиб феодал тарқоқлик авжига чиқди. Ҳар бир вилоят, ҳар бир шаҳарда темурий шаҳзодалар ўзларнинг мустақил ҳукмронлигини ўрнатишга ҳаракат қилдилар. Улар ҳокимият учун ўзаро курашларда дашти Қипчоқ ўзбеклари кучларидан фойдаланишар эдилар. Масалан: 1451 йилда Урусхон набиралари Абдусаидга ҳокимиятни эгаллаш учун ёрдам берган бўлса, орадан уч йил ўтгач Абдулхайрхолн муҳаммад жуқийга ҳокимиятни эгаллашга кўмаклашди. Бу ўзаро курашлар Моворауннахр аҳолининг аҳволини ёмонлашишига олиб келди. XV аср охирларига келиб, Мовароуннахрда темурийларнинг бир – биридан ўзаро мустақил бўлган ҳокимияти вужудга келди: 1. самарқандда султон Аҳмад Мирзо ҳукмронлиги; Тошкентда Султон махмуд Мирзо ҳукмронлиги; Андижонда Умаршайх Мирзо ҳукмронлиги. Бу уччала давлатнинг ўзаро урушлари Мовароуннахр аҳлининг темурийларидан норозилигини янада авж олдирди. Айниқса, юқори табақа вакиллари марказлашган давлат тарафида турдилар. Бу темурийларнинг давлат темурийлар ҳузурида таълим олган Абдулхайрхоннинг невараси Муҳаммад Шоҳбат Шайбоний дашти Қипчоқда кўчманчи ўзбек уруғларини бирлаштириб, ўз ҳокимиятини мустаҳкамламоқда эди. Шайбонийхон ҳарбий ҳаракатлар олиб бориб марказлашган давлат тузиш мақсадида гоҳ темурийлар, гоҳ шимолдаги мўғуллар билан иттифоқ тузди. У 1487 – 1488 йилларда Ўтрор. Сайрам, Ясса (туркистон), Сиғноқ шаҳарларини босиб олиб, 1499 йилда Мовароуннахр худудларига ҳарбий ҳаракатлар бошлади.

www.arxiv.uz Маҳаллий хукмдорлар ўртасидаги ўзаро курашлар авж олган Самарқанд шаҳрини Шайбонийхон 1500 йилнгинг бошларида жангсиз эгаллади. Кўчманчи ўзбеклар бир неча ой шаҳарни шавқатсиз талон – тарож қилдилар. Бу эса маҳаллий феодаллар норозилигига сабаб бўлди. Бундан фойдаланган Темурий шаҳзода Захриддин муҳаммад Бобур ўша йили (1500 йил) Самарқанд тахтини эгаллади. Аммо маҳаллий оқ суякларнинг кўпчилиги Бобурни қўллаб қувватламадилар. 1501 йилнинг баҳорида Бобур гШайбонийхон билан бўлган жангда енгилади ва Самарқандни кўчманчи ўзбекларга топширади. Кўчманчи ўзбеклар қисқа муддат ичида Бухоро (1500), Самарқанд (1501), Тошкент (1503), Хисор (1504), Урганч (1505), Хирот (1507) каби шаҳар ва вилоятларни эгаллаб, Шарқий Туркистон чегараларидан Марказий Афғонистон худудларигача чўзилган ерларда марказлашган Шайбонийлар давлатига асос солдилар. Темурийлар давлатдаги феодал марказлашган Шайбонийлар давлатига асос солдилар. Темурийлар давлатдаги феодал тарқоқлик ҳукмдорланинг ажралиб мустақилликка интилиши бу давлатнинг емирилишига олиб келган бўлса, Шайбонийхон бундай тарқоқликка чек қўйиб мамлккатнинг бирилгини мустахкамлай олди. Шайбонийхоннинг жануьбга томон юришлари Эрон Шоҳи Исмоил 1 томонидан тўхтатилди. 1510 йил марв атрофларида бўлган жангда кўчманчи ўзбеклар қўшинлари, тор – мор этилади ва Шайбонийхон ҳалок бўлди. Эронийлар томонидан қўллаб – қувватланган Бобур 1511 йилда Ҳисор, Қўлоб, Кундуз, Бадахшон ва Самарқандни эгаллади. Аммо, 1512 йилда шайбонийлардан бўлган Убайдулла Султон қўшинлари иждувон сўнг Бобур аввал Қобулда, кейин эса Хиндистонда ўз ҳокимиятини ўрнатди. Кўчманчи ўзбеклар эса Мовароуннахрда ўрнашиб қолдилар. 2 савол Муҳаммад Шайбонийхон вафотидан сўнг Мовароуннахр ва хуросонда марказий ҳокимият заифлашди. Убайдулло 1534 йилдан бутун марказлашган ўзбек давлатининг олий хукмдори этиб сайланди. Убайдуллахон пойтахтни Самарқанддан бухорога кўчирди. XVI асрнинг 40 –

www.arxiv.uz йилларигша келиб феодаллар ва маҳаллий сулолалар ўртасида шаҳарлар ва худудлар учун кураш авж олиб кетди. Самарқанд хукмдори Абдуллатифхон (1541 – 1552 й.й.) билан Бухоро хони Абдулазизхон (1540 – 1550 й.й.) ўртасидаги курашни Тошкент ва Сирдарё бўйидаги шаҳарларнинг хукмдори Бароқхон (Наврўз Ахмадхон) янада кучайтирди. У хатто 1551 йилда Самарқандни босиб олди. Кармана ва Миёнқала хукмдори Абдулла Султон Барақхонга қарши жанг олиб борди. 1561 йилда тахтга ўтирган Искандахон ам сиёсий тарқоқликка барҳам бера олмади. Аммо унинг ўғли Абдуллахон II марказлашган Шайбонийлар давлатини тиклаш мақсадида султонлар билан аёвсиз кураш олиб борилди. Тинимсиз урушлар натижасида Фарғона (1573), Шахрисабз, Қарши, Ҳисор вилоятлари (1574), Самарқанд (1578), Тошкент, Шохрухия, Сайрам, Оҳангарон (1582), балх (1583), Ҳирот (1588), Хоразм (1595) Абдуллахон кўл остига бирлаштирилди. Аммо 1598 йилда Абдуллахон II вафотидан сўнг унинг ўғли Абдулмўмин узоқ тахтни бошқара олмади. Сўнгги Шайбоний хукмдори Пирмуҳаммад II ҳам бебош амирларни тийиб қўя олмади. Юзага келган вазиятдан Эрон сафовийлари, Хива иноқлари ва қозоқлар унумли фойдаландилар. Эронийлар Балхни, қозоқ султонлари Тошкентни эгаллаган бўлса, Хоразм хонлари мустақил бўлиб олдилар. Бухоронинг феодал султон ўғиллари фойдасига тахтдан воз кечди ва шу тариқа Ўрта Осиёда Аштархонийлар сулоласи хукмронлиги бошланди. Аштархонийларнинг Балхдаги урушларга қарамай Хоразм ўз мустақиллигини сақлаб қолди. Айрим аштархоний ҳукмдорлари имомқулихон (1611 – 642 й.й.) Абдулазизхон (1645 – 1680 й.й.) хукмронликларои даврида марказий ҳокимиятни кучайтиришга гарчанд ҳаракат қилишмасин, бу ҳаракатлар айтарли ижобий натижалар бермади. Маҳаллий амирлар ва султонлар ўз жойлашган шаҳар худудларда ҳокимлик қилиб, бу худудларда йирик ер эгалари кучига таяниб марказий ҳокимиятга деярли бўйсунмас эдилар. Хукмдорлар эса амирлар ва султонларнинг бир – бирлари устига

www.arxiv.uz юришларидан кўп фойдаландилар. Абдулфайзхон ҳукмронлиги даврида (1711 – 1747 й.й.) марказий ҳокимият ўз аҳамиятини йўқотиб борди. Ҳокимият аста – секинлик билан манҳит уруғлари қўлига ўта бошлади. Бу уруғ вакили бўлган Муҳаммад Раҳим 1753 йилда амир унвони билан бухоро тахтига ўтирди. Хоразм худудида 1512 мустақил Хива хонлиги вужудга келди. Шайбоний уруғидан бўлган Элбарсхон (1512 – 1525 й.й.) асос солди. Элбарс вафотидан кейин Хива хонлари тез – тез алмашиб турган. Ўзаро урушлар ва хукмдорларнинг тез – тез алмаштириб туриши натижасида бу даврда Хоразм ҳали марказлашган давлат даражасига етмаган эди. Хон ҳокимияти қабила задагонлари билан чекланган бўлиб, низолар ва феодал урушлар деярли тинмаган. Шу даврда Хоразм чуқур инқирозда шаҳар ҳаёти суст ривожланди. Бу жараён XVII – XVIII аср бошларида ҳам давом этди. XVII аср оихири XVIII аср бошларига бориб Хоразм ҳақидаги маълумотларда сиёсий ва иқтисодий таназзул таъкидланади. Абдулғозихоннинг “Шажараи турк” асарида, Иван Федотов маълумотларида бу холат қайд этилган. Бошқарувда вазир, қушбеги билан биргаликда хон маслаҳатчилари, иноқларнинг борлиги маъмурий тузумнинг жуда мураккаблигидан дарак беради. Хўжалик инқирози ва феодал урушлар Хоразм воҳаси маданиятигша ҳам путур етказди. Феодал ўзаро низолар Араб Муҳаммад (1602 – 1623 й.й.) ва унинг ўғиллари даврида энг юқори нуқтага етди. Асфандиёр (1623 – 1643 й.й.) Абдулғозихон (1643 - 1663), Ануша (1663 - 1687) лар даврида Бухоро билан Хива ўртасида мамлакат аҳволини хароб қиладиган урушлар бўлиб ўтди. Аштархонийлар давридаги иқтисодий – сиёсий тушкунлик Бухоро хонлигини парчаланишига олиб келди. Бу даврда Фарғона хонликдан алоҳида ўлка сифатида ажралиб чиқди. 1710 йилда минглар сулоласи кейинчалик Сирдарё хавзасини Еттисувнинг бир қисмини эгаллади. Бу давлатнинг пойтахти Қўқон шаҳри бўлиб қолди. XVIII аср бошларида Бухородан Балх, Хоразм иккинчи ярмида Тошкент мустақил давлат сифатида

www.arxiv.uz ажралиб чиқдилар. Ички келишмовчилик, низолар ва сиёсий парокандалик мамлакатни бўлиниб кетишининг асосий сабаби бўлди. Шундай қилиб Бухоро хонлиги XVI – XVIII асрларда иккичта сулола томонидан идора қилинган шайбонийлар (1500 - 1599) ва аштархонийлар (1599 - 1753). Хуллас, иқтисодий инқирознинг ташқи сабабларидан бири чамаси, XVI асрда денгиз йўлларининг очилиб, XVII асрда қадимги карвон йўллари бўйлаб савдонинг тўхташи бўлса керак. Ўрта Осиё халқлари жаҳоннинг савдо ва сиёсий марказларидан узилиб қолиб, Европада фан ва техника соҳасида эришилган энг яхши кашфиётлардан фойдаланиш имкониятидан маҳрум бўлишди. Шайбонийлар сулоласи қулаши билан хонликка сайлаш буткул ўзбек қабилаларининг сардорларига боғлиқ бўлиб қолди. XVIII асрнинг иккинчи ярмида инқирозни бартараф этиш бошланди. Савдо бирмунча ривожланди. Қозоқ чўллари Россия тасаруфига ўтиши билан Ўрта Осиёнинг Россия билан савдо муносабатлари яхшиланди. Хива ва Самарқанд савдо марказлари сифатида ўз мавқуеини тиклай бошлади, янги шаҳарлар барпо этилди. Мол – пул муносабатларининг ривожланиши хонликларда давлат ҳокимиятини бирмунча мустаҳкамлашнишига имкон берди. Бухоро хонликнинг аҳоли таркибида: қадимдан бу ерда яшаб келган тожиклар, турк – қарлуклар, араблар, эронликлар, марвликлар, лўлилар, жуҳудлар, қисман ҳиндулар ва форслар ўтроқ эди. XIX аср ўрталарида хонликдаги барча аҳолининг умумий сони чамаси 2,5 мин кишидан ортиқ бўлган. Мамлакат тепасида турган манғит сулоласи ва унга яқин кўчманчи ўзбеклар имтиёзли ўринда эди. Бухоро амалдорларининг аксарияти ўзбеклар эди. Улар ўзларини “оқсуяклар” деб аташар, маҳаллий туркий тилли аҳоли эса “сартлар” деб юритишар эди. Сартлар Хиванинг энг кўп сонли аҳолиси ҳисобланарди. (Бу ном этник ном эмас, сарт – ўтроқ, шаҳарлик. Савдогар деган маъноларни англатган).

www.arxiv.uz Саидлар (пайғамбар Муҳаммад аллайҳиссаломнинг уч халифсаси авлодлари ёки соҳта авалодлари) номини олган араблар гуруҳи ҳам имтиёзли қатламга мансуб эди. Ҳинд, жуҳуд ва шу каби ғайридинлар жуда камситиларди. Ҳиндлар ё чой сотишар ёки судхўрдик қилишарди. Жуҳудлар эса газлама бўяшар, пойафзални таъмирлашар ва шунга ўхшаш ишларни бажаришарди. Бошқарув ва молия ишларига келсак, ўз сиёсий тузулишига кўра Ўрта Осиё хонликлари Яқин Шарқнинг бошқа мусулмон давлатларига (туркия, Эрон, Миср) мутлақо ўхшамас эди. XIX асрда Бухоро хонлигига амир ҳокимлик қилган. (арбача бу унвон пайғамбар Мухаммаднинг ноиби – халифа бошқарадиган яхлит мусулмон давлати вилоятларидан биринигина ҳокими эканини англатади). Олий маъмурий ҳокимият қушбегига тааллуқли эди, чунки у катта (бош) вазир ҳисобланар эди. У Бухоро вилоятини (ўз туман) ҳокими ҳам бўлган. Амирга энг яқин киши қозикалон бўлиб, уни амир тайинларди. Қози шариат ақидаларига қараб иш олиб борган, унинг қарори қатъий бўлиб, шикоятга ўрин йўқ. Мураккаб холлардагина қози ишни уламолар ҳукмига ҳавола этган. Ўлим жазоси учун қози амирнинг русатини олиши керак бўлган. Ҳукм дарҳол ижро этилган. жазо турлари: жарима солиш, қамоқ, дарра уриш, қўл ёки оёқ бармоқларини кесиш (уғрилик учун) ва қизиб турган ёққа тиқиш. Катта гуноҳ қилганларни баланд миноралардан ташлаганлар. Хива хонлиги. Бир вақтлари Шайбонийларга тобе бўлган Хоразм Абдуллахон вафотидан сўнг (1598) янада ўз мустақиллигига эришди. Элбарс ҳукмронлик қилган Хива хонлиги тасарруфига Хоразм – Амударё этакларидаги қадимий деҳқончилик воҳаси, шунингдек Минқишлоқнинг Абдулхон тоғлари, Деҳистон ва Ўзбой атрофидаги кўчманчи туркман худудлари кирган.

www.arxiv.uz Амударёнинг ўз йўналишини ўзгартииб, Каспий денгизига оқмай қўйиши (1573 - 1575) ва ўн беш йил давомида Орол денгизи томон бурилиб, натижада эски атрофидаги ерларнинг чўлга айланиши Хива хонлиги иқтисоди учун катта талофат бўлди. Урганч ва унинг атрофлари, унга қарашли ерлар қишлоқлар чўлга айланди, аҳолиси бошқа ерларга кўчиб кета бошлади. Хива хонлигининг аҳолиси этник, маданий ва тил жиҳатидан бир биридан кескин фарқланувчи уч гуруҳга бўлинган эди. 1 туркийлашган қадимги хоразимликларнинг бевосита авлодлари. Улар деҳқончилик, ҳунармандчилик, ҳамда савдо – сотиқни яхши билишган. 2 туркман қабилалари. Улар асосан чорвачилик билан шуғулланган, на шаҳар ва на қишлоқлар бунёд этишган. 3 Дашти Қипчоқдан Хоразмга Элбарс билан бирга кўчиб ўтган кўчманчи ўзбеклар. Улар қабилаларга бўлинган бўлиб асосийлар 4 – та: қиёт – қўнғирот; ўйғун – найман; қанғли – қипчоқ; нуқуз – манғит. Феодал ўзаро низолар Араб Мцухаммад (1602 - 1623) даврида энг юқори нуқтасига етди. Ўғиллари Хабаш ва Элбарс унга қарши бош кўтариб, натижада Элбарс тахтни эгаллайди, лекин кўп ўтмай унинг укаси Асфандиёр уни тахтдан ағдаради ва ўзи эгаллайди. Асфандиёр (1623 - 1643) вафотидан кейин Бухоро хони Хивани ўз мулкига қўшиб олиб учун неча бор уриниб кўрди. Лекин Абдулғозихон (1643 - 1663) Бухороликларнинг хужумини қайтаради. 1662 йилда Абдулғозихон Бухоро билан сулҳ тузди. Унинг ўғли Ануша (1663 - 1687) даврида хонликнинг анча ривожланган ва равнақи даври ҳисобланади. Ануша вафот этгач, Хива хонлиги тушкунликка тутди. 1698 йилда Бухоро хони Субхонкулихон Хива хонлиги эгаллаб, унга хон Шохниёзни ҳукмдор этиб тайинлайди. Шохниёз ва бошқа ноиблар Бухоро хонига қарам бўлишдан қутилишучун холий топиш учун харакат қилади. 1700 йилда у ўз холийсидан яширин ҳолда Петр 1 га элчи юбориб, у орқали

www.arxiv.uz хонликни Русия тобелигига қабул қилишни сўрайди. Петр 1 1700 йил 30 июндан ёрлиқа билан розилик билдиради. Бундай ёрлиқ янги Хива хони Араб Муҳаммадга (1702 - 1714) ҳам 1708 йилда жўнатилган. Бироқ чинака тобелик бўлмайди. Бундай муносабат Петр 1 нинг Ўрта Осиёга эътиборини тортди холос. 1714 – 1717 йилларда Бекович – Черкасский экспедицияси ташкил этилиб, (Петр 1 томонидан) Хоразмга юборилди. Бекович – Черкасский отряди тор – мор келтирилганлигига қарамай аҳоли доим ўч олиниш хавфи билан яшади. Хива хонлигининг аҳолиси 350 – 500 минг кишидан иборат эди. Хоразмийларнинг қадимий ўтроқ аҳолисининг асосий қисми ўзларини сартлари ёки татлар деб юритишарди. Булар асосан қипчоқ, қанглилардан иборат эди. оренбург ва Астрахан орқали Россия билан олиб борилган барча ташқи ва ички савдо уларнинг қўлида эди. бироқ аҳолдининг ана шу гуруҳи энг ҳуқуқсиз ҳисобланган. Қорақалполар 100 минг киши эди. 1850 йилда улар 20 минг кишидан иборат эди, қолганлари Бухоро хонлигига кўчиб кетган. Хива хонлигида деҳқончилик қилиш мушкул эди. ерлар Амударёдан олинган катта каналлар орқали суғорилган. Суғориш ҳайвонлар ҳаракати воситасида ишлатиладиган чиғирлар ёрдамида амалга оширилган. Хивада ерларнинг кўп қисми (қарийб ярми) хон ва унинг қариндошларига тегишли эди. қолган ерлар давлат ихтиёрида эди. Хивада ҳам маъмурий бошқарув Бухоро хонлигидай тузилган. 1084 йили Хива хонлигини давлат таркибига ирлаштириш учун кураш бошлади. Бу сулолага Иноқ Муҳаммаднинг набираси Элтузар асос солган бўлиб, у 1804 йили хон унвонини олган эди. элтузарнинг укаси Муҳаммад Раҳимхон 1 (1806 - 1828) бу сулоланинг энг йирик намояндаларидан бири эди. у сохта хон Абдулғозихоннинг ҳокимиятини тиклаш билан ўз нуфузини оширди. Бу кураш шафқатсизлик билан кечди, оқибатда кўплаб қабила бошлиқлари ўлдирилди, ёки Бухорога қочди.

www.arxiv.uz Мухаммад раҳимхон маъмурий ва солиқ ислоҳотларини ўтказди. Боисхона ташкил қилди, олтин ва кумуш танга зарб қила бошлади. Кейин аста – секин майда бекликлар бўйсинди., 1811 Орол атрофидаги қабилалар бўйсунди, XIX аср бошларида эса қорақалпоқлар. Туркманларни ҳам итоатда тутди. Сирдарё бўйларидаги қозоқларни ҳам буйсундиришга ҳаракат қилди, лекин улар аллақачон рус тобелигига ўтишган эди. Мухаммад Раҳимхон вафотидан сўнг унинг ўғли Оллоқулихон (1825 - 1842) тахтга чиқди. Бу давр ўзаро урушларга бой бўлди. Қўқон хонлиги. Ўрта Осиёдаги феодал давлат ўлиб, территорияси асосан Фарғона водийсида бўлган пойтахти қўқон шаҳри эди. Ўзбекларнинг минг қабиласидан чиққан хонлар идора қилган. Сулола асосчиси Шоҳрухбий 1710 йили Чодак (Чуст шаҳридан 40 км шарқда) хожалари ҳокимиятини йўқотиб, дастлаб Фарғона водийсида Бухоро амилигидан мустақил бир кичик мулкка асос солган. Шохрухбий ўғли Муҳаммад Рахимбий ҳукмронлиги даврида (1721 - 1740)Хўжанд, Марғилон шаҳарларида савдо ва ҳунармандчилик тараққий этган, янги ариқлар қазилиб, деҳқончилик, боғдорчилик ривожланган. Шохрухбийнинг иккинчи ўғли Абдулкаримбий (1740 – 1760 йил) Фарғонага хужум қилган қалмоқларга зарба берган. Унинг даврида Россия билан иқтисодий алоқалар йлга қўйилиб, Қўқон, Анижон, Наманган ва Марғилон шаҳарларида савдо ва ҳунармандчилик тараққий этган. Абдул каримбий марказий ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун феодаллар ўзбошимчалигига чек қўйишга интилган. XVIII асрнинг ўрталарида Фарғона билан қўшни бўлган Жунғорил (Қалмиқистон) Хитой императори Куэн – Лун томонидан талон – тарож қилинди, натижада жунғорлар ғарбга интилиб, Фарғонага кириб бордилар. Қонли .жанглар жунғорларнинг чекиниши билан тугади. Бироқ Фарғона ҳукмдорлари мустаҳкам давлат аппаратига эга эмас эди. Бундан турли кўчманчи ва ярим кўчманяи қабилалар фойдаланишди.

www.arxiv.uz XVIII асрнинг иккин ярмида Тошкентда ҳокимият XVI асрнинг машҳур шайхи Шайхонтоҳур (Шайх Хованди Тоҳур)нинг авлодлари бўлмиш хожалар қўлига ўтди. Уларга Юнусхожа бошчилик қилди. Тошкентнинг турт даҳаси Шайхонтоҳур. Себзор, Кўкча, Бешёғочнинг ўз ҳокимлари, ўз қишниси бўлиб улар бир – бири билан доим курашиб келган. Бунинг оқибати – деҳқончилиги таназзулга учради, боғлар вайрон бўлган, ҳунармандчилик тўхтаб қолган. Қўқон хонлиги аҳолисининг кўп сонли гуруҳини қадимги аҳоли авлодлари ташкил этган. Улардан бир қисми этник ва тили – тожик тилини сақлаб қолган ва тоққа яқин ҳамда Помирнинг тоғ деҳқончилик вилоятларидан, қисман Токент вилоятида яшаган. Фарғона водийсининг мураккаб этник таркибини туркийлар ташкил этган. Улар Тошкент вилоятида, Еттисувда, қозоқ давштларининг жанубий қисмида яшаган. Уларнинг умумий номи Хивадагидек “сарт” бўлган, Қирғизлар ва кўчманчи ўзбеклар ҳам аралашиб кетган. XVII асрдан уларни ўзбек деб ҳисобланган қурамалари (қозоқларнинг ўзбеклар билан дурагайи) яшаган. Кўчиб келганлар – қашғарлар, ҳиндлар, араблар в нўғайлар. Нўғайлар XVII асрда Россиядан келиб Тошкент яқинидан Нўғойқўрғон қишлоғида жойлашган. 4 савол. Учта хонлик бошқарув тизимида феодал муносабатлар асос қилиб олинган эди. хонликлар худудида ер эгалигининг учта тури: давлат ерлари, хусусий ерлар, вақф ерлари мавжуд эди. хонликлар аҳолиси асосан деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланар эдилар. Асосий солиқ турлари хирож , закот бўлиб, шу билан бирга турли мажбуриятлар мавжуд эди. булар Хива хонлигига бегар, қазув, мушрифона ва бошқалар бўлса, Бухоро амирлигида уруш пайтда олинадиган фавқулодда солиқ жул, сув ҳақи, нимса ва бошқалар. Қўқон хонлигида эса ҳашар, ҳарбий хизмат мажбуриятлари бор эи.

www.arxiv.uz Хонликлар бошқарувида ислом мафкураси асосий ўринни эгаллаган бўлиб, диний мутаассиблик мамлакат тараққиётига салбий таъсир ькўрсатар эди. айниқса, хонликлар ичида этник гуруҳбозлик фуқароларнинг тинч ва осойишта ҳаёт кечиришига тўсиқ бўлар эди. ундан ташқари турли уруғ вакиллари давлат бошқарувида юқори мавзега эга бўлиш учун бошқа уруғ вакилларига қарши зимдан ва очиқчасига кураш олиб бориб, сиёсий беқарорликни келтириб чиқарар эдилар. Буни Хива хонлигидаги XVIII аср воқеаларида яққол кўришимиз мумкин. Бу даврда Хивада турли уруғ вакилларидан хонлар кўтарилди. Бу хонларнинг алмашиши халқ учун катта кулфатлар келтирар эди. XVIII аср охирларига келиб Хива Хонлигида Қўнғиротларнинг мавқеи оша борди ва 1804 йилда улар хива хонлиги тахтини эгаллаб, 1920 йилгача бу хонликда ҳукмронлик қилишди. Қўқон хонлигида ҳукмронлик қилишган минглар сулоласи ўзларининг ташқи истилочилик урушлари ва ўзаро сулолавий курашлари билан хонлик аҳолисининг ижтимоий, иқтисодий аҳволини янада оғирлаштирди, Худоёрхон даврида талончилик урушлари ва солинган кўплаб солиқлар кўплаб аҳоли норозилигига сабаб бўлди, натижада Худоёрхон икки маротаба тахтдан хайдалиб, яна қайта тахтни эгаллади. Минглар сулоласи Қўқонда 1710 йилдан 1876 йилгача ҳукмронлик қилишди. XVII – XVIII асрнинг биринчи ярмида битта иқтисодий ҳудуддаги бир элат, бир халқнинг учта мустақил, сиёсий хонликка ажралиб кетиши, бу ҳудудда яшаётган халқларнинг бошига жуда оғир кулфатларни келтирди. Янада оғирлаштирди. Хиваликларнинг туркман уруғларига қарши уюштирадиган бекликларига қарши олиб борган урушлари, Қўқон хонлигининг Тошкент ва Хўжанд учун Бухоро амирига қарши курашлари битта хилқнинг парчаланишига, ўзаро маданий, савдо алоқаларининг узилиб қолишига сабаб бўлди. Хонликлар ҳудудидаги халқ норозилик ҳаракатлари шафқатсизлик билан бостирилди, ҳар қандай илғор фикр, янгилик диний мутаассибларини тақибига учрар эди. бу пайтда жнафақат бошқа худудлар билан ҳатто Қўқон, Хива, Бухородаги маданий марказларнинг ҳам ўзаро

www.arxiv.uz алоқаси йўқ эди. бу ўз навбатида Ўрта Осиё илм – фанини турғунликка, ҳатто таназзулга олиб келди. Таббий фанларга эътибор умуман йўқолди. Ўрта Осиё халқлари Европа фан техника тараққиётидан бехабар бўлиб, орқада қолиб кетди. Россия билан ўрнатилган савдо алоқалари асосан бир гуруҳ бойлар қўлида бўлиб, улар маданий алоқаларга, фан техника тараққиётини кириб келишига айтарли таъсир кўрсатмади ва ўлкадаги иқтисодий, ижтимоий – сиёсий вазият чор Россиянинг ўз агрессив мақсадлари учун шароит яратиб берди. Натижада Россия Ўрта Осиёни осонлик билан босиб олди. Ўрта Осиё хонликларнинг қолоқлигининг сабабаларини яна бир таъкидлаймиз: 1 Хонликларда асрлар давомида ўзгармай келатёган давлат идора усули қарор топган эди. 2 Асрлар давомида бир бутун давлатнинг учтага бўлиниб кетиши, улар ўртасидаги ҳокимият учун урушни, ички низоларни кучайтирди. 3 Деҳқонлар ерга эга эмас эди, шунинг учун ернинг унумдорлиги, ҳосилдорлиги учун бош қотирмас эди. 4 Этник гуруҳбозликнинг илдизи – ягона халқ, ягона Ватан тушунчасининг бўлмаганлигида эди. 5 Хон ва бекларнинг зўравонлиги, ўзбошимчалиги аҳолининг аҳволини қийинлаштирди, турмуш даражаси ўта паст эди. ишлаб чиқариш фақат истеъмол учун эди. 6 Хонлар ишлаб чиқарувчи кучлар усишига халақит берган. 7 Хонликлар олтин гугурт, мармар, нефть ва бошқа қазилмаларга бой эди, лекин уларни қазиб олишга бефарқ қаралди, шунинг учун хонликларда саноат ривожланмаган. 8 Тижорат, товар – пул муносабатлари ривожланмаган. Хуллас, ушбу сабаблар Россия томонидан уларни босиб олиш учун имконият яратди.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. И.А.Каримов. Истиқлол ва маънавият. Т. “Ўзбекистон”, 1994 2. И.А.Каримов Хива ва Бухоро шаҳарларининг 2500 йиллигига бағишланган тантанали маросимлардаги табрик сўз. “Халқ сўзи” 1993, 21 октябр 3. М.Ю.Баёний Шажараи Хоразмшохий. Т. “Ғофур Ғулом” 1994 4. Х.Н.Бобобеков. Қўқон тарихи. Т., “Фан” 1996 5. Х.Зиеёв. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. 6. И.Ибрат. Фарғона тарихи. Т., “Камалак” 1991 7. Мирза Абдулазим Сомий. Манғит ҳукмдорлари тарихи. М., 1962 8. Мулла Олим Маҳмудхўжа. Тарихи Туркистон. Т., 1995 9. Миллий уйғониш. Т., 1997 10. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилик даврида (Ўзбекистоннинг янги тарихи) 1 китоб Т., 2000

O'xshashlar

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Мустамлакачилик карамлик шароитида маьнавиятга муносабат ва унинг окибатлари

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Совет тузумининг катагонлик сиёсати ва унинг Узбекистондаги оғир окибатлари

Европа иттифоки ва унинг ташкил этилишининг асосий сабаблари