Туркистонда муваккат хукуматнинг тор-мор этилиши ва совет давлатини урнатилиши - Tarix - Referatlar

Туркистонда муваккат хукуматнинг тор-мор этилиши ва совет давлатини урнатилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Туркистонда муваккат ҳукуматнинг тор-мор этилиши ва совет давлатини ўрнатилиши Марказдаги муваққат ҳукуматнинг Туркистон комитети билан ишчи ва солдатлар депутатлари совети ўртасидаги ҳокимият учун кураш тобора қизгин тус олди. У 1917 йил сентябрь ойида кескинлашиб хавфли вазиятни юзага келтирди. Бунга 1917 йил 31 августдаги РСДРП(б)нинг мажлисида Ленин бошлиқ большевиклар томонидан «Бутун ҳокимият Советларга» деган шиорни ўртага ташланиши сабаб бўлди. Ўлка большевиклари Петрограддаги большевикларнинг изидан боришиб иш юритганлар. Шу боис улар ҳам ўлкада сентябрь ойида «бутун ҳокимиятни Советлар қўлига» ўтказиш учун курашни бошлаб юбордилар. Хатто уларнинг томонига эсер ва меньшевикларнинг айримлари ўтиб, ҳамкорликда ҳокимиятни эгаллаш учун муккасидан тушиб кетдилар. Большевиклар ишчилар ва солдатларнинг йигинларида ҳокимиятни Туркистон комитети қулидан тортиб олиб Советларга тогшшриш лозимлиги ҳақида сўзга чиқиб, таргибот олиб бордилар. Бунга жавобан Туркистон комитети митинг ва намойишлар ўтказишни тақиқлаб, ҳарбий ҳолат эълон қилди. Аммо 12 сентябрдан ишчи ва солдатларнинг Тошкентнинг янги шаҳардаги Александр номидаги боғда митинги бўлиб ўтди. Унда 700 киши қатнашиб, ҳокимиятни Советлар қўлига ўтказилиши талаб қилинди. Ҳамда қуйидаги қарор қабул қилинди. Капиталистлар қўлидаги моллар ва озиқ-овқатлар дарҳол тортиб олинсин, бу ишни фақат Советлар бажариши мумкин. Озиқ-овқатларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш устидан назорат ташкил қилинсин. Давлат аҳамиятига эга бўлган саноат ва банклар миллийлаштирилсин. Шаҳар билан қишлоқ ўртасидаги мол айирбошлаш тўғри ташкил этилсин, токи шаҳар озиқ-овқат маҳсулотларини, қишлоқ эса саноат

www.arxiv.uz молларини, шу жумладан деҳқончилик машиналарини ҳам олиб тура оладиган бўлсин. Ерларнинг ҳаммаси, ҳеч бир ҳақ олинмай меҳнаткаш деҳқонлар қўлига берилсин. Саноат корхоналарини Советларни ижозати бўлмасдан туриб, епиб қўйиш тақиқлансин. Корхона хўжайинларининг ҳисобига ишсизликдан сугўрта қилиш тўғрисида дарҳол қонунлар чиқарилсин. Бу тадбирларни амалга оширмоқ учун бутун ҳокимият дарҳол Советлар қўлига топширилсин. Дарҳол революцион комитет сайлансин ва бу комитет ҳокимиятни ўз қўлига олсин. Қарорга биноан революцион комитет тўзилиб унга 14 киши киритилди. Улардан 5 киши эсерлар, 5 киши большевиклар, икки киши меньшевиклар ва икки киши анархистлар эди. Бинобарин, ревкомда эсер ва меньшевиклар ва анархистлар кўпчилик эди. Улар раҳбарликни ўз қўлларига олиб иш юритдилар. Муваққат ҳукуматнинг Туркистон комитети ҳарбий кучбилан рақибларининг жазосини беришга қарор қилди. Натижада ревком аъзолари қамоққа олинди. Аммо ишчи ва соддатларнинг сиқуви остида улар ҳибсдан бўшатилди. Шундан кейин 27 кишидан иборат Тошкент Совети ижроия комитети тўзилди. Бу Советнинг қарори билан ревком аъзоларини қамоққа олишда айбдор ҳисобланган генерал Черкес ва бошқа офицерлар ўз вазифасидан четлатилди. Шунингдек шаҳар коменданти ишдан олинди. Уларнинг ўрнига Тошкент Совети ижроия комитетининг аъзолари тайинланди. Ҳатто қизил гвардия ташкил этишга ҳаракат қилинди. Шу тариқа ҳокимият маълум даражада Тошкент Совети ва ревком қўлига ўтгандек бўлди. Бу ҳолат Туркистон комитетини хавф остига қолдирди. Шу боис у қаттиқ чораларни кўрди. Айни пайтда 1917 йил 24 октябрда Марказдан жазо отряди Тошкентта кедди. Натижада Туркистон комитетининг мавқеи бир мунча яхшиланди. Ҳарбий ҳолат эса бекор

www.arxiv.uz қилинди. Аммо, 1917 йил октябрь ойида ўлкада сиёсий курашлар қизиб борди. Ишчи ва соддатлар орасида норозилик яна ўз кучини кўрсата бошлади. Чунки кундалик ҳаёт тобора ёмонлашиб борди. Ишчилар йўқчилик ва қимматчилиқдан нолиб митинг ва йиғилишларда муваққат ҳукумат шаънига таъналарни еғдирдилар. Меҳнаткаш омманинг ниҳоятда оғир турмуши ва нафрати социалдемократларга Туркистон комитетига қарши курашида жуда қўл келди. Бунинг устига устак Туркистон комитети ўлкада тинчлик ва барқарорликни таъминлай олмай, сибсий ва иқтисодий ҳаёт изидан чиқиб кетди. Тўстўполонлар, намойиш ва митинглар, назорат ва таъқиблар ва хавф-хатарлар ҳукм сурди. Бу ҳолат муваққат ҳукуматнинг Туркистон комитетини заминини емириб борди. Чидаб бўлмайдиган оғир сиёсий ва иқтисодий ҳаёт нафақат рус ишчи ва солдатларини балки туб аҳолининг ҳам норозилигини уйғотди. Айни пайтда чоризм давридаги мустамлакачилик сиёсатининг давом этиши орқасидан маҳаллий аҳоли Туркистон комитетига майиллик билдирмади. Шундай қилиб бу комитет ўлкадаги рус ва туб аҳолини мустаҳкам таянч сифатида ўзига жалб қилолмай ҳавода осилиб қолди. Унинг ихтиёрида қўшин бўлсада, лекин солдатларнинг орасида парокандалик ва бўйсинишдан бош тортиш кучли эди. Ҳатто уларнинг орасида ҳукуматга қарши ҳарбий қисмлар бўлган. Муваққат ҳукуматнинг Петроградцаги мавқеи ҳам мустаҳкам бўлмай, турли оппозицион кучларни қуршовида қолган эди. Айниқса ишчи ва соддатларнинг ҳаётини оғирлиги, нотинчлик, хавф-хатар муваққат ҳукуматга қарши норозиликни кучайтириб юборди. Социалдемократлар, хусусан большевиклар меҳнаткаш омманинг нррозилиги ва нафратидан фойдаланиб, 1917 йил 16 октябрда ҳарбийреволюцион марказ ташкил қилиб давлат тунтаришига тайёргарликни бошлаб юборди. Натижада ўша йилнинг 25 октябрида (7 ноябрда) большевиклар давлат тўнтаришини амалга опшриб муваққат ҳукумат аъзоларини ҳибсга олди. Ҳокимият Советлар қўлига ўтиб Ленин бошлиқ ҳукумат тўзилди. Большевикларнинг Петрограддаги ғалабаси бутун мамлакатда, шу жумладан ўлкада эсер ва меньшевикларнинг орасида

www.arxiv.uz ўралашиб юрган большевикларни олдинги сафга чиқиб, дадил ҳаракат қилишларига олиб келди. Эндиликда большевиклар социалдемократларнинг орасидан отилиб чиқиб, сиёсий курашга бошчилик қилишга қаттиқ киришдилар. 1917 йил 27 октябрда большевикларнинг Петроградцаги ғалабаси ҳақидаги хабар Тошкентга етиб келди. Ўлканинг бош комиссари Коровиченко Тошкентнинг «янги шаҳари» ва ҳарбий крепостини 2 минглик қўшин билан ўз назоратида ушлаб турди. Ҳозирги Мустақиллик майдонидаги «оқ уй» ўлка маъмуриятининг штаби ҳисобланиб шу ерда Туркистон комитети душманларига қарши курашга раҳбарлик қилди. 1917 йил 28 октябрда ишчилар ва солдатлар қўзғолон кутариб вокзални ишғол қилдилар. Унинг атрофидаги кучаларда баррикадалар қурилди. Қўзғолончиларга қарши юборилган ҳарбий қисмлар ғалабага эриша олмадилар. Бу вақтда темир йўл ва солдат комитетлари, партия ташкилотларининг вакилларидан иборат революцион комитет тўзилди. Хуллас, ҳукумат қўшинлари 28 октябрдан 1 ноябрга қадар давом этган қўзғолонни тор-мор эта олмади. Аксинча қўзғолончиларни қули баланд келиб 31 октябрда кечқурун «янги шаҳарни» эгалладилар. Шундан кейин улар ўша куни ярим кечада ҳарбий крепостни жанг билан эгалладилар. Ҳарбий бошлиқлар қамоққа олиниб, солдатлар қуролсизлантирилди. Жангда қўзғолончилардан 75 киши ҳалок бўлди. 1917 йил 1 ноябрда ишчи ва солдат депутатлари Совети, Тошкент Советининг ижроия комитети ва революцион комитети муваққат ҳукумат ағдарилиб ҳокимиятни Советлар қулига ўтганлиги ҳақидаги мурожаатни эълон қилди. Бу воқеада большевиклар билан бир қаторда эсер ва меньшевиклар фаол қатнашдилар. Ўлканинг бошқа шаҳарларида эса Советлар ҳокимиятни жангсиз эгалладилар. 1917 йил 15—22 ноябрда Тошкентда ўтказилган ўлка советларининг 3 съездида большевик Ф. И. Колесов бошчилигида Туркистон ўлка халқ комиссарлар совети тўзилди. Бу съездда «Шурои Уламо»нинг раҳбари Шерали Лапин навбатдан ташқари сўз олиб ҳокимиятни Советлар қўлига ўтишига қарши чиқди. Шунингдек у: «Мусулмонлар ҳукуматни

www.arxiv.uz бошқача ташкил этишда қатнашмайди. Чунки мусулмонлар йўли мустақил, у Қуръон ва шариат қоидалари томонидан кўрсатилган. Шу боис улар бирор бир рус сиёсий партияларига қўшилмайди». — деган. Аммо съезд аъзолари ҳаққоний таклифни қабул қилмай ўлка советини ўлканинг олий ҳокимият органи деб ҳисоблаш ва уни бундан буен Туркистоннинг халқ комиссарлари совети деб аташ ҳақида қарор қабул қилди. Бундай бўлмасликни иложи ҳам йўқ эди. Чунки съезд аъзолари асосан большевик, эсер ва меньшевиклардан ташкил топган эди. Аксинча улар туб аҳоли вакилларини давлат бошқарувига қатнаштирмаслик ҳақида декларацияни қабул қилдилар. Шундан кейин чор ҳукумати ва муваққат ҳукуматнинг қонунлари, Тошкент, Самарқанд ва бошқа шаҳарлардаги думаларнинг фаолияти бекор этидци. Муваққат ҳукуматнинг мансабдорлари ишдан олинди. Бу вақтларда большевиклар, эсер ва меньшевикларни ўз қаторидан сиқиб чиқариб, деярли барча шаҳарларда советларнинг раҳбарлигини эгалладилар. Улар ўлкада яккаҳокимликни қўлга киритиш мақсадида эсер ва меньшевиклар билан бир ташкилотда иш юритишдан воз кечдилар. Натижада 1917 йилнинг охирига келиб Тошкент, Наманган, Когон, сўнгра бошқа жойларда большевикларнинг мустақил ташкилотлари юзага келди. 1918 йил июлда Туркистон большевикларининг 1 съездида Туркистон коммунистик партияси тўзилди. Эсер ва меньшевиклар совет давлатининг ашаддий душманлари сифатида қораланди. Айтиш лозимки, Россия ва Туркистондаги революцион ҳаракатлар жа раёнида ҳамма вақт эсер ва меньшевиклар салмоқли ўринни эгаллаб кўп ҳолларда сиёсий курашга раҳбарлик қилиб турганлар. Улар Тошкентдаги революцион курашларда ҳам етакчилик қилдилар. Аммо, ҳаёт шуни кўрсатдики, улар ташкилотчилик ва қатъиятлик жиҳатдан анча заиф бўлиб чиқдилар. Большевиклар эса удцабурон, бағритош, тезкор, шафқатсиз, олғир, бир суз билан айтганда юлдузни бенарвон урадиган бамисоли шайтонсифат кишилар бўлган. Улар мазкур хусусиятлари туфайли революция ғалабасида асосий ўринни эгаллаган рақибларини суриб ташлади. Ҳамда ҳокимиятни қулга олиб, Совет

www.arxiv.uz давлатини барпо этдилар. Бу фавқулодда ва тасодифий ҳолатда содир бўлган воқеа сифатида намоён бўлди. Совет давлатини барпо этилишини XX аср фожеаси деб баҳоланса асло муболаға бўлмайди. Туркистон Мухториятининг ташкил тошшш ва тарихий аҳамияти Совет даврида олимлар гўё ўзбек халқи социалдемократларнинг, хусусан большевикларнинг таъсирида Совет давлатини ўрнатилишида қатнашганликларини тарғибот этган эдилар. Улар бундай дейиш билан ўзбек халқи аслида Мухторият учун эмас, совет давлати учун курашганликларини исботлашга ҳаракат қилдилар. Бироқ ўз фикрларини тасдиқлайдиган ишончли ҳужжатни келтирмай умумий сўзлар билан чегараландилар, холос. Ваҳоланки большевикларнинг ўзи ўзбекларни революцион ҳаракатларида қатнашмаганликларини расмий суратда эълон қилганлар. Масалан, улар ҳокимиятни босиб олганларидан кейин 1917 йил 15—22 ноябрда Тошкентда ўлка советининг III съездини ўтказдилар. Бу съездда Шўро ҳукуматининг таркиби шакллантирилди. Бироқ унга туб аҳолининг вакиллари киритилмади. Чунки большевиклар съезд муҳокамасига қуйидаги мазмунда Декларацияни тавсия этдилар: Ҳозирда Мусулмонларни олий ҳокимият таркибига киритиш мумкин эмас. Негаки маҳаллий аҳолининг солдат, ишчи ва деҳқон (крестьян)ларининг совети ҳукуматига муносабати томомила ноаниқдир. Маҳаллий аҳолининг ишчилар синфини йўқлиги ҳам уни давлат бошқарувида қатнашишини тақозо этмайди. Шўро тарихчилари ушбу ҳужжатни большевикларнинг миллий масала бўйича йўл қўйган шунчаки бир хатоси дейишиб, уни хашпўшлашдан тоймадилар. Аслида ўша Декларация ҳақиқий аҳволни акс эттирган эди. Унда кўрсатилганидек ҳақиқатдан ҳам ўша вақтларда, ҳатто кейин ҳам ўлкада том маънодаги миллий ишчилар синфи йўқ эди. Тўғри, пахта тозалаш заводларида ва қисман бошқа корхоналарда ўзбеклар ишлаганлар. Лекин уларнинг барчаси саводсиз ва касбсиз мавсумий ишчилар бўлиб корхоналарда мунтазам ишламаганлар. Улар бу йил ишлаган корхонада

www.arxiv.uz кеййнги йил бўлмай дуч келган ишлар биланшуғулланиб юрганлар. Бундан ташқари пахта тозалаш заводларида иш мавсумий ҳисобланиб бир неча ойлаб тўхтаб ётган. Бу ҳолат ҳам мунтазам ишчилар қатламини шаклланишига йўл бермаган. Темир йўллар ва заводларда асосан малакали рус ишчилари мунтазам ишлаб, маҳаллий миллат вакиллари эса, қора ишларни бажарганлар. Шунинг учун ҳам уларни «Чернне рабочие», яъни «Қора ишчи»лар деб аташган. Шунингдек улар «Мавсумий ишчи»лар («Сезоннне рабочие») деб ҳам юритилганлар. Улар рус сиёсий партиялари ва революцион ҳаракатларда қатнашишни хаёлларига ҳам келтирмаганлар. Очиғини айтганда ўзбекларни ҳокимиятдан четда қолдиришининг асосий сабаби миллий ишчилар синфини борлиги ёки йўқлигида бўлмай большевикларнинг Мустамлакачилик ва улуғ миллатчилик руҳи билан суғорилганлигида эди. Миллий ишчилар синфининг йўқлигини рўкач қилиш бир баҳона топиш учун қилинган ўйин эди. Шуни ҳисобга олиш керакки социалдемократлар ва жадидларнинг сиёсий курашларини бир-бирларидан фарқи жуда узоқ бўлиб «бир қозон»да қайнашини ҳеч иложи булмаган. Зеро, социалдемократлар, шу жумладан большевиклар мустамлакачилик сиёсатини кўзладилар. Жадидлар эса Миллий ғоя — Мустақиллик ва озодлик учун курашдилар. Шу боис улар 1906 йилдаёқ социалдемократларнинг фаолиятини қораладилар. Чунончи Беҳбудий ўша йили «Хуршид» газетасида шундай ёзган: Социалдемократлар хусусий мулк ва синфларни тугатиб ишлаб чиқариш воситаларини умумлаштиришни мақсад қилиб қўйдилар. Бундай қилиш ўта зарарли ва хаёлпарастлик бўлиб туб аҳолининг манфаатларига тамомила зилдир. Бинобарин жадидлар бу масалага умуммиллат манфаати нуқтаи назаридан ендашиб социалдемократларнинг йўлидан юрмасликларини ошкора баён этганлар. Шуни ҳисобга олиш керакки ўлкада озодлик курашлари туб аҳолининг савдосаноат аҳлининг номлари билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Бироқ тарихчи олимлар бу масалани ёритишга эътибор бермай хатога йўл қўймоқдалар. Ваҳоланки савдосаноат аҳлининг илғор вакиллари жадидлар

www.arxiv.uz билан биргаликда она юрт манфаати учун курашга ўз ҳиссаларини қўшганлар. Улар ўлкада мактаб ва мадрасаларни ривожлантиришга эътибор бериб Миллий маданиятниқўллабқувватладилар. Маълумки, жадидларнинг вакиллари ўз фаолиятида бойлардан молдий ёрдам олиб янги усул мактабларини очдилар. Шубҳасиз улар газета ва журналларни нашр этишда ҳам бойларнинг маблағидан фойдаланганлар. Ўзбек бойлари ўлканинг турлитуман бойликларини чор ҳукумати ва капиталистлар томонидан аёвсиз таланаётганлигини жонли гувоҳи бўлганлар. Улар турли фирмаларнинг исканжасида азоб чекканлар. Чоризмнинг мустамлакачилик сиёсати маҳаллий бойларнинг манфаатларига ҳам катта зиён етказиб норозилигини қўзғотган. Бундан ташқари уларнинг ўз ватани ва миллатига содиқлиги жадидларга қўпшлишига олиб келган. У халқнинг саводсизлик ва қолоқлик ботқоғидан қутқазиши учун куч-қуввати ва маблағини аямадилар. Бу борада Фарғона жадидларининг йирик вакилларидан бири Обиджон Маҳмудовнинг фаолияти алоҳида ўрин эгаллайди. Тоҳиржон Қозоқовнинг маълумотига кўра у йирик савдогар ҳисобланиб Миллий матбуот ва мазлум халқнинг миллий ҳис-туйғуларини ривожлантиришга катта ҳисса қўшган. У 1914 йилда ўз маблағи ҳисобидан «Садои Фарғона» газетасини нашр этдирган. Чўлпоннинг кўрсатишича «Бутун Туркистон бу газетани буюк бир шодлик ва суюнчи ила қарши олган». Ҳатто Обиджон Маҳмудов рус тилида «Ферганское эхо» газетасини ҳам чиқарди. У Петербург Университетини тамомлаган ўзбеклардан биринчи бўлиб етишиб чиққан тоғкон муҳандиси эди. У том маънодаги ватанпарвар ва халқпарвар инсон ҳисобланиб бутун куч-қуввати ва тажрибасини озодлик учун бағишлади. Шунинг учун ҳам у мухториятнинг озиқ-овқат вазири этиб тайинланган эди. Миллионер Миркомилбойни олайлик. Бу табаррук зот «Шўрои Исломия» партиясининг ташкилотчиларидан бири эди. У ўз даврининг илгор кишиларидан ҳисобланиб ўз халқини равнақи учун курашди. Зеро, «Миркомилбой, — деб ёзади езувчи Комил Яшин, — Ўрта Осиёнинг энг йирик шахсларидан бири бўлган.

www.arxiv.uz У энди Андижонга трамбой олиб келмоқчи, мадрасалар, масчитлар, мусулмонлар учун поликлиникалар, маданият Маркази қурмоқчи эди. Миллат ешларинисаводли, маърифатли қилмоқчи бўлди. Аммо унга бу хайрли ишга имкон берилмади, таъқиб қилинди. Кетмакет уч марта қамалди. Охири шуролар ҳукумати томонидан 1918 йилда отиб ташланди. Миркомилбой ҳаёти ва ишлари ҳамма замон бойлари учун ибратлидир» 1 Миркомилбой 1916 йилда халқни император фар=монига қарши чиқишга даъват этган кимса ҳам эди. Бу ҳақда суз кейинги саҳифаларда ўз ўрнида юритилади. Ўлкада Миркомилбойга ўхшаган саноат ва савдо аҳиллари оз бўлмаган. Эндилиқда уларни фаолиятини ўрганиш ва қадр- қимматини ўрнига қўйиш айни муддодир. Чунки улар жадидчилик ҳаракатининг фаол қатнашчиси ва унинг молдий жиҳатдан таянчи ҳисобланган. Мени назаримда жадидларнинг ҳажга ва умуман чет элга қилган сафарлари саноат ва савдо аҳли томонидан таъминланиб турилган. 1917 йил 15 ноябрда совет ҳукуматининг «Россия халқлари ҳуқуқлари декларацияси» эълон қилинди. Унда барча миллатларнинг ҳақ- ҳуқуқлари қуйидагича кўрсатилди. Россия халқларининг тенг ҳуқуқлилиги ва мустақиллиги. Россия халқларининг ажралиб чиқиш ва мустақил давлат ташкил этишгача бўлган ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи. Барча миллий ва миллийдиний имтибзлар ва чекланишни ман этиш. Россияда истиқомат қилаётган кичик миллат ва этнографик гуруҳларнинг эркин ривожланишини таъминлаш. Бу декларация кечагина чор ҳукуматининг аёвсиз зулмида эзилиб ва хурланиб ётган мазлум халқнинг қалбини тўлқинлантириб хурсанд қилиши турган гап эди. У айниқса Россиянинг мустамлакалари, жумладан Туркистонда зўр хурсандчилик билан қарши олинди. Ҳар бир халққа ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини берилиши муҳим тарихий воқеа сифатида қабул қилинди. Жадидлар фурсатдан фойдаланиб ўзларини орзуқиб кутган ният ва мақсадларини амалга оширишга қаттиқ бел боғладилар. Зеро 1917

www.arxiv.uz йил 26 ноябрда Қўқон шаҳрида «Шўрои Исломия» ва«Шўрои Уламо» партияларининг 4чи съезди чақирилди. Бу съездда Фарғона вилоятидан — 151, Сирдарё вилоятидан — 22, Самарқанд вилоятидан — 21, Каспийорти вилоятидан — 7, Бухородан — 4 кишилардан иборат делегация аъзолари қатнашди. Асримизнинг 20—30 йиллардаги муаллифлардан бири П. Алексеенков ўзининг «Кокандская автономия» китобида мухториятни ташкил этилишини сабабларини буржуа фёвралдемократик революциясидан олдинги миллийозодлик ҳаракатларига боғлайди. Унинг фикрича миллий савдосаноат аҳли ўлкада Россия капиталнинг ҳукумронлигига қарши миллий капиталини ривожланишига шароит яратишга ҳаракат қилган. Чунки чор ҳукумати Россия капиталини манфаатини таъминлаш мақсадида миллий капитални ривожлантиришга қарши узлуксиз курашган. Бу ҳолат ўлкада ишлаб чиқариш кучларини кенг кўламда ўсишига тўсқинлик қилиб маҳаллий бойларнинг норозилигини уйготган. Миллийозодлик курашида Туркистонга сиёсий ҳуқуқларни берилишига доир масала ҳам ўрин эгаллаган. Ўша муаллиф чор ҳукумати рустузем мактабларини ўлкада руслаштириш сиёсатини амалга ошириш учун очганлигини ҳаққоний равишда уқтириб ўтади. У ҳукуматнинг бу сиёсатига қарши улароқ янги усул мактабларини очилиши туб аҳолининг маданий ҳаётини ривожланишига таъсир кўрсатишини таъкидлайди. Янги усул мактабларини фаолияти ва аҳамиятига юқори баҳо бериб миллийозодлик курашининг йўналишларидан бири эканлигини қайд қилади. Шунингдек муаллиф туб аҳолининг миллий ҳис-туйғулари ўсиб ўзини миллат сифатида англашининг ўсганлигини кўрсатиб ўтади. Унинг бу ва юқорида баён этилган фикрмулоҳазалари мухториятнинг юзага келишининг сабабларини аниқлашда маълум даражада фойдалидир. 1 Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, жадидлар томонидан уюштирилган тўртинчи съезд ўзбек, тожик, қозоқ, туркман, қирғиз ва яҳудийларнинг вакилларини фаол қатнашувида иш юритди. Унда ва умуман, Туркистон Мухториятининг фаолиятида миллати ва динидан қатъий назар ҳар бир кишига қатнашиш

www.arxiv.uz ҳуқуқи берилди. Бундай барча халқларга тенг ҳуқуқ берилиши Туркистон Мухториятининг байналминал (интернационализм) руҳи билан суғорилганлиги ҳақида далолат беради. Бинобарин жадидлар ўлкадаги барча миллатларга озодлик ва эркинлик, тинчлик ва фаровон яшашларини таъминлашни мақсад қилиб қўйган эдилар. Съездда 13 кишидан иборат ҳайъат аъзолари сайланди. Унга Мустафо Чўқаёв, Убайдулла Хўжаёв, М. Беҳбудий, А. Маҳмудов, ЮргунОғаёв, Саломан Гердцфельд, И. С. Шоҳиаҳматов, Камолқори, С. Акаев, Кишчинбаёв, Абдураҳмонбек, Ўразаёв, Пилиев, Каримбаёвлар киритилди. Съездда Туркистон Мухториятини ташкил этиш масаласи бўйича Убайдулла Хўжаёвни маърузаси тингланди. Бу ўз даврининг йирик сиёсий арбоби мардларча сўзлаб деди: Ҳозирда Россияда хақиқий ҳукумат йўқ. Россиянинг ерларида истиқомат қилаётган барча миллатлар давлатни зўравонлик билан эгаллаган большевикларга қарши курашни бошлаб юбордилар. Умум Россия таъсис мажлисини чақирилишига ҳеч қандай умид йўқ. Шулардан келиб чиққан ҳолда Туркистонда большевикларга қарши курашиш лозим. Бунинг учун ўзимизни ҳукуматимизни тузишимиз зарур. У Туркистон Мухториятини бошқариши керак. Кўриниб турибдики, жадидлар большевикларни мустақиллик ва озодликнинг ашаддий душмани ҳисоблаб уларга қарши курашишга даъват этганлар. Большевиклар ҳокимиятини тан олинмай мустақилликни тиклаш асосий вазифа деб ҳисобланди. П. Алексеенков «Вақт» газетасидан олган маълумотларга асосланиб музокараларда Юсупов, Содиқбоев, Аминхон Тура сингари кимсалар сўзлаганликларини ёзади. Хусусан, Юсупов большевикларнинг ғайриқонуний ишларини қоралаб «Агар биз озодликда яшашни истасак у вақтда Туркистонни Мухторият деб эълон қилиш керак» деган. Содиқбоев ҳам Мухториятни зарурлигини гапириб бундан Оврўпаликларни чўчимасликка чақирган. Чунки Ислом демократик бошқарувга қарши эмас.

www.arxiv.uz «Аминхон Тура: — Туркистон 50 йилдан буен Россия таркибида яшамоқда. Дастлабки йилларда рус маъмурияти маҳаллий аҳолининг динига, миллий анъаналари ва суд ишларига аралашмаган эдилар. Бироқ кейин ҳаётнинг барча соҳаларига аралашдилар. Фев рал революциясидан кейин берилган эркинликлардан хурсанд бўлган эдик. Бироқ большевиклар ҳокимиятни эгалладилар. Эндиликда зудлик билан Мухториятни эълон қилиш керак. Айтишадиларки большевиклар бизларга қарши урушни бошлайдилар, лекин шуни билсинларки, туркиймусулмонлар дин ва миллий ҳуқуқ учун қон тўкишдан қурқмайдилар!» 1 Демак съезд мамлакатда юзага келган сиёсий вазиятни ҳисобга олган ҳолда қандай бўлмасин Туркистон Мухториятини ташкил этишни вақти келганлигига тўла ишонч билдирди. Хуллас, мусулмонларнинг ўша IV съездида Туркистон Мухторияти тузилганлиги тантанали равишда эълон қилинди. Туркистон таъсис Мажлиси чақирилгунча ҳокимиятни бошқариб туриш учун 54 кишини ўз ичига олган Туркистон Миллий Мажлиси тўзилди. Даставвал ҳукумат раҳбари этиб М. Танишпаёв, сўнг Мустафо Чўқаёв тайинланди. Ҳукумат таркибига қуйидаги кишилар киритилди: М. Танишпаёв, Убайдулла Хўжаёв, Тошпўлатбек Норбўтабеков, Садридхон Шарифхўжаёв, Кўнгирхўжа Хожинов, Исматилла Убайдуллин, Сайидносир Миржалилов, Саиджафарбой Саидов, Ислом Шоаҳмедов, Абдураҳмон Ўразаёв, Ҳидоятбек Юрали Агаёв, Носирхонтўра Комилхонтўраёв, Миродил Мирзааҳмедов, Тошхўжа Аширхўжаёв, Абдулқодир Қўшбегиев, Обиджон Маҳмудов, Жамшидбой Кўрабеков, Соломан Абрамович Герцфельд, Абдусамад Абдусалимов, Убайдулла Дербисалин, Муса Акчўрин, Мустафа Мансуров, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Иброҳим Долшин, Халил Ширинский, Толибжон Мусабеков, Алихонтура Шокиржон Тўраёв, Собиржон Юсупов, Одилжон Умаров. Ҳукумат аъзолари қуйидаги кишилардан тўзилди: М. Танишпаёв — Бош вазир, Ички ишлар вазири. Ислом Султон Шоаҳмедов — Бош вазир ўринбосари.

www.arxiv.uz Мустафо Чўқаёв — Ташқи ишлар вазири. Убайдулла Хўжаёв — Ҳарбий вазир. Юрали Агаёв — Ер ва Сув бойликлари вазири. Обиджон Маҳмудов — Озиқ-овқат вазири. Абдураҳмон Ўразаёв — Ҳукумат котиби. Соломон Абрамович Герцфельд — Молия вазири. Миродил — Соғлиқни сақлаш вазири. Носир Тўра — Маориф вазири. Аслида ҳукумат вазирлари 12 кишини ташкил этиши керак эди. Аммо улар 10 кишини ўз ичига олди. Қолган иккита ўрин бошқа миллат вакиллари учун қолдирилганди. Бинобарин, жадидлар фақат туб аҳолини эмас балки бошқа миллат вакилларини ҳам ҳукумат бошқарувига жалб этишни режалаштирганлар. Бундай ҳаракат ўзини тамомила оқлади. Зеро, большевиклар томонидан сиёсий майдонидан суриб ташланган опозицион кучлар биргалиқда уларга қарши кураш мақсадида Мухториятни қўллабқувватладилар. Хусусан кадетлар, социал революционерлар ва чор маъмуриятининг айрим вакиллари Мухториятни тан олдилар. Улар имкони борича Мухториятга кўмаклашиш йўлларини ахтаришга ҳаракат қилдилар. Мухторият туб аҳоли томонидан зур шодиҳуррамлик билан қарши олинди. Шаҳар ва қишлоқларда йиғилиш ва намойишлар ўтказилиб Мухторият шанига шоншарафлар айтилди. Айниқса 1918 йил 13 декабрда Тошкент Эски шаҳрида меҳнаткашларнинг кўп минг кишилик намойиши мисли кўрилмаган даражада завқшавқ ва дабдабали равишда ўтказилди. Аммо намойишчиларга қарши солдатлар томонидан ўқ отилиб 16 киши ҳалок этилди. Шу тариқа большевикларнинг Мухториятга ҳужуми бошланди. Мухториятнинг асл моҳияти ва йўналишини аниқлашда бир гуруҳ ҳукумат аъзоларининг халқ оммасига қарата эълон қилган «мурожаатнома»си муҳим ўрин эгаллайди: «Туркистоннинг барча фуқаролари — мусулмонлар, руслар, яхудийлар, ишчилар, аскарлар ва деҳқонлар, ўлкада яшаб турган барча элатлар ва халқлар, шаҳар ва земство бошқармалари, сиёсий, ижтимоий ва

www.arxiv.uz касаба уюшмалари, барча давлат, жамоа ва хусусий муассасалар Туркистон халқ ҳокимияти атрофига бирлашиб, унинг зиммасига юкланган вазифаларни ҳаётга жорий этишда кўмак беришга чақиради. Кўз кўриб, қулоқ эшитмаган даражада ваҳимали урушлар гўлдироси остида бутун жаҳонга ўт кетай деб турган бир маҳалда дунё халқлари ўз озодлигига замин яратдйлар. Йнсон қони билан тўйинган ер кўкларга қараб оҳ чекади ва ҳориган инсон кучсизланиб қонли қиличини қуйи солади. Одамзотнинг ақлсизлиги илоҳий онг олдида тан беради ва шундай кун яқинлашадики бутун ер юзида тинчлик барқарор бўлиб, дунё халқлари мавжуд куч ила бузилган ҳаётни қайта барпо этишга киришадилар. Мана энди, занжирлардан халос бўлган Туркистон ўз ерига ўзи хўжайин бўлиб, тарихни ўзи яратажак вақт келди. Бизларнинг олдимизга қўйилган масалаларнинг ниҳоятда масъулиятли ва улуғворлигини англаган ҳолда, ўз ишимизнинг ҳақлилигига жуда ишонган ҳолда биз Аллоҳи Таоладан ўз меҳнатларимизга ривож сўраймиз ва ишга киришамиз» 1 . Демак ўша мурожаатда миллати ва динидан қатъий назар барча миллатларни бир бошга қовиштириб Мустақиллик ва озодликни таъминлаш асосий вазифа этиб белгиланди. Мухторият раҳбарлари Миллий давлат ва Миллий қўшинни ташкил этишга қаратилган чораларни амалга ошириб бордилар. Натижада қисқа вақт ичида давлат бошқаруви шакллантирилиб 2000 кишидан иборат қўшин тайёрланди. Ҳатто ҳарбий вазир Убайдуллахўжаёв бошчилигида ғурур ва фахр ила ҳарбий кўрик ўтказилиб миллий қўшин тузилганлиги намойиш этилди. Мухторият ҳукумати 1917 йил 27 декабрда Петрограддаги большевиклар ҳукуматига махсус телеграммани жўнатиб Тошкентдаги совет ҳокимиятини йўқ қилишини ва Туркистон Мухториятини тан олинишни талаб этади. 1918 йил 5 декабрда Сталин бу талабга: «Тошкентдаги совет комиссариятини йўқ этиш ҳақида Петроградга мурожаат қилишнинг эҳтиёжи йўқ, агар комиссариятни истамасангиз, уни куч билан йўқотинг» деб жавоб берган. 2

www.arxiv.uz Мухториятни тузиш ва уни ҳар жиҳатдан мустаҳкамлашга қаратилган курашлар ниҳоятда оғир сиёсий ва иқтисодий шароитда кечди. Ўлкада турли партиялар ўртасида ҳокимият учун олиб борилаётган сиёсий найранг ва курашлар учига чиқиб қашшоқлик ва йўқчилик ҳукм сурган эди. Айниқса большевикларнинг ҳокимиятни босиб олиши халқ хўжалигини тамомила издан чиқариб харобага айлантирди. Шуларга қарамай Мухториятнинг бошлиқлари тинибтинчимай муҳим чораларни амалга ошириб бордилар. Мазлум халқнинг унга нисбатан умиди ва ишончи тобора барқ уриб бораверди. Ҳақиқатдан ҳам ярим асрлик мустамлакачилик ва миллий зулм исканжасида эзилиб ётган Туркистон заминида Мухториятни юзага келиши бамисоли зулматда юлдуз порлагандек бўлди. У мазлум халқнинг жони ва тани сифатида гавдаланди. Большевиклар ўлкани қулдан чиқиб кетишини англаб Мухториятга қарши қаратилган чораларни курди. Мухторият ҳукуматининг бошлиғи Мустафо Чуқаёвнинг сўзича большевиклар 1917 йил 8 декабрда унга қуйидаги мазмунда хат юбордилар: 1. Мухторият ҳукумати совет ҳокимиятини таниши; 2. Туркистон халқини Совет ҳокимиятига бўйсунишга чақириб баённома нашр этиш; 3. Аҳолини қуролсизлантириш, халқ қулидаги бор қуролларни большевикларга тогшшриш; 4. Миллий ҳукуматнинг милиция ташкилотини тарқатиш ва бошқа талаблар баён этилган. Ушбу сатрлардан аёнки большевиклар амадда Мухториятни қупориб ташлашни талаб қилганлар. Бундай зуравонлик ва адолатсизлик Мухторият ҳукуматининг аъзоларини ғазабини қузғотиши турган гап эди. Улар хатга шундай жавоб бердилар: «Куч сиз тарафда. Бизда эса ҳозирча ўз миллий ҳуқуқимизни таниганликдан бошқа куч йўқ. Сиз бу курашда бизни енгиб чиқишингизга

www.arxiv.uz ҳеч шубҳа йўқ. Шу билан бирга, сизнинг ҳокимият ҳаққингизни, Туркистонда Совет ҳокимиятини танишни рад этамиз». Дарҳақиқат, Мухторият ҳали иқтисодий жиҳатдан анча заиф бўлиб Миллий қўшин эндигина оёққа турмоқда эди. Шунинг учун ҳам бу ҳолат жавоб хатида ошкора тан олинди. Бироқ Мухторият раҳбарлари кучлар нисбатини тенгсизлигини яхши англаган ҳолда Мустақиллик учун жангга киражакларини маълум қилдилар. Мухториятни қулатиш режаси Тошкентда режалаштирилди. Бу ердан Е. Перфильев бошчилигида қўшин Қўқонга жўнатилди. У 1918 йил 19 феврадда Қўқоннинг эски шаҳарини тўплардан ўққа тўтди. Жанг 20 февраль куни ҳам давом этди. Шаҳар 3 кун ёниб мингдан ортиқ дўконлар кулга айланди. Пахта тозалайдиган заводларни 50 та ишчиси оилалари билан биргалиқда ўлдирилди. Афтидан улар солдатларга қаттиқ қаршилик кўрсатган бўлса керак. Душман кучлари томонидан шаҳарни ўзида 10.000 киши ваҳшийларча ҳалок этилди. Мухториятни қўллаб-қувватлаганликлари учун бутун Фарғона водийсининг аҳолиси тозаланди. Жумладан солдатлар Андижонда — 6000, Наманганда — 2000, Бузқурғон ва Қўқон қишлоғи оралиғида 4500 кишини ўлдирдилар. Умумлаштирилганда жами 180 қишлоқ ёндирилди. Солдат ва дашноқлар мол-мулкни талаб чўнтакларини тўлдирдилар. Большевиклар дашноқлар билан биргалиқда кўрсатилган мисли курилмаган жиноятни амалга оширдилар. Ҳатто Наманган эски шаҳарини бир қисми ёндирилганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Одцинги саҳифаларда қайд қилинган муаллиф П. Алексеенковнинг кўрсатишича дашноқлар, қизил гвардиячилар ва ишчилар билан биргаликда шаҳарда тинч аҳолини «оммавий равишда қирганлар». Большевиклар дашноқлар билан ҳамкорлиқда қирғинбаротни уюштириб минглаб кишиларнинг естигини қуритдилар. Ваҳшийлик шу даражада авжига миндики одамларнинг қулоёқлари чопидци, аёлларнинг кукраклари кесилди, болалар эса беда қирқадиган асбоб — жадудан ўтказилди. Бёшикдаги чақалоқларнинг қорнига милтиқ найзалари санчилди ёки қўл билан икки оёқлари йириб ташланди. Фарғона водийси бундан

www.arxiv.uz даҳшатли вайронагарчилик ва қирғинларни ўзининг кўп асрлик тарихи давомида бошидан кечирмаган эди. Фарғона фожиаси мисолида ҳам большевикларнинг асл башараси ва мақсади намойииг этилди. Улар ўзларининг улуғ миллатчилик сиёсатини қанчалик ниқоблашга ва озодлик жарчиси сифатида кўрсатишга ҳаракат қилишмасин барибир амалда ваҳшиёна сиёсати яққол кўзга ташланиб турди. Фарғона водийси бундай сиёсатнинг мисли кўрилмаган даражадаги қурбони бўлиб ҳаробага айланди. Бундай даҳшатли фожиани Ҳамза ўзининг 1919 йил 21 май куни «Иштирокиюн» газетасида чоп этилган «Ким йиғлар?» деган шеърида шундай изоҳлайди: Эй Мардуми Фартна, аҳволинга ким йиғлар? Бадбахтлинға юз тутган, иқболшга ким йиғлар? Иффат ила номусинг кимлар қўлида барбод? Қурбон ўлар маъсумлар, аҳволинга ким йиғлар? Қон йиғлата афлоқни, отингни хаёлати, Дарвоқе, шу фурсатда омоминга ким йиғлар? Олдинги саҳифаларида кўрсатилганидек большевиклар Петроградца ҳокимиятни эгаллагандан кейин «Россия халқларининг ҳуқуқларини декларацияси»ни эълон қидцилар. Унда мамлакатдаги барча халқларнинг эркинлиги ва тенглигини ўз тақдирини ўзи белгилаши ва мустақил давлатни ташкил этишини таъминлашни маълум қилди. 1917 йил 20 ноябрда большевиклар «Россия ва Шарқнинг барча мусулмон меҳнаткашларига» бағишланган алоҳида мурожаатни ҳам эълон қилди. «Бундан буен, — дейилади унда,— сизларнинг урф-одатларингиз, сизларнинг миллий ва маданий муассасаларингиз озод ва дахлсиз деб эълон қилинади. Ўз миллий ҳаётингизни эркин ва бемалол уюштира берингиз, сизлар бунга ҳақлидирсиз. Шуни билингларки, Россиядаги ҳамма ҳуқуқлари сингари, сизларнинг ҳуқуқларингиз ҳам революциянинг бутун қуввати билан ва революция органларининг ишчи солдат ва меҳнаткашларнинг советларининг бутун қуввати билан муҳофаза қилинади. Сизлар ўз ватанингизнинг раҳбарлари бўлишингиз лозим».

www.arxiv.uz Энди мазкур расмий ҳужжатлардаги ваъда ва кафолатларни большевикларнинг Туркистондаги ваҳшиёна сиёсатига таққосланса уларнинг икки юзламачилиги, босмачилиги ва қонхўрлиги яққол фош бўлади. Шунингдек уларнинг асл мақсади туб аҳолини қириш ва бойликларини талашдан иборатлиги кўзга ташланади. Бундай даҳшатли фожиаларни барчаси большевикларнинг учига чиққан мустамлакачилик ва улуғ миллатчилик сиёсатини маҳсули эди, холос. Большевиклар Қўқонд шаҳарини ўтда ёндириб ва қонга белаганларидан кейин, туб аҳолининг вакиллари билан қуйидаги тарзда тинчлик сулҳини туздилар: Совет ҳокимияти томонидан яроғ-аслаҳани ушлашга рухсати бўлмаган мусулмон ва руслар қуролсизлантирилади. Топширилган қуроллар Фарғона вилояти қўшинларининг бошлиғининг кўрсатмасига мувофиқ тегишли жойга қуйилади. Аҳоли ўлка совет халқ комиссарларининг ҳокимиятини ва барча маҳаллий совет ташкилотларини тан олади. Аҳоли қонли воқеани уюштирган ва унда қатнашган раҳбарларни ва кишиларни ҳокимиятга ушлаб беради. Ўлкага махфий равишда қуролларни келтириш ва тарқатиш қуролли қўзғолонни кўтаришга тайёргарлик деб қаралади. Ҳамда революция қонунлари бўйича қаттиқ жазоланади. Аҳоли совет ва ҳарбий ҳокимиятни талаби билан темир йўллар, телеграфларни ва умуман ҳаётни тиклаш ишларига жалб қилинади. Шу тариқа бутун Фарғона водийсида совет давлатининг якка ҳокимлиги ўрнатилган эди. Умумий хулоса: Биринчидан: Туркистон Мухторияти XX аср бошида юзага келган мураккаб, оғир сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий шароитда ташкил топди. Унинг ташаббусчилари ва меъмори зиелилар, савдосаноат аҳли ва диннинг илғор вакиллари бўлди. Улар мазлум халқнинг ҳоҳиширодаси ва эзгу ниятига таянган ҳолда Туркистон заминини империянинг чангалидан тортиб олиш

www.arxiv.uz учун мардонавор курашдилар. Шунинг учун ҳам Мухториятнинг доврига бутун ўлка бўйлаб таралиб умумхалқ байрамига айланди. Бу бежиз бўлмаган эди, албатта. Маълумки ўзбек халқининг мустақиллик ва озодлик учун кураши унинг чор ҳукуматининг тажовўзларига қарши қаҳрамонона жангларида тобланган ва юқори чуққига кўтарилган эди. Бундай курашлар чор ҳукуматининг ҳукмронлиги даврида ҳам давом этаверди. Масалан 1892, 1898 ва 1916 йиллардаги миллийозодлик курашлари шулар жумласидандир. Туркистон Мухторияти худди мана шу озодлик курашларининг мантиқий давоми сифатида гавдаланди. Иккинчидан: Туркистон Мухториятининг моҳияти ва йўналиши мустақиллик ва озодликни тиклаб парламент ва конституцияга асосланган демократик республикани ташкил этилишидан иборат бўлди. Бу ғоятда муҳим сиёсий масалаларни амалга ошириш мақсадида Мухторият ҳукумати шакллантирилди. Натижада миллий давлат, миллий қўшин ва вазирликлар юзага келди. Демократик пригагиплар асосида давлатни бошқарув тизимини жорий этилиши ўлканинг тарихида илк бор юзага келган катта сиёсий воқеа ҳисобланди. Аммо уни ҳаётга тўла татбиқ этишни имкони бўлмай, ўзининг дастлабки қадамини қўйган эди, холос. Чунки Мухториятни тор-мор этилиши демократик бошқарувни гунчалик вақтидаёқ барбод этди. Мухториятнинг асосий вазифаларидан яна бири шундан иборат эдики хусусий мулксиз, эркин бозорсиз ва динсиз жамиятни қуриш учун курашаётган большевикларнинг ҳокимиятини агдариш эди. Ўз навбатида большевиклар ўлкада миллий давлатни ҳукм суришига тиштирноғи билан қарши турдилар. Улар Мухториятни ўта хавфли рақиб ҳисоблаб уни йўқ қилиш учун ҳеч нарсадан тоймадилар. Мухториятнинг миллий сиёсати том маънодаги байналминал (интернационализм) руҳи билан суғорилган эди. Унда ўлкадаги миллати ва динидан қатъи назар барча халқларнинг эркинлиги ва тенглигини, давлат бошқарувида қатнашиши ҳуқуқи ўз ифодасини топди. Бундай адолатли

www.arxiv.uz сиёсатни большевикларга қарши турган кучларни, ҳатто рус аҳолисининг маълум қисмини Мухториятни қўллаб-қувватлашга олиб келди. Учинчиддн: Афсуски Мухторият объектив ва субъектив сабабларга кура узоқ яшамади. У молиявий жиҳатдан жуда заиф бўлиб тезлиқда миллий қўшиннинг маҳоратини ошириш ва етарли даражада қуроласлаҳа билан таъминлашни иложи бўлмади. Айниқса ҳукумат аъзоларини орасидаги ўзаро кураш, маъмурий бошқаришдаги тажрибасизлик ва малакали раҳбар ходимларининг етишмаслиги ҳокимиятни мустаҳкамлашга йўл бермади. Кўрсатилган камчиликларни бартараф қилиш учун камида бирикки йил ва ундан ортиқ вақт керак эди. Большевиклар буни яхши англаб Мухториятни имкони борича тезроқ йўқотишни режалаштирдилар. Улар ҳарбий маҳорат ва техника бўйича мухториятчиларга нисбатан анча кучли ва уюшган эди. Улар «Дўппини ол деса, бошини олади»ган газандалар бўлиб ваҳшийликда ном чиқарган эдилар. Мухторият борйўғи 72 кун яшади, холос. Мана шу ўта қисқа вақтда нима ҳам қилиш мумкин эди. Большевиклар ҳали ўзини ўнглаб ва нафасини ростлаб олмаган Мухториятни «чақалоқ»лигидаёқ бўғиб ўддирдилар. Мухториятнинг 15 та раҳбари — М. Мираҳмедов, А. Уразаёв, М. Чанишев, Қушбегиев ва бошқалар отиб ташланди. Ҳукуматнинг йирик вакилларидан бири Мустафо Чуқаёв қочишга эришди. Афсуски, Мухториятга четдан етарли даражада ёрдам берилмай асосан ўзининг кучига таянган ҳолда курашди. Большевиклар эса Тошкент ва бошқа жойлардан ҳарбий ёрдам олиб ғалабани қулга киритдилар. Тўртинчидан, Мухториятнинг ўзига хос хусусияти ва тарихий аҳамияти шундаки, ўлканинг кўп асрлик тарихи мобайнида илк бор демократияга асосланган миллий давлат тўзилди. Одатда бўлганидек, уни қандайдир бир ҳукмдор сулоланинг вакили эмас балки, халқнинг орасидан етишиб чиққан жадидлар юзага келтирди. Шу боис Мухторият том маънодаги халқ ҳокимияга еифатида шакллантирилди. Унинг моҳияти ва йўналиши мустамлакачилик ва улуғ миллатчилик занжирларини парчалаб

www.arxiv.uz эркинлик, тенглик ва мустақиллик сингари инсоний ҳуқуқларни таъминлашдан иборат эди. Шу боис совет даврида Мухториятнинг феодалклерекал давлат сифатида қораланиши ҳақиқатта тамомила зилдир. XX аср бошларида Россия ва унинг мустамлакаларида икки маротаба давлат тўнтарилиши, хусусан чоризмни ағдарилиши, Буржуа февралдемократик республикасини большевикдар томонидан тор-мор этилишидек ниҳоятда оғир ва хавфли шароитда Мухториятнинг тўзилиши ватанпарварлик, жасорат ва қаҳрамонликнинг ёрқин намунасидир. Бу муҳим тарихий воқеа ҳеч қачон унутилмайди.

O'xshashlar

Туркистонда мустабид совет хокимиятининг урнатилиши ва унга карши куролли харакат

Туркистон мухторияти ва унинг такдири

Милоддан аввалги асрларда мустакиллик ва озодлик учун олиб борилган курашлар

Узбек хонликларининг Чор Россияси томонидан забт этилиши

Туркистон Автоном Совет Республикаси