Узбек хонликларининг Чор Россияси томонидан забт этилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

273 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек х онликарининг Чор Россияси томонидан забт этилиши Режа 1. Чор Россиясининг Ўрта Осиёни босиб олишга киришиши . Оқмасжид, Авлиёота, Туркистон ва Чимкентнинг эгалланиши 2. Бу х оро амирлигининг буйсундирилиши, Жўрабек ва Бобобеклар бошчилигада ҳалқ ҳаракати 3. Абдумалик Тўра бошчилигидаги ми ллий оз одлик ҳ а рак а ти

www.arxiv.uz ОЛТИН ЎРДА ВА РУС ДАВЛАТИ Олтин Ўрда давлати Рус князликлари билан Туркистон замини ўртасидаги бамисоли кўприк ҳисобланган. Туркий дунёсининг таркибий қисми ҳисобланган бу ўлкан ерлар Россия томонидан босиб олингандан кейингина уни ҳозирги Ўзбекистонга бостириб кириш имконини туғдирди. Шу боис Олтин Ўрда ва Россия ҳақида тушунча бериш мақсадга мувофиқдир. Олтин Ўрда давлати Днепр дарёсидан бошланиб, Волгадан ўтиб, Шарққа томон чўзилиб кетган «Дашти Қипчоқ»да юзага келган эди. Мазкур бепоён ерлар «Туркий дунёси»нинг таркибий қисми ҳисобланган. Бу жойларда туркий давлатлар ташкил топиб, ҳозирги Ўзбекистон ҳудуди билан жуда яқин алоқалар ўрнатилган. IX—XI асрларда Дашти Қипчоқдан икки савдо йўли бўлиб, бири — Волга орқали Булғордан Ўрта Осиё, Кавказ, Эрон ва Узоқ Шарққа, иккинчиси — Дашти Қипчоқдан Қримга, ундан эса Кичик Осиёдаги Трапезунд, Константинополга борган. Айни бир пайтда рус князликларига борилган. Шунинг учун ҳам Дашти Қипчоқни эгаллашни сиёсий жиҳатдангина эмас, балки иқтисодий нуқтаи назардан ҳам фойдаси беқиёс катта эди. Шуни ҳисобга олган ҳодда мўғул қўшинлари, Чингизхоннинг невараси, Боту бошчилигида 1236—1239 ва 1239—1242 йилларда бутун Дашти Қипчоқни ва Рус князликларини босиб олиб «Олтин Ўрда» номида давлатни ташкил этдилар. Бу давлатни таркибига да Булғор вилояти, шимолда унинг чегараси рус князликларидан ўтган, жанубда Олтин Ўрдага бир томондан Қрим ва унинг денгиз бўйидаги шаҳарлари, иккинчи томондан Дарбандгача чўзилиб борган Кавказ ва баъзан эса Бокугача кирган. Шунингдек, шимолий Хоразм ва унинг Урганч шаҳри кирган, ғарбда Днепрдан бошланган даштликлар, шарқда эса ғарбий Сибирь ва Сирдарё этакларигача борадиган ерлар кирган. 1 Волганинг қуйи оқимида ҳозирги Астрахань яқинидаги Селитреннов деган жойда Сарой шаҳри бунёд этилиб, Олтин Ўрда давлатининг пойтахтига айлантирилди. У Сарой Берка шаҳри номида ҳам юритилди. Боту меросхўри Беркахон (1257—1266) ҳозирги Царицин яқинида Берка Сарой шаҳрини қурдирди. Бу шаҳар Олтин Ўрда ҳукмдори Ўзбекхон даврида (1312—1340) пойтахтга айлантирилди. Олтин Ўрда давлатининг юзага келиши ва унга рус князликларини буйсундирилиши Дашти Қипчокда қадимдан давом этиб келаётган туркистонликларни фаолиятига янада қулай шароит яратилди. Шуниси диққатга сазоворки мўғул ҳукмдорлари давлатни мустаҳкамлашда ислом дини ва туркистонликларни муҳим ўрнини ҳисобга олган ҳолда уларга кенг йўл очиб берди. Олтин Ўрда давлатининг асосчиси Боту давридаёқ ислом динига эътибор берилиб масчит ва мадрасалар очилганлиги маълумдир. Дастлабки вақтларда мўғул ҳукмдорлари ислом динига кирмаган бўлсада, лекин

www.arxiv.uz қанчалик вақтларнинг ўтиши билан улар шунчалик кўп ислом таъсирига тортилди. Ботунинг вориси бўлмиш Беркахон машҳур бухоролик шайх ал Бахарзийнинг бошчилигида ислом динига кирди. Айниқса, юқорида қайд қилинган Ўзбекхон вақтида Олтин Ўрдада ислом дини анча ривож топди. Бу ишда Бухоро ва Хоразм дин пешволари жонбозлик кўрсатдилар. Мўғуллар гарчи ҳукмрон доира ҳисоблансада, лекин улар сон жиҳатидан қипчоқларга нисбатан озчиликни ташкил этган. Шу боис вақтни ўтиши билан келгинди мўғуллар ислом динини қабул қилиб ва турклашиб қипчоқларга сингиб кетди. Пировардида туркий тил давлат тилига айланди. Туркистонликлар Олтин Урданинг ички ва ташқи савдосида ҳам салмоқли ўринни эгалладилар. Олтин Ўрдада ислом дини ва туркистонликларни савдо фаолиятини кучайиши, унинг маданий ҳаётига таъсир кўрсатди. Бунда Сарой Берка ва Сарой Ботудаги хоразмликлар яшайдиган маҳаллаларни ҳиссаси катта бўлди. Бу ерларда савдогарлар, ҳунармандлар, дин ва маданият намояндалари яшаб мамлакатнинг сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётида фаол қатнашганлар. Хоразмликларни қурилиш ва меъморчиликка ҳам таъсири салмоқли бўлган. Бу тўғрида олим А. Якубовский шундай ёзади: «Бир томондан Сарой Берка билан Сарой Ботунинг ва иккинчи томондан, Урганчнинг, гарчи кошинкорлик материллари юзасидангина бўлса ҳам архитектура ёдгорликларини таққослаб ўрганиш шуни кўрсатадики, хоразмлик усталар ўзларига хос бўлган ранг-баранг нақш безакларини жило бериб ишлаш хусусиятларини кошинкорлик мозайкаларида такрорлаганлар. Бу ранг-баранг нақшин безаклар Кўҳна Урганчдаги Тўрабек хоним мақбараси каби ажойиб бинони ҳозиргача безаб турибди. Шу билан бирга хоразмлик усталар аввалги ишларини такрорлаб қолмай, балки бу янги жойда янгиянги усулларни ҳам яратганлар. Сарой Беркада XIII—XIV асрларда қурилган турли туман бинолардаги хилма-хил кошинлар коллекцияси бу тиник мусулмон саноати бўлганлигини кўрсатади. Гулларни расмини тўр-тўр чизиқлар ва безак ҳарфлардан ёзилган арабча хат билан бирга қўшиб ишлаш кўк, феруза, оқ, яшил, сариқ сирларни Урганч учун жуда ҳам характерли бўлган қизил ранг (анчаб буёв) билан бирга қўшиб тасвирлаш, буларнинг ҳаммаси Ўрта Осиё ва Эрон шаҳарларининг халқлари учун хос бўлган архитектура формалари билан биргалиқда Волга бўйи шаҳарларига кўчган. Туркистонликлар тўқувчилик, кулолчилик, сиркор керамика ва бошқа ҳунарлар билан шуғулланганлар. Хуллас, улар Сарой Боту билан Сарой Берка сингари йирик шаҳарларни барпо этилиши ва ривожланишида кучли бўлганки, Миср султони Олтин Ўрда билан алоқада хоразмликлардан фойдаланган. Масалан, Миср султонининг Олтин Ўрдадаги Алоуддин Ойтўғди номли элчиси хоразмлик бўлган. Ўзбекхон даврида Сарой Беркадаги хоразмликлар маҳалласида яшовчи шайх Нўмонилдин ал Хоразмий катта обрўга эга бўлган. Ўзбекхон бу киши билан тез-тез суҳбатда бўлган. Бу шайх асли Урганчли бўлиб, мантиқ, фалсафа ва тил илмини яхши биларди. Хоразмликлар орасида Олтин Ўрдага қарашли жойларда йирик

www.arxiv.uz мансабдорлар ҳам бўлган. Жумладан, XIV асрнинг 30 йилларида Муҳаммадхўжа ал Хоразмий Азов деган вилоятнинг (Азоқтана) амири бўлган. «Олтин Ўрданинг адабий тили ва адабиётини яратишда ҳам, — деб ёзган А.Ю.Якубовский, — Хоразм катта ролъ ўйнаган. Олтин Ўрдада чиққан бир неча бадиий асарларнинг тили Хоразм ва Сирдарёнинг қуйи оқимидаги шаҳарлар, яъни Оқ Ўрда ерлари тил элементлари билан бевосита боғланиш бўлганини кўрсатади. Ҳар иккала ўлка (Хоразм ва Сирдарёнинг қуйи оқимидаги шаҳарлар) Олтин Ўрданинг сўзлашув тилигагина эмас, балки майдонга келаётган Олтин Ўрда езувига айниқса, унинг бадиий адабиетига ҳам доимо таъсир кўрсатиб келган. Волга бўйи шаҳарларида хусусан иккала Саройда бу соҳада анча иш олиб борилган.» 1 Шубҳасиз Хоразм маҳалласида хоразмликларгина эмас, балки бухороликлар, самарқандликлар, тошкентликлар ва фарғоналиклар ҳам бўлган. Бироқ хоразмликлар кўпчиликни ташкил этганликлари туфайли маҳаллалар улар номида юритилган. Олтин Ўрда вақтида туркистонликлар билан рус князликлари ўртасидаги алоқа анча жонланган. XIV асрни биринчи ярмида Нижний Новгородда кўп сонда Хоразм ва Бухоро савдогарлари бўлганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд. 2 Шуни кўрсатиб ўтиш лозимки, Олтин Ўрда пойтахти — Саройда русларнинг ҳам турар жойлари бўлган. Шунинг учун 1261 йилда Саройда махсус православ епархияси ташкил қилинган бўлиб, бу епархияга саройдан ташқари Перяслав Киевский шаҳри ҳам кирган. Бу ҳолат Саройда яшовчи туркистонликлар билан руслар ўртасида яқиндан алоқа ўрнатишга олиб келган. Туркистонликлар Олтин Ўрдани рус князларидан олинадиган солиқларнинг ялписига сотиб олганлар. 3 Шубҳасиз, улар рус ерларида солиқларни ундириш билан бир қаторда савдосотиқ билан ҳам шуғулланганлар. Айрим маълумотларга кура рус ҳунармандлари Урганчга келиб ўрнашган вақтларда бўлган. 4 Кўп рус князликлари «ёрлиқ олиш учун фақат Олтин Ўрданинг пойтахти — Саройга эмас, балки Мўғилистонга буюк хон қароргоҳига Туркистон орқали борардилар.» 1 Шуни айтиб ўтиш лозимки дастлабки вақтларда Олтин Ўрда ҳукмдорлари рус князликларида ўз вакилларини (босқоқларни) тайинлаб иш юритган бўлсалар кейинчалик солиқ ва улпонларни тўплаш ва топшириш рус князларини зиммасига юкланди. Улар рус князликларини ички ишларига деярлик аралашмади. Натижада рус князликлари ўртасида яккаҳокимлик учун курашлар давом эта берди. Айни бир пайтда Швед, Немис рицарлари ва Литва князлари билан уруш олиб борилаверди. Рус князликларидан солиқ олиш билан чегараланиб уларни иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан қаттиқ назорат остига олмаслик уларни пировардида қаддини ростлаш ва кучайиб боришига замин ҳозирлайди. Бунда Олтин Ўрда ҳукмдорларининг тахт учун олиб борган даҳшатли урушлари ҳам русларга жуда қул келди. Бу борада Амир Темурни Олтин Ўрдага қарпш ҳарбий юришларда рус князликларига мустақилликка эришишида катта имкониятларни туғдирди.

www.arxiv.uz АМИР ТЕМУРНИНГ ОЛТИН ЎРДАГА ЗАРБАСИ Амир Темур давлатини кучига куч қўшилиб жаҳон даврасидаги мавқеини ошиши Олтин Ўрда манфаатларига путур етказадиган бўлиб қолди. Айниқса, унинг таркибидаги Шимолий Хоразмнинг Амир Темур томонидан босиб олиниши катта зиён келтирди. Бундан ташқари Амир Темурнинг ўзи Олтин Ўрдани келажакда сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан хавфлилигини яхши биларди. У Олтин Ўрдада ўз таъсирини ўрнатиш учун у ердан кечиб келган тахт даъвогари Тўхтамишни ҳарбий куч билан таъминлаб 1376 йилда икки маротаба Ўрдага қўшин жўнатди. Тўхтамиш 1379 йилдагина Темурни ёрдами билан Олтин Ўрдани бир қисми бўлмиш Оқ Ўрда тахтини эгаллади. Шундан кейин у Олтин Ўрда тахтини қўлга киритиш учун Мамайхонга қарши юриш қилиб мағлубиятга учратди. Шу равишда Тўхтамиш бутун Олтин Ўрдани яккаҳокимлигига эришди. Шундан кейин у Амир Темурни барча яхшиликлари ва ёрдамини назарписанд қилмай Туркистонни эгаллаш ҳаракатига тушди. У 1387—138 йилларда Амир Темур Эрондалигида Туркистонга ҳужум қилди. Бундан хабар топган Амир Темур дарҳол ватанига қайтишга мажбур бўлди. Аммо Тўхтамиш қўрқиб қочади. Хоразм ҳукмдори Сулаймон Суфи Тўхтамиш билан тил бириктириб Амир Темурга қарши бош кутарган эди. Шунинг учун Амир Темур 1386 йилда Хоразмга ҳарбий юриш қилиб уни қайта бўйсундирди. Тўхтамиш эса Амир Темурга қарши ҳаракатни давом этдиради. Шунинг учун Амир Темур Олтин Ўрдага 1389, 1391 ва 1394 —1395 йилларда катта ҳарбий юриш қилиб Олтин Ўрда тинкасини қуритди. Айниқса, 1391 йилда ҳозирги Самара шаҳри ва Чистопол оралиғида жойлашган Қундузча деган жойдаги урушда Тўхтамиш қўшинларини қаттиқ зарбага учраши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Кейинги 1395 йилдаги Амир Темур ва Тўхтамиш қўшинлари ўртасидаги жанг шимолий Кавказдаги Тероқ дарёсини ёқасида содир бўлди. Бу жангда Тўхтамиш кучлари шу даражада қаттиқ зарбага учрадики, у шундан кейин ўзини ўнглай олмади. Амир Темур бу ғалабадан сўнг Олтин Ўрдани Сарой Берка, Астрахан, Қрим ва Қора денгиз бўйларидаги шаҳарларини, Азовни ва шимолий Кавказни эгаллаб қолди. Шу равишда Олтин Ўрда Амир Темур давлатига қўшиб олинди. Едигей, Темур Қутлуғ ва бошқа Олтин Ўрданинг амирлари Амир Темур ҳузурига қочиб келиб Тўхтамишга қарши урушларда фаол қатнашган эдилар. Амир Темур ғалабадан кейин Едигей Чингизхон хонадонидан булмаганлиги учун Олтин Ўрда тахтига Темур Қутлуғни, сўнгра унинг авлодларини ўтказди. (1397—1419). Бу хон Олтин Ўрдани қаддини бир мунча ростлашга эришди. Аммо Амир Темур Олтин Ўрда шаҳарларини остин-устин қилиб қўшинларини шу даражада мажақлаб ташладики, бамисоли бели букчайтирилиб қўйилди. Бу ҳолат Амир Темур давлатига нисбатан кучли рақобатни ва хавфни бартараф қилиши билан бир қаторда рус князликларини мустақилликка эришишини таъминлашда муҳим омиллардан ҳисобланади. «1395 йилда, — деб ёзган эди А. Якубовский, — Темурнинг Тўхтамиш устидан қозонган ғалабаси, Астрахон ва айниқса Олтин Ўрда пойтахти Сарой

www.arxiv.uz Берканинг хароб қилиниши ва ёндириб юборилиши фақат Ўрта Осиё ва ўша вақтдаги жанубий-шарқий Европа учунгина эмас, балки рус учун ҳам катта аҳамиятга эга бўлди... Тўхтамишни енгиш билан рус ерига объектив суратда хизмат кўрсатган. Лекин шундай бўлиб чиқишини уни ўзи мутлақо пайқамаган». 1 Иккинчи бир рус тарихчиси Соловьев ҳам шунга ўхшаш баҳони берган: «Темур Олтин Урдани тор-мор қилгандан кейин Москва князи учун у узоқ вақтгача хавф-хатарсиз бўлиб қолди». 2 Дарҳақиқат, Амир Темур рус князликларини олдини тўсиб турган тўғонни — Олтин Ўрдага қақшатғич зарба бериб, келажакда қудратли рус давлатини юзага келишига мутлақо ўзи уйламаган ҳолда беқиёс катта шароитни яратди. Тўхтамишнинг мағлубияти Олтин Ўрдани ҳалокатга олиб келган эди. Тўхтамишхонни Мовароуннаҳрни эгаллаш учун уюштирган ҳарбий юришининг заминида фақат иқтисодий манфаат мақсад етмаган эди. Зеро, у ҳокимиятни Амир Темурдан тортиб олиб, унинг қўли остидаги мамлакатларда мўғулларнинг ҳукмронлигини қайта тиклашни кўзлаган эди. Буни яхши англаган Соҳибқирон мўғулларнинг энг қудратли ва хавфли таянчи бўлмиш Олтин Ўрдани таг-томири билан қўпориб ташлади. Шундай қилинмаганда вақти келиб мўғуллар ўзларининг собиқ ҳукмронлигини тиклаши ҳеч гап эмас эди. XV асрнинг биринчи ярмида Олтин Ўрда харобаларида Қрим ва Қозон, кейинчалик Астрахон ва Сибирь хонликлари пайдо бўлди. 1480 йилда эса рус князликлари ҳам Олтин Ўрда қарамлигидан қутилди. 1502 йилда Қрим хони Олтин Ўрданинг охирги ҳукмдорини тор-мор этиб, уни тамомила тугатди. Ўша вақтларда Оқ Ўрданинг 3 ҳукмдори Шайбонийхон Туркистонга бостириб кириб Темурийлар давлатини ағдариб, ўз ҳокимиятини ўрнатди. У билан ўлкага кўчиб келган қабилалар тили ва дини бир маҳаллий туркий аҳоли билан аралашиб кетди. Шуни эслатиб ўтиш лозимки, Амир Темур Тўхтамишни тор-мор этиб, тақдирини ҳал этган бўлса вақти келиб Олтин Ўрда ҳукмдорларининг авлодлари, хусусан Шайбонихон Темурийлар давлатини ағдариб, ҳисобни баробар қилдилар. Шайбонилар ва у билан кўчиб келган қабилалар Туркистондаги туб аҳоли билан аралашиб кетдилар. Уларни ҳукмронлик вақтида Темурийлар даврида не машаққатлар ва қурбонлар эвазига қўлга киритилган марказлашган давлат, тараққиёт совурилди. Ўлка Бухоро, Хива ва Қўқон хонликларидан иборат уч қисмга парчаланди. XVI асрнинг ўрталарида рус давлати Қозон (1552) ва Астрахон (1556) хонликларини босиб олди. Сўнгра Сибирь хонлиги ҳам урушиб олинди. Шу равишда Волга бўйларида, Уралда, Қора денгиз қирғоқларида ва Сибирда икки минг йилдан ортиқ даврда славянларга, шу жумладан русларга тўсиқ бўлиб турган туркий давлатлар ўрнини рус давлати эгаллаб, олтин, кумуш, темир, кўмир, ўрмонлар, унумли ерлар ва бошқа табиий бойликларни ҳамда оламшумул аҳамиятга молик карвон йўллари сингари битмас-туганмас хазинани қўлга киритди. Бу билан рус давлати «ғижжа мойга ботди» ва тобора кучайиб барча имкониятларга эга бўлди.

www.arxiv.uz Олтин Ўрдани парчаланиши ва қулаши у ерда кўп асрлар мобайнида ўз мавқеини сақлаб келаётган Туркистон ўлкасининг манфаатларига катта зиён келтирди. Чунки у жойлар билан сиёсий ва иқтисодий алоқалар Туркистонда, айниқса, Хоразм воҳасида ишлаб чиқариш кучларининг ўсишида ва тараққиётида муҳим ўринни эгаллаган эди. XIV асрнинг охирлари — XVI асрлар мобайнида рус князликларини бирлаштирилиши асосида марказлашган Рус давлати ташкил топди. Қанчалик вақтларнинг ўтиши билан собиқ Олтин Ўрда ерларида рус шаҳарларини, ҳарбий истеҳкомларини, тоғ конларини ва заводларини сони шунчалик кўпайиб борди. Кўрсатилган жойларда рус давлати ўз мавқеини мустаҳкамлаб олганидан кейин Туркистонни ҳам бўйсундириш ҳаракатига тушди. 1717 ЙИЛДА ЧОР РОССИЯСИНИНГ ХИВА ХОНЛИГИГА ҚАРШИ ҲАРБИЙ ЮРИШИ Русларнинг бу хонликка бостириб киришга уринишлари XVII асрнинг бошларига тўғри келади. Ёйиқ (Урал) дарёсини атрофларида жойлашган рус казаклари Урганч шаҳри томон йўлга чиқадилар. 1 Хоразмда улар кўп бойликларни қулга киритадилар. Бу хусусда Абулғози ўз асарида шундай ёзади « ЁЙИҚ (Урал) теганда юругон уруснинг (руснинг) қозоқиндин минг киши саратоннинг аввалги куни ғофил келиб Урганчнинг қалъасига кирди. Шаҳарда равиятин ўзга киши йўқ эди. Хоннинг ўрдаси ва сипоҳ халқи Аму сувининг лабида эрдилар. Хевақда хонга киши чоптурдилар. Етти кунда хон келди. (Казаклар) Урганчда равиятдин минг кишини ўлдирди ва минг қиз билан жувонни олди. Минг аробага яхши моллардан юклади. Буз ва буетли палос ва тун, тўшак-ястуқ, мундоғ нарсаларнинг барчасини утга еқди. Буларни саранжом қилгунча етти кун бўлди. Андин сўнг (казаклар) Урганчдин чиқиб дарё лабига юруди. Араб Муҳаммадхон олдига бориб ўрқазди ва жанг қилди. Икки кун урушдилар, учинчи куни жибни, зўр қилиб олиб, таки босиб ўтди. Урус пиёда, бизнинг отни илғоб икки фарсанг ер юзунда яна ур қазиб жанг қилдилар. Бизнинг халқнинг арази бу ким, иссиқ кунда чўлда ола кўради; сувга боргандин тугайди урус бир кунда қалъа солур. Андин сўнг урусга киши юборурлар. Андан кўмак келур. Ушбу ерда барчамиз қирилади деб, зўр қилдилар. Урус юклаган сувини тамом қилди. Урушдилар, урус қон ича бошлади. 2 Бешинчи куни қонни ҳам тавосутти. Ўзбек ҳар ердан тўп-тўп бўлиб чопти. Урусни ултуриб-ултуриб қайтди. Ул аробадан чиқиб урушар эдилар. Ахир аробанинг ичиндан чиқа билмади. Ожиз бўлди. Еттиланчи куни барча иттифоқ бирлан чоптилар. Аробаға келгандан сўнг отдин тушиб куран ичига кириб қилични қўя бердилар. Халқ ўлжага бўлғонда юз урус кечиб дарё лабига бориб тўқ қаъласининг қуйисида яғочдин қалъа солиб балиқ олиб едида ултурди. Араб Муҳаммадшоҳ бориб кабади. Таки ўн беш кунда олди.» 1 Абулғозининг мазкур ноёб маълумоти шу ҳақда гувоҳлик берадики рус казаклари Урганчда қароқчилик билан шуғулланиб аҳолига қаттиқ азоб берган. Улар яхши қуролланганларки

www.arxiv.uz тамомила қириб ташлаш учун 15 кун кетган. Кейинги вақтларда ҳам рус казакларининг атаман Нечаёв бошчилигида Урганчга бостириб кирганликлари маълумдир. Улар бу ердан кўп бойликларни олиб кетаётганларида хон аскарлари томонидан қириб ташланган. Бу маълумот Абулғози асарида шундай таърифланган. «Мен дунёга келган йилнинг аввал баҳорида ўн етти киши урусга савдога кетар. Қуш Ёйиқ (Урал) теганда минг казак урус бор эканди. Йўлда анча учрай қолур, иккинчиси ултурур, сақлаган кишиларидин Урганчнинг хабарин сурар. Анинг бириси Туркистонлик экандур. У айтур, Урганчнинг шаҳринда сипоҳдин бир киши йўқ. Сипоҳнинг яқин ултургани отлиққа бир кунлик йўл. Шаҳарда танхо раъвият турур. Бир тарафи чўл йўлиндин юз минг лашкар борса, шаҳарга кирганда қурар. Андин илгари кўрмас. Ёт юртли киши анча қулиндан ва тилиндан келган сайи бирлан хушомадим қилди, урус бунинг сўзина фирифта бўлиб туркистонлини бошчи қилиб, минг киши келиб Урганчнинг мирзо дарвозасиндин кирибди... Отамиз (араб Муҳаммадшоҳ) урусдан бир киши қўймай кириби эркандур. Бу воқеадин қирқ кун утгандан кейин биз (Абулғози) дунёга келибмиз. Отамиз айтибди: «Бизга бир ғазот муяссар бўлди. Шунинг йўли ва қадами муборак бўлди ва таки мунинг онасининг жамоатини ғозиғлар дерлар, ул нисбати ҳам бор деб, отимни Абулғози куюб турарлар.» 2 Бинобарин, мазкур сатрлардан биз русларни бостириб киришларига қарши кураш ва ғалаба шарафига унинг исмига «ғози» сўзи қўйилганлигини биламиз. Бу у тўғилганда қўйилган эди. Рус казаклари икки маротаба қириб ташланганларига қарамай яна бир бор атаман Нечай бошчилигида Урганч томон отланганлар. Аммо, улар йўлда қаттиқ совуқ ва буронга учраб очликка ва дардга чалинадилар. Ҳатто ўз шерикларининг ўлик гўштини ейишга мажбур бўлганлар. Шу равишда улар йўлларда қирилиб кетганлар. Петр I замонида рус давлати фақат Оврупадагина эмас, балки ўзбек хонликларини куз ўнгида ҳам қудратли мамлакат сифатида гавдаланиб турарди. Шунинг учун ҳам хонликлардаги айрим юқори табақа вакиллари тахт учун курашларда ватанига хоинлик қилиб рус давлатига таянишга ўринганлар. Масалан, рақиблари ва душманлари устидан юрагини ҳовучлаб тахтда ўтирган Хива хони Исҳоқ ога Шониез (1694—1701) 1700 йилда Дўстбек Баҳодирни Россияга юбориб савдосотиқни ривожлантириш таклифи билан бир қаторда хонликни рус давлати тобелигига олишни Петр I дан суради. Шундан кейин Петр I бу таклифни бажонидил қабул қилиб ўша йилнинг 30 июнида Хива хонлигини Россия тобелигига олиш ҳақида фармон чиқарди. Бу тўғрида Дўстбек Баҳодир орқали махсус ёрлиқ юборди. Ёрлиқда Хива хонлигининг рус давлати тобелигига ўтганлиги уқтириб ўтилган. Бу билан бир қаторда Исхоқ оға Шониезнинг Рус давлатига содиқ бўлиши кўрсатиб ўтилган. Аммо Хива хонлигини Россия тобелигига олиниши ҳақидаги таклиф бир гуруҳ ватан хоинларини истагини ифода этганлиги учун қогоздагина қолди холос. Бунинг устига йўлнинг узоқлиги ва азоб-уқубатлари Россияни хонлик устидан

www.arxiv.uz назоратни ўрнатиш имконини бермади. Буни устига Петр I кўпроқ Швеция ва Туркия уруши билан банд эди. 1703 йилда Хива хони Араб Муҳаммад II (1701— 1712) номидан юқорида қайд қилинган Дўстбек Баҳодир Астрахан орқали Москвага элчи сифатида кедди. У бу гал ҳам савдони ривожлантиришни ва Хива хонлигини рус давлати тобелигига олинишини қайта суради. 1 Натижада Петр I Хива хонлигини рус давлати тобелигига олиш ҳақидаги иккинчи маротаба фармон чиқарди. 2 Бу ҳақдаки, шунингдек ўзаро элчилик ва савдо алоқаларини самарали давом этгириш сингари масалаларни ўз ичига олган Пётр I ёрлиғи элчи орқали Хива хони Араб Муҳаммад II га юборилди. Юқорида кўрсатилган сабабларга кўра Хива хонлигини Рус давлати тб^белигига олиш тўғрисидаги фармони бу гал ҳам амалга ошмади. Петр I томонидан урушларни узлуксиз давом этгирилиши давлат хазинасига сёзиларли путур етказмоқда эди. Натижада олтинга бўлган муҳтожлик кўпайиб борди. Шунинг учун Петр I уруш харажатларини қоплаш ва армияни таъминлаш мақсадида ҳукумат сенатига «Олтин давлатнинг қон томиридир» деб хат ёзиб, олтинкумуш конларини қидириб топиш зарурлигини уқдириб ўтди. Худди шу вақтда, яъни 1713 йилда Нафасхўжа номли туркман Астраханга бориб, Амударёдан олтин қум олинганлиги ва ўтмиш замонлар 4 да уни Каспий денгазига қуйилганлиги ҳақида рус ҳукуматига маълумот берди. Шу билан бирга Амударёни Каспийга буриш мумкинлигини ва бу ишга туркманларнинг ёрдам беришларини айтган. Айни бир вақтда Сибирь генерал-губернатори Гагарин Шарқий Туркистоннинг Еркент шаҳридаги дарёда ҳам олтин қуми борлиги ҳақида Петр I га маълумот берди. Бундай хабарлар Петр I ни шошилтириб қўйди. У 1714 йилда Сибирь орқали Ёркентга ҳарбий юришни уюштириш ҳақида Сибирь генерал- губернаторига фармон берди. Шунга биноан тайёргарлигидан кейин 1715 йилда Бухгольц бошчилигида 1500 кишилик қўшин Ямишев кўлига бориб қалъа қурди. У бу ердан Ёркешта юриши лозим эди. Бироқ Шарқий Туркистонда ва атроф жойларда ҳукмронлик қилаеттан қалмоқлар Ямишевда қалъа қурилишига қаттиқ қаршилик кўрсатдилар. Узоқ қамалдан сўнг Бухгольц қалъани ташлаб Ом дарёсини қирғоғига қайтди. Бу ерда у Сибирь генерал-губернатори Гагариннинг буйруғи билан Омск қалъасини барпо этади. Шу тарзда Петр I нинг барча ҳаракати беҳуда кетади. Аммо у Хива хонлигини босиб олишга қаттиқ киришган эди. 1714 йилнинг 19 майида Петр I Хива хонлигини забт этиш ҳақидаги фармонни ҳукумат сенатига юборди. 1 1716 йилни 14 февралида Петр ҳарбий юришни бошлиғи қилиб тайинланган Бекович-Черкасский билан шахсан суҳбатлашиб амалга ошириладиган вазифаларни белгилаб беради. У бу ҳақда ҳукумат сенатига хабар бериб тайёргарлик ишларини диққат ва пухталик билан кўришни буюради. 1 Ўша кўрсатилган куни давлат канцлери Г.Головкин ҳам Петр I нинг фармонини йуналишини сенатга махсус хат орқали тушунтирди. Бунда подшоҳ олий хазратларини Бекович-Черкасский бошчилигида Хива хонлигига қарши ҳарбий қўшин юборишга қарор қилинганлиги эслатиб Хива, Бухоро ва Ҳиндистон ҳукмдорлари номига, рус давлатини расмий ёрлиғларини

www.arxiv.uz (грамоталарини) юборилиши ҳамда у томонларга савдогарларни ҳам жўнатилиши лозимлиги баён этилган. 2 Шахсан Петр I нинг қўли билан ёзилган кўрсатмада Бекович-Черкасскийни зиммасига юклатилган вазифалар қуйидагалардан иборат: Бир вақтлар Амударё Каспий денгизига қуйиладиган жойда 1000 киши сигадиган ҳарбий истеҳком қурилсин. Амударёни оқимини ва туғонларини синчковлик билан ўрганиб, имкони бўлса, эски йўлига буриб юборилсин. Орол денгизига сувни йўналтирадиган тўғонлар бўзилсин. Бу ишларни бажаришга қанча кишилар керак бўлиши аниқлансин. Хива хонлигининг Рус давлати тобелигага ўтишига эришилсин ҳамда бизни манфаатларимизга хизмат қилиши шарти билан ҳарбий қисм қолдирилсин. Агар хон рози бўлса ва шароити кўтарса, ҳарбий қисмни бир йил давомида таъминлаш кафолати олинсин, кейинги йиллардаги харажатлар эса унинг зиммасига юклатилсин. Агар Хива хони розилик билдирса у вақтда ундан ўз кишиларига икки русни қўшиб Сирдарё суви бўйлаб олтин борлигини аниқлаш учун Ёркентта жўнатилсин. Шунингдек, савдогарларимизни Амударё бўйлаб Ҳиндистонга боришлари учун кемалар берилиши хондан сўралсин. Савдогарлар кетаётганларида қуруқлик ва сув йўлларини, дарё ва кўлларни, айниқса, Ҳиндистонга борадиган сув йўлини яхши ўргансинлар ва маълумотлар тўпласинлар. Агар савдогарлар Ҳиндистонга Каспий денгизига борадиган йўл борлигини эшитсалар у вақтда шу йўл билан орқага қайтсинлар ва кўрганларини қоғозга туширсинлар. Хива хонлигида Бухоро хонлигини рус давлати тобелигига ўтишга хоҳиши борлиги ёки йўқлиги билинсин. Бордию бундай истак бўлмаса дўстлик муносабатлари ўрнатилсин. Кўрсатилган топшириқларни амалга ошириш учун 4000 кишидан иборат мунтазам қўшин ва кераклигича кемалар ажратилсин. Бундан ташқари Ёйиқ казакларидан 1500, эшкакчилардан 500 ва отлиқлардан 100 киши берилсин. Улар савдо карвонларини муҳофаза қилиш ниқобида Астрахандан ҳарбий қалъа ва шаҳар қуриладиган жойга, яъни Каспийнинг шарқий қирғоғига юборилсин. Қўшин командирлари барча жойлардаги туб аҳолига нисбатан хушмуомалада бўлсинлар. Шаҳарни қуриш учун зарур бўлган бел ва чўкичлар берилсин. Денгиз офицерларидан поручик Кожин ва навигаторлардан 5 ёки кўпроқ кишилар ҳарбий қисмга қўшилсин. Кожин савдогарлар ниқобида иш юритиши, навигаторлар эса Ёркешта юборилиши даркор. Кулюмов уқув юрти талабаларидан икки инженер олинсин. Кожин зиммасига борган жойида молларни турларини ва умуман савдосотиқни яхши ўрганиш юклатилсин. Унга савдогарлардан икки киши биркитилсин. Булар кекса бўлмасинлар.» 1 Кўриниб турибдики, Петр I Каспий денгизининг шарқий қиргоқлари ва Хива хонлигини ҳамда иложи топилса Бухоро хонлигини ҳам ўз таъсир доирасига тортишга қаттиқ киришган. Бу ҳол Рус давлатининг чегарасини кенгайиши ва манфаатларини таъминлаши турган гап эди. Петр I кучли

www.arxiv.uz флотга эга бўлганлигини ҳисобга олиб Амударёни Каспийга буриб, сув йўли орқали Хива ва Бухоро хонликларига, Ҳиндистонгача боришни ўйлаган. Аммо, у Амударёни йўлини ўзгартиришни ўта қийинлигини, катта куч ва маблағ сарфланишини ҳисобга олмай хомхаёл билан иш юритган. 1717 йилни 14 мартида Бекович-Черкасский Петр I фармонини амалга оширишга қаратилган талабларни ҳукумат сенатига қуйидаги тарзда маълум қилади: 1. Мунтазам қўшиндан — 400, драгунлардан (отлиқлардан) — 1500, пиёда аскарларни офицерлари билан биргаликда — 2500, казаклардан 2000 кишини кийим-кечаклари билан, озиқ-овқатлари ва маошлари билан биргаликда берилсин. 2. Каспийнинг шарқий қирғогига қуруқ йўл билан бориш учун белгиланган 2000 кишидан иборат аскарларга камида бир йилга етадиган озиқ-овқатлар, аравалар ва бошқа нарсалар ажратилсин. Шунингдек, Каспий денгизини қирғоғида ҳарбий қалъа қуриш учун жўнатиладиган аскарларга тегишли озиқ-овқат ва бошқа нарсаларни олиб боришга кемалар берилсин. Савдогарлар ниқобида Сирдарё бўйлаб Ёркентга олтин қидиришга ва Амударё бўйлаб Ҳиндистонга борувчи кишиларга маблағ ажратилсин. Улар шу даражада кўп ва яхши моллар билан таъминлансинларки, у жойларда ҳеч қандай шубҳа уйғотмасин. Агар Хива хони 500 кишилик гвардияни сўраб қолса у вақтда уларни бир йил муддат билан таъминлашга маош ажратилсин. Хива, Бухоро ва Ҳиндистон ҳукмдорларига давлат ёрлиқлари (грамоталари) тайёрлансин. 24 та тўпчилар, 2 та инженер, 3 та даволовчи ва кўп доридармонлар берилсин.' Демак Хива хонлигида қолдирилган рус аскарларини сони 500 киши ҳисобидан белгиланган. Ҳиндистон ва Ёркентга борувчи кишилар аслида савдогарлар бўлмай айғоқчи эдилар. Уларга сиёсий ва иқтисодий маълумотларни қулга киритиш топширилган. 1717 йилни 14 мартида ҳукумат сенати Бекович-Черкасскийни талабларини тўла қондириш ҳақида қарор қабул қилди. Жумладан, Ҳиндистонга борувчи «савдогарларга» Москва ва Астраханда турли моллар сотиб олишлари учун ўша вақт учун салмоқли ҳисобланган 5000 сум ажратилди. Ёркент шаҳрига 5 киши юбориш ва уларни маблағ билан таъминлаш ҳақида кўрсатма берилди. 2 Ҳарбий қисмни Қозон, Астрахан, Саратов, Дмитриев, Царицин, Красний Яр, Черний Яр, Самара ва Азов губернияларидан жамлаш буюрилди. Унинг умумий сони бир ҳужжатда 6344 3 , иккинчисида эса 6100" киши кўрсатилган. Икки ҳолда ҳам у 6000 кишидан оз булмаган. Қўшин билан олиб кетиладиган тўплар учун 481 пуд порох, 1230 пуд қурғошин ва бошқа нарсалар ажратилди. 5 Аскарларни ва офицерларни ичишлари учун 4000 челак вино, 597 челак пиво бериладиган бўлди. Хуллас, ҳарбий қисм ипдан игнагача тўла таъминланиши, қанчадан қанча яроғ-аслаҳалар ажратилиши назарда тутилди. Астрахан ва бошқа жойларда олиб борилаётган тайёргарликлар ҳақидаги овозалар Туркистон ўлкасига етиб борган эди. Чунончи, 1716 йилда

www.arxiv.uz Астрахан орқали Россияга борган Хива хонлигининг элчиси уни ўз кўзи билан кўрган ва эшитган эди. У ватанига қайтгач бу ҳақда ўз хонига маълумот берган. Шундан кейин Шерғозихон ўз қўли остидаги ерларга ҳарбий тайёргарликни кўриб тахт бўлиб туришни буюрган. Бекович- Черкасский бундан жуда ташвишланган, албатта. Шунинг учун у гўё Хива хонлигига дўстлик ва тинчлик элчиси сифатида бораётганлигини ишонтириш учун Иван Воронин ва Максим Святой номли ўз кишиларини махсус хат билан Шерғозихон ҳузурига юборган. Бу рус элчилари Хивада даставвал қаттиқ назорат остида яшаган бўлсалар, лекин қаеққадир кетган Шерғозихоннинг келиши билан уларга бир оз эркинлик берилган. Улар хонликда ҳарбий тайёргарлик кўрилаётганлигига ишонч ҳосил қилиб, буни махфий хат орқали Бекович-Черкасскийга етказганлар. 2 Хива хонлигида рус қўшинларининғ бўлажак тажовўзига қарши тайёргарлик кўрилаётганини қалмоқ хони Аюқхон ҳам хабар қилган. У 1717 йил 16 майида рус маъмуриятига ёзган хатида шундай деган: Менинг Хива хонлигига бориб келган одамим гувоҳлигига кўра 2000 кишидан иборат хиваликлар, қорақалпоқлар ва қозоқлар бирлашиб чегара жойларда туришибдилар. Улар йўллардаги қудуқларни кумганлар, ҳамда жанг қилиш ниятидалар. Йўллардаги иссиқ жазирама орқасида утлар йўқ, тағин рус аскарлари оғир аҳволга тушиб қолмасинлар. Вазиятни батафсил тушунтириш учун 7 кишини юбормокдаман. 3 Хуллас, ҳар иккала тарафда келажақдаги ўзаро тўқнашувга тайёргарлик олиб борилган. Манбаларга кўра Бекович- Черкасский биринчи навбатда Амударёни Каспий денгизига буришга доир маълумотларни қўлга киритишга ҳаракат қилган. У 1715 йилда Астрахандан Каспий бўйлаб туркманлар яшайдиган жойларга бориб Саидмамад, Салмон, Бегенч, Пўлат Бахши, Манглай, Қашқа (манбада исмлар бўзиб ёзилган) ва бошқа нуфузли кишилар билан Амударё хусусида суҳбатлашган. 1 Туркман вакиллари утмишда Амударёни Каспийга қуйилганлигини тасдиқлаб, 20 чақирим масофадаги ер қазилса уни эски йўлига оқизиш мумкинлигини айтганлар. Бекович-Черкасский бу масалани аниқлаш учун биладиган одамни беришни сураганда улар Нафасхўжа деган туркманни тавсия этганлар. 2 У бу кишига Астрахан дворяни Иван Звонский ва Николай Фёдоров деган кишиларни қўшиб Амударёни эски узанини аниқлашни буюрган. Улар Нафасхўжа бошчилигида йўлга чиқиб Хива хонлигига 17 кунлик масофадаги Қарағоч деган жойга келганлар. Бунинг атрофида баландлиги бир метр чорак, узунлиги беш чақирим, эни уч метр келадиган тепалик кузга ташланган. Нафасхўжа мана шу тепалик олиниб ариқ қазиб борилса Амударёни Каспийга бурса бўлади, деган фикрни айтган. 3 Бекович-Черкасский қанчалик ҳаракат қилмасин барибир Амударё ҳақида етарли маълумот ололмади. Бекович-Черкасский Петр I нинг ҳарбий истеҳкомлар қуриш ва бу билан Каспий денгизининг шарқий қирғоқларида Рус давлатининг таъсирини ўрнатиш ҳақидаги кўрсатмасини адо этишга киришди. У 1716 йилни 15 сентябрида 69 кемада Каспий денгизи бўйлаб Астрахандан 290 чақирим масофада жойлашган Тюрккараган деган жойга — Манғишлоқга келди. 4 У бу ерда қўшин билан урнашиб Святой Петр I номида

www.arxiv.uz ҳарбий истеҳкомини қурдирди. У бу ердан Бухоро хонлигига элчи этиб тайинланган Кожин ва Петр Давидовни Астрабодга жўнатади. Чунки бу ер орқали Бухорога бориш режалаштирилган эди. 1716 йилни 23 октябрида Бекович-Черкасский иккинчи ҳарбий қалъани қуриш учун икки полқдан иборат қўшин билан Красноводскка йўл олди. Кўп утмай бу ерга Эрон маъмурияти рухсат бермаганлиги орқасида Бухорога юборилган Кожин ва Петр Давидовлар қайтиб келдилар 1 . Манбада Петр Давидов «Морской подпоручик» дейилган. 2 Афтидан, бу элчига сув йўлларини урганиш ва маълумотлар тўплаш топширилган. 1717 йилни 20 февралида Бекович-Черкасский Красноводскда қалъа қуришни йўлга қўйгандан кейин қуруқ йўл билан Астраханга қайтади. Бу ерда у Хивага қарши ҳарбий юришни охирги тайёргарлиги билан шуғулланади. Бу вақтда Хива хонлигининг куч-қудрати анча кучайиб, Марвдан то Астрободгача бўлган ерлар (тоғ этаклари) бўйлаб Атрек, Гургон соҳилларида яшовчи форс ва туркманлар буйсундирилган эди. 1717 йилни баҳор кезларида Бекович-Черкасский қўшиннинг бир қисмини қуруқ йўл бўйича, ўзи эса аскарлари билан кемада Каспий денгизи билан Гурьевга келди. Гурьевга 60 та рус аскарлари балиқ ови билан шуғулланаётганларида қорақалпоқлар қўққисдан ҳужум қилиб уларни асир олиб отларини ҳайдаб кетганлар. Бекович-Черкасский дарҳол уларни орқасидан қувиб асирларни ва отларни қутқарган. Бекович-Черкасский суровига мувофиқ, қалмоқ хони Аюқхон Манглай Қашқа бошлиқ 10 кишини йўл кўрсатувчи сифатида юборган. Шунингдек унга юқорида қайд қилинган Нафасхўжа ҳам кузатувчи тарзида қўшилган. Бекович-Черкасский 3000 дан ортиқ қўшин ва хизматчилар билан 1717 йил май охири ёки июнь бошларида Гурьевдан чиқиб, Хива томон юради. У билан бирга Астрахан татарларини (70 кишилик) савдо карвонларн ҳам йўлга отланади. Бекович-Черкасский Ёмба ариғини кечиб ўтиб, ҳамда юқори қисми томон юриб икки кундан кейин Багачат деган жойга қўнди. Шундан кейин қўшин Дучкон, Мансулмас, Чилдоп, Сан Дурали, Янгисув сингари қудуқларни босиб ўтган. Бу вақтларда жазирама иссиқ барча ўтларни қуритиб юборганлиги орқасида қўшинга тегишли от ва туяларни боқиш анча қийинлашган. Бекович-Черкасский ўзини босқинчилик юришини ниқоблаш мақсадида Янгисувга келганда Михаил Коретовни тинчлик ва дўстлик элчиси сифатида бораётганлигини маълум қилиш учун Шерғозихон ҳузурига жўнатган. 3 Шундан кейин қўшин йўлни давом эттириб Шершик қудуғи ва Қорақумобод ариги орқали Оқкул аригига келган. Кўп ўтмай Хива хони Шерғози номидан икки киши ва юқорида қайд қилинган Коретовни бир одами Бекович-Черкасский ҳузурига келганлар. 1 Хива элчилари хон номидан от, туя ва моллардан иборат совғаларни Бекович-Черкасскийга тонширган. 2 Шу равишда Шерғозихон душманни ёвуз ниятини яхши билсада, лекин сир бой бермай иш юритади. Бекович-Черкасский Хива элчиларига ўзини элчи сифатида келаётганини такрорлади. Рус қўшини Оқкўлдан чиқиб Қораоғоч деган ариққа қўндилар. Бу ердан Хивагача тўрт кунлик йўл қолган эди. Бундан хабар топган Хива қўшинлари рус аскарларига ҳужум қилдилар. Воқеа

www.arxiv.uz гувоҳларининг сўзига кўра, ватан ҳимоячилари пилтали олдий милтиқ, қилич, найза, ойболта, ўқ-ёй ва бошқа олдий аслаҳалар билан қуролланганлар. Русларда эса тўп, милтиқ ва бошқа такомиллашган қуроллар бор эди. Манбаларда Хива қўшинининг сони турлича, яъни 100 минг ёки 60 минг кўрсатилган. 3 Жанг уч кун давом этгандан кейин туртинчи куни Хива хони Шерғозихон Эшонхўжа исмли элчисини юбориб ярашишини таклиф этди. Элчи Бекович-Черкасскийга шундай деди: Хиваликлар ўзбошимчалик билан рус аскарларига ҳужум қилганлар, хон эса билмай қолган. Хоннинг сўрови шундан иборатки, агар Бекович-Черкасский ҳақиқатан ҳам элчи сифатида келган бўлса у вақтда ишонч ҳосил қилдирсин. 4 Бунга жавобан Бекович-Черкасский: Мен рус императори Петр I номидан ёрлиқ ва оғзаки топшириқлар билан элчи сифатида кеддим, деган. У астраханлик татар Олтин Ҳусаинов деган кишисини Эшонхўжа билан бирга Шерғозихон ҳузурига юқоридаги гапларни етказиш учун юборди. Олтин Ҳусаиновни Шерғози эмас, балки лашкарбоши Қулунбой қабул қилиб унга айтганки, агар Бекович-Черкасский ҳақиқатан ҳам элчи сифатида келган бўлса, у вақтда хон ҳузурига ўзи ташриф буюрсин. У бу сўзларни Эшонхўжа билан орқага қайтиб Бекович-Черкасскийга етказган. 1 Хива қўшини рус аскарларини атрофини ўраб: агар Бекович- Черкасский ҳақиқатан ҳам элчи сифатида келган бўлса, у вақтда буни ўзи ўртага чиқиб айтсин ёки урушадиган бўлса жангга тушсин деб бақиришган. 2 Бунга жавобан Бекович-Черкасский хиваликлар узоқроқ жойга тисланса ва Шерғозихонни ўзи келса чиқиши мумкинлигини билдирган. Шунингдек у олдинги жангда руслардан олти киши ўлдирилганлигини айтиб ишончсизлик билдирган. 3 Бошқа ҳужжатда ўлганларнинг сони 10 киши дейилган. 4 Бекович-Черкасский буйруғи билан икки кун давомида ватан ҳимоячиларига қарши тўп ва милтиқлардан ўқ ўзилди. Шундан кейин хиваликлар бир чақирим орқага чекиндилар. Шу тахлитда ватан ҳимоячилари билан рус қўшинлари ўртасида икки маротаба қонли тўқнашув содир бўдци. Афсуски, бу жанглар ҳақида маҳаллий манбаларда маълумотлар топилгани йўқ. Улар кўпроқ рус архивларида сақланган. Булар асосан Бекович-Черкасскийнинг ҳарбий юришида бевосита қатнашган туркман Нафасхўжа, Олтин Ҳусаинов, Ёйиқ казаки Федор Емельянов, Михаил Спиридонов, Уразмат Аҳметов сингари кишиларни хотираларини ўз ичига олади. Уларни кўрсатишича айтилган жангдан кейин ўша хивалик Эшонхўжа яна келиб оролликлар ва туркманлар хонни рухсатисиз ўзларича ҳужум қилганларини баён этган. Шунингдек, у ҳеч нарсадан хавфсирамай хон олдига боришга даъват этган. 5 Бекович-Черкасский бунга жавобан астраханлик татар Исмоил Мирза ва Худойқул Мирзани Шерғозихон ҳузурига юбориб, рус давлатини элчиси эканлигини ва қорақалпоқларни ҳужумларидан сақланиш учун қўшин билан келганлигини билдирган. 6 Маълум вақтдан кейин рус элчилари хоннинг лашкарбошиси Қулунбек ва Назархўжа исмли киши билан келган. Шундан кейин ҳар икки томон бир-бирларига ҳужум қилмасликка келишдилар. Сўнгра Шерғозихон Эшонхўжани юбориб Бекович-Черкасскийни ўз

www.arxiv.uz ҳузурига таклиф этади. Бунга розилик биддириб Бекович-Черкасский, княз Михаил Замонов, бригада комиссари Григорий Волков, 700 аскар ва бошқа бир нечта кишилар билан хон ҳузурига йўл одци. Қўшинга унинг орқасидан юриш буюридци. 1 Кейинги воқеа қай тарзда борганлигини жонли гувоҳ Олтин Ҳусаинов шундай таърифлайди: Бекович-Черкасский ва Михаил Замонов Шерғозихон ўрнашган чодирга киритилди. У Петр I Олий ҳазратларининг ёрлиғини, ясантирилган от, мовут, 5 газдан газламалар, каллақанд, кумуш идишаридан иборат совғаларни хонга топширди. Улар чодирда икки соат суҳбатлашдилар ва овқатландилар. Ўз навбатида хон ҳам Бекович-Черкасскийга безатилган энг яхши отни ҳадя қилди. Шундан кейин Бекович-Черкасский унинг учун белгиланган чодирга келиб ўрнашди. Кўп ўтмай хон олган совғаларни, хусусан газламаларни чириганлиги учун Бекович-Черкасскийга қайтариб юборган. Бу Бекович-Черкасскийни шу даражада хижолатта ва ҳаяжонга солганки, кўз ёшлари билан «Нима учун шундай қилдинг?» — деб Михаил Замоновни қоралаган. Бунга Замонов: «Мабода орқага қайтишимизга тўғри келса, бир кунимизга ярар, деб қилдим», деб жавоб берган. Кейинги куни Шерғозихон ва Бекович- Черкасский биргалиқда Хива томонга йўл олдилар. Кечқурун улар тўрт соат мобайнида суҳбатлашиб овқатландилар. Сўнгра йўл давом эттирилиб Хива қўшини Бекович-Черкасский орқасидан келаётган рус аскарларини унга яқинлаштирмади. Хивага икки кунлик йўл қолганда Порсўнгул деган дарёга келишдилар. Рус аскарлари бу ердан икки чақирим нарида тўхтадилар. Эрталаб Шерғозихон Бекович-Черкасский ҳузурига тўрт ўзбекни юбориб рус қўшинларини барчасини Хивада жойлаштиришни ва таъминлашни имкони йўқлигини ва уларни беш қисмда тақсимлаб, турли шаҳарларга ўрнаштиришни таклиф қилди. Шунингдек, Бекович-Черкасскийга ўз ёнидаги 700 кишини ҳам тарқатиб 200 одам билан келишни таклиф этди. Бу сўровлар қабул қилиниб беш қисмга ажратилган рус аскарлари хон амалдорларини кузатувида беш тарафга олиб кетилди. Шундан кейин,— деб сўзини давом эттиради Олтин Ҳусаинов, — Шерғозихон буйруғи билан княз Михаил Замонов, астраханлик дворянин Кирьяк Экономов, сўнгра Бекович- Черкасский ечинтирилиб бошлари қиличдан ўтказилди. Бу воқеа 1717 йил 29 августда содир бўлди. Рус аскарлари ҳам йўлларда қириб ташланди, маълум қисмигина асирликка олиниб, қулга айлантирилди. Кўрсатилган уч кишини бошлари Хивадаги бозорда осиб қўйилиб жамоа аҳлига намойиш этилган. Шу тарзда Шероғозихоннинг (1715—1728) ўта эҳтиёткорлик ва билимдонлик билан юритган сиёсати бир неча баробар кўп кучга ва яроғ- аслаҳага эга бўлган уч минг кишилик рус қўшинларини мағлубиятга учратди. 1 Ватан ҳимоячилари тўп, милтиқ, қилич ва бошқа яроғ-аслаҳаларни ўлжага олдилар. Шерғозихон ўз ғалабасини намойиш этиш учун Бекович- Черкасскийни калласининг терисини шилиб ва ичига сомон тиқиб Бухоро хонига жўнатди. Аммо, бу ерда хон Россия билан алоқани ёмонлашишидан қўрқиб «совғани» нафрат билан қарши олди ва дарҳол қайтариб юборди. 2 Шунингдек Шерғозихон рус асирларидан олти кишини Бухоро хонига ва 10 кишини қалмоқ хонига «совға» сифатида жўнатган.

www.arxiv.uz Бекович-Черкасскийни тор-мор этилиши бутун Россияни ларзага солган, десак муболаға бўлмайди. Чунки бу нохуш хабарни биринчи навбатда Петр I қаттиқ ҳаяжон ва алам билан қарши олди. Оврупадаги энг йирик ва қудратли Россия империясининг кичик бир хонлиқдан енгилиши жаҳон даврасида Петр I ни ноқулай ҳолатга солиб қўйиши турган гап эди. Гарчанд, Шерғозихон катта зафарни қўлга киритган бўлсада, рус давлати билан дипломатик ва савдо алоқаларини тиклаш йўлларини қидирди. Чунончи, у 1720 йилда Ваисмаматни элчи сифатида Россияга юборди. Бу элчи олиб келган ёрлиғида хонликни Эрон билан уруш олиб бораётганлиги хабар қилиниб Бекович-Черкасский муносабати билан ўзилиб қолган алоқаларни тиклаш зарурлиги Петр I га маълум қилинган. Бу билан баробар Бекович-Черкасский кўп сонлик қўшин билан келиб хонликни босиб олмоқчи бўлганлиги учун унинг қўшинларига зарба берилганлиги уқтириб ўтилган. 1 Гарчанд, Шерғозихон ўз ватанига бостириб кирган босқинчини тор- мор этиб халқ олдидаги муқаддас бурчини адо этиб, яхши ният билан Россияга элчи юборган бўлсада, лекин Петр I нинг алами ва нафрати шу даражада кучли бўлганки, у дипломатиянинг олдий қонун қоидаларини онгли равишда бузади. Чунончи, ўша Хива элчисини 5 та ҳамроҳи билан Астрахандан соқчиларнинг қаттиқ назорати остида Петербургга келтириб Петрапавловск қамоқхонасига ташлайди. 2 Бундай шармандали иш дипломатия тарихида камданкам учрайдиган ҳодисадир. Кейин Ваисмамат ташқи ишлар коллегиясига чақирилиб суҳбат ўтказилган. Элчи суҳбатда Хива хони савдони тиклашни сўраганлигини маълум қилган. Коллегия бошлиқлари савдони кучайтириш ва Тюпкараган қалъасини қуриш учун юборилган Бекович-Черкасскийни ўлдирилишини қоралаганлар. Коллегияда Бекович-Черкасскийни хуни учун элчини ўлдириш лозим дейилганда, элчи «Бу сизларнинг ишингиз», — деб мардонавор жавоб берган. 3 Элчи Ваисмамат 1721 йилнинг 10 мартида қамоқхонада вафот этган. Шубҳасиз, у қасос олиш мақсадида ҳукумат томонидан ўлдирилган. Унинг ҳамроҳларидан бири Кўчак номли кишигина рус ҳукуматининг рус асирларини озод қилиш ҳақидаги хати билан Хивага жўнатилган. 4 Қолган учта Хивалик 1724 йилда қамоқхонада уч йил ётгандан кейин каторгага ҳукм қилинган. Шерғозихон рус давлатининг элчига нисбатан гайриқонуний муносабатига қарамай алоқани тиклашдан воз кечмади. У 1721 йилни бошида Бухорога рус элчиси Флорид Беневенини келганлигини эшитиб уни Хивага келишини ва бу ерда зўр ҳурмат билан қабул қилинишини маълум қилди. Ҳақиқатан ҳам Ф. Беневени Хивага келганда ҳурмат билан кўтиб олинди. Қабул маросимида Шерғозихон Россия билан савдо алоқаларини тиклашни ва душманликдан фойда йўқлигини Ф. Беневенига айтган. У Бекович-Черкасский воқеасига тўхтаб, элчи тарзида эмас, балки кўп аскарлар билан Хива хонлигини босиб олиш учун келганлигини баён этди. Шерғозихон рус элчиси билан бирга Субҳонқули номли кишисини элчи сифатида Россияга юборган. Аммо Хива элчиси 1725 йилда Петр I ўлгандан кейин Петербургга келди.' Бу ерда у Шерғозихоннинг савдо алоқаларини

www.arxiv.uz тиклаш ҳақидаги ёрлиғини рус ҳукуматига топширди. Натижада, Хива хонлиги билан рус давлати ўртасида савдо алоқаларини тиклаш ҳақида қарор қабул қилинди. 2 Бунда алоқани ўзилиши орқасида КаспийВолга йўлидаги савдога путур ётганлиги ва бож йигишнинг камайиб кетганлиги кўрсатилиб хонлик билан савдони қайта йўлга қўйиш зарурлиги уқдирилган. 3 Рус подшоҳлари Хива хонлиги билан савдо алоқасини тикланиши муносабати билан Туркистон ўлкасига махсус савдо карвонларини юбориш тўғрисида фармон чиқарди. Карвонбоши лавозимига Астраханда яшовчи самарқандлик ўзбек савдогари Ёдгор Олимов тайинланди. Олдинги саҳифаларда Бухоро хони Абулфайзхон Бекович- Черкасскийни ўлдирилишига қарши ўз нафратини билдирган эди. У бу билан чегараланмай ўша Ф. Беневени орқали Петр I номига хат юбориб ўзаро элчилик ва савдо алоқаларини кучайтириш таклифи билан бир қаторда Шерғозихоннинг Бекович-Черкасскийга нисбатан бўлган муносабатини қоралаган. Ҳатто, хон Хива хонлигига қарши қўшин юборганлиги маълум қилган." Хуллас Абулфайзхон Рус давлатини Хива хонлиги билан алоқасини ёмонлаштиришга уриниб, ўзини унга дўстлигини кўрсатишга ҳаракат қилган. Шунингдек, Абулфайзхон тобора кучайиб бораётган Хива хонлигини ишларига аралашиб оролликларни Шерғозихонга қарши бош кўтартирди. Оролликлар уни ўрнига Бухорода яшовчи шаҳзода Темур Султонни тахтта ўтказиш учун ҳаракат қилганлар. Бекович-Черкасскийнинг мағлубияти Петр I нинг Каспий денгизини шарқий қирғоқларини эгаллашга қаратилган ҳаракатларига ҳам зарба берди. Архив ҳужжатларига кўра, Тюлкараган ва Красноводскидаги ҳарбий истеҳкомларда шароитни "оғирлиги орқасида Бекович-Черкасский қолдирган аскарларни кўпчилиги дардга чалинган ёки ўлган. 1 Буни устига туркман қабилалари қалъаларга ҳужум қилиб, ўнлаб рус аскарларини асирликка олганлар. Уларни орасида ўлдирилганлар ҳам бўлган. Ҳатто, Хива хони бу ерга ҳужум қилармиш деган овозалар тарқалган. Петр I ўлимидан кейин қанчалик вақтларнинг ўтиши билан кўрсатилган қалъаларга зътибор шунчалик пасайиб борди. 1717 йилни охирида қолган оз сонли рус аскарлари қалъаларни ташлаб Астраханга қайтишга мажбур бўлдилар. Туркистон ўлкасини рус давлатини таркибига киритишга қаттиқ бел боғлаган Петр I Бекович-Черкасскийнинг тор-мор этилишидан шу даражада аламга тушганки, ҳатто, ўлим тўшагида ётганида ҳам Хива хонлигидан «қонга — қон» тарзида хун олинишини васият қилган. 2 Рус шоири А. С. Пушкин сўзича «Петр I икки армон билан кетди: бири Прут соҳилидаги мағлубияти учун Туркиядан, иккинчи Бековични қатли учун Хивадан ўч ололмаган эди». Петр I Касгшй қирғоқларини Эрондан урушиб олгандан кейин «улуғдавлатчилик ғоялари» янада жўш уриб, шундай деган экан: «Астрободцан Балхга ва Бадахшонга фақат 12 кунлик йўлдир. Бухоро барча Шарқ савдосининг марказидир. У томонларга борадиган йўлларга ҳеч ким тўсиқ бўла олмайди». Бинобарин, у Эрон орқали ҳам Туркистонни ўз таъсир доирасига олишни режалаштирган. Петр I нинг энг яқин одамларидан бири

www.arxiv.uz Волинскийнинг эсдалигига кўра, Петр I фақат Эронни эмас, балки то Ҳиндистон ва Хитойгача бўлган ерларни ўз қўл остига олиш ниятида бўлган. Уни таъкидлашича, Петр I тирик бўлганда бу ишларни амалга оширилиши турган гап эди. Хуллас, Хива хонлиги томонидан Бекович-Черкасскийнинг тор-мор этилиши рус давлатининг босқинчилик сиёсатига қаттиқ зарба берди. Шундан кейин рус ҳукумати узоқ вақтгача Туркистон ўлкасига ҳарбий юриш уюштиришни лозим кўрмади. Бироқ унга зимдан ва аста-секин тайёргарлик ишларини амалга ошириб борди. ҚОЗОҒИСТОНДА РУС ДАВЛАТИ ҲУКМРОНЛИГИНИНГ ЎРНАТИШИ Афтидан, Петр I Каспий денгизи ва Устюрт орқали Хива хонлиги ва умуман ўзбек хонликларини эгаллашни мушкуллигини англаган бўлса керакки, Россияни биринчи навбатда Қозогистон ерларида эгалигини таъминлашга даъват этган. «Шарқ билан алоқада, — деган у, — Қозоғистон тасарруфи калит ва дарвозадир. Шунинг учун миллионлаб пул сарфланса ҳам Қозоғистонни буисундириш ёки ҳеч бўлмаса у ерда Россия таъсирини ўрнатиш зарурдир». Петр I нинг бу орзуси ўлимидан кўп ўтмай замон тақозосига кўра жуда осонлик билан амалга ошиб борди. Чунончи, XVIII асрнинг биринчи чорагида ва кейинги йилларда қозоқ султонларининг ўзаро урушлари, айниқса, қалмоқларнинг тажовўзлари аҳволни ғоятда ёмонлашишига олиб келди. Шу боис қозоқларнинг айрим юқори табақа вакиллари Рус давлати тобелигига ўтишга ва бу билан ўзларини хавфсизлигини таъминлашга қаттиқ ҳаракат қилдилар. 1730 йилнинг 30 сентябрида Абулхайрхоннинг Сайқул Қайдагулов ва Қутлумбет Кашкаёв бошчилигидаги элчилари Уфага келиб, рус маъмуриятига Ўрта ва Кичик Жуз қозоқларини Рус давлати тобелигига олиш ҳақидаги сўровини топширди. Рус ҳуқумати буни бажонидил қабул қилиб, шуни таъкидлаб ўтдики, қозоқларни тобеликка олиниши Хива хонлиги ва бошқа жойларни бўйсундирилишини осонлаштиради. 1 Айни пайтда у савдони ривожлашшшда муҳим ўрин эгаллаши уқдириб ўтилди. 1731 йил 19 февралда император Анна Ивановна Кичик Жуз қозоқларии ихтиёрий равишда рус давлати тобелигига ўтказилиши ҳақидаги ёрлиққа имзо чеқди. 1731—1740 йилларда Ўрта Жуз қозоқлари ҳам Рус давлати тобелигига олинди. Бу вақтларда Хива хонлигида тахт учун курашлар шу даражада қизиб фожеали оқибатларга олиб келдики, пировардида ўзбеклардан хонликка номзод тополмай қозоқ султонларидан бири бўлмиш Элбарс (1728—1740) тахтга ўтқазилди. Юқорида қайд қилинган Абулхайрхон бундан фойдаланмоқчи бўлиб Хива хонлигини ҳам Рус давлати тобелигига ўтказишга қатгиқ киришди. Бунга эришмоқ учун ўз ўғли Нуриллахонни Элбарс ҳузурига юборди. Аммо, хонликдаги Россияга қарши кучлар бунга йўл қўймади. Хива қўшинларини Элбарс бошчилигида Хуросонга қилган тажовўзига жавобан Эрон шоҳи Нодир Хивага қарши йўлга отланди. Хонқада Эрон аскарлари қамалга олинган Элбарсни ўлдириб

www.arxiv.uz ғалабага эришдилар. Бу ерда уруш кетаётганда юқори табақа вакиллари Абулхайрхонни олиб келишиб хонлик тахтига ўтказдилар. У Нодиршоҳни келаётганлигини эшитиб Хивадан қочишга улгурди. Шу тариқа Рус давлати қозоқ жузлари орасида салмоқли ўринни эгаллаган Абулхайрхоннинг ташаббуси ва ҳаракатлари натижасида Кичик ва Ўрта Жузларда ўз ҳукмронлигани ўрнатиш имконига эга бўлди. Натижада Рус давлати нодир табиий бойликларни, бепоён ерларни, карвон йўлларини ва бошқа кўп даромад манбаларини қўлга киритди. Шундан кейин у жойларда рус шаҳарлари ва бошқа турар жойлар, саноат корхоналари ва турли конлар юзага келди. Булар Рус давлатини ҳар жиҳатдан қудратини ошиб боришини таъминлади. Бу борада Оренбург шаҳрини барпо этилиши муҳим ўрин эгаллади. XVIII асрни 30 йилларида Қозоғистон ерларини ўзлаштириш ва савдони ривожлантириш учун Ейиқ (Урал) дарёсига қуйиладиган Ор дарёси бўйида ҳарбий қалъа қуришга киришилди. 1734 йилни баҳорида ҳукумат К. К. Криллов бошчилигида Оренбург экспедициясини ташкил қилди. К. К. Крилловга ҳарбий қалъани қуриш билан бир қаторда ўзбек хонликлари билан алоқаларни ривожлантириш ҳамда ўзбек савдогарларига имтибзлар бериш сингари вазифалар юклатилди. Хуллас, рус ҳукумати Оренбург шаҳрини Туркистон ўлкаси билан сиёсий ва иқтисодий алоқаларини кўприги сифатида бунёд этадиган бўлди. У ўзининг кўрсатмасида Тошкент, Туркистон, Хўжанд, Хива ва Бухоро билан алоқани юқори даражага кўтаришга алоҳида аҳамият берган. 1 Биринчи навбатда у ердан Бухорога савдо карвони ни юбориш режалаштирилди. 1 Ҳатто ўзбекларга Оренбургда доимий яшага учун рухсат берилди. 2 1735 йилни 15 августида Оренбургнинг биринчи пойдевори қўйилди. Бу воқеада тошкентлик савдогарлар ҳам қатнашганлиги маълумдир. 3 Оренбургнинг табиий шароити ва жойланишини ноқулайлиги туфайли уни Красная Гора деган жойга кўчиришга қарор қилинди. Бу иш 1739—1741 йилларда амалга оширилди. Шунингдек Оренбургнинг яқин ва узоқ атрофларида Губерлин, Озер, Бузулуқ, Барс, Красно-Самарск, Тобин, Чеборкўл, КрасноУфим, Елдяц, Кубов, Миасск, Кивилтон, Қалмоқборди, Серднати, Берд, Крилов, Караул, Верхный, Сорочий, Тоцкий, Воздвиженский, Танальц, Илецк, Ёйиқ ва Троицк каби қалъалар пайдо бўлди. 1744 йилга келиб Оренбург губернияси ташкил топиб у Кама дарёси, Каспий денгизи, Ғарбий Сибирь ва қозоқ даштлари ўртасидаги бепоён ерларни қамради. Бу жойларда юзага келган шаҳарлар ва ҳарбий истеҳкомлар Туркистонни келажакда босиб олинишида муҳим таянч бўлди. Айни бир пайтда Оренбург Россиянинг Туркистон ва бошқа Шарқ мамлакатлари билан сиёсий ва иқтисодий алоқаларни ривожланишида муҳим марказлардан бири ҳисобланди. Рус давлати фақат Ёйиқ эмас, балки Сибирь томонидан ҳам Қозоғистонда ўз мавқеини мустаҳкамлайдиган ва ҳарбий юригаларни уюштиришни таъминлайдиган таянч нуқталари бунёд этди. Масалан, Омск (1715), Железинск, Петропавловск, Семипалатинск (1718), Устькаменогорск (1720) ва бошқа қалъалар ва шаҳарлар қурилди. Жами 60

www.arxiv.uz дан ортиқ катта-кичик ҳарбий истеҳкомлар юзага келган. Хуллас, Рус давлати қанчалик вақтларнинг ўтиши билан Қозоғистонда шунчалик кўп ўз мавқеини мустаҳкамлаб ўзбек хонликларга хавф туғдириб борди. 1839 ЙИЛДА ХИВА ХОНЛИГИГА ҚИЛИНГАН ТАЖОВУЗ Бу даврга келиб Рус давлатини ҳукмрон доиралари орасида ўзбек хонликларини босиб олиш ҳаракатлари кучайган эди. Чунончи, 1835 йилда Оренбург генерал-губернатори В. А. Перовский император Николай I га махсус хат билан мурожаат қилиб, унда Хива хонлигига қарши нафрат уйготишга қаттиқ ўринади. У Хива хонлари узоқ вақтлардан буен душманчилик қилиб келаётганлигини, гўё савдо карвонларини талаётганлигани ва рус асирларига еввойиларча муносабатда бўлинаётганлигини кўпиртириб таърифлади. Шунингдек, Хива хонлиги аҳолисини маданиятсизликда, қолоқликда ва ҳатто ваҳпшйлиқда айблади. Ҳатто, у Бекович-Черкасскийни қийнаб ўлдирилганлигини ҳам эслатиб қуйди. Шу равишда генерал Перовский қандай бўлмасин императордан Хива хонлигига қарши ҳарбий юришга рухсат олиш учун ҳеч нарсадан тоймади. У ўз хатини қуйидаги тарзда тугаллаган: «Франция Жазоирни урушиб олиши учун миллионлаб сўмларни сарфлади, лекин бу харажатларни доимий равишда бир неча марта кўпайтириб қоплаб турадиган мамлакатга эга бўлди. Россиянинг Хива хонлигини босиб олиши эса ўша харажатларнинг ўндан бирига ҳам арзимайди. Аммо, урушиб олинса Ўрта Осиё бизни маданиятимиз, савдо ва саноатимиз, бошқарув тизимимиз киришида тараққиетта эришиб асрлар мобайнида давом этиб келаеттан зулм ва азоб- уқубатдан халос бўлади» 1 . Бинобарин рус ҳарбий саркардаси Хива хонлигини эгаллаш катта бойлик беришига эътиборни қаратаркан, Россия гўё тараққийпарварлик вазифасини бажаришини писанда қилади. Бу сиёсат учун ёзилган гап эди, албатта. 1837 йилда рус императори Николай I (1825— 1855) Хива хонлигини босиб олиш ҳақида В. А Перовскийга фармон берди. Шунга мувофиқ бу генерал рус императорига 4000 кишилик аскар ва 12 тўп ажратилипшни тавсия этди. Юришга сарфланадиган маблағни ҳажми 1.689 минг қоғоз пул ва 575 минг кумуш сўм миқдорида бўлиши кўрсатилди. 1839 йилда 4250 та аскар, 18 та тўп, 2090 кишидан иборат қўшин жамланди. Сўнгра, ўша йилни 14 ноябрида Хивага қарши йўлга чиқилди. Генерал Перовский бошчилигидаги қўшин 19 декабрда Эмба қалъасига ўрнашди. Шу орада қатгиқ совуқ ва бўронни туриши рус аскарларни оғир аҳволга солиб қўйди. Ҳатто уларни орасида ўлганлар кўзга ташланди. Туя ва отларни боқиш қийинлашиб бирин-кетин ўла бошладилар. Рус қўшинларини келаётганлигидан хабар топган Хива хони Оллоқулихон уларга қарши аскарларини юборди. Булар йўлда Бухорога элчи сифатида келаётган русларни, хусусан капитан Ковалевскийни ва штабс капитани Григрасни асир олдилар. Аммо, асирлар қочиб қутилишга эришдилар. Бу вақтларда генерал Перовскийнинг қўшинини бир гуруҳи олдинроқ келиб «Чўчқа кўл» деган жойга ўрнашиб олган эдилар. Бу воқеа маҳаллий манбада шундай

www.arxiv.uz таърифланган: — руслар «Чўчқа кўлга» келиб қалъа қуришидан мақсад Хива хонлигини босиб олишга тайёргарлик кўриш эди. Оллоқулихон бундан хабар топиб Отамурод қушбегини 18 сардор ва 8 минг киши билан ўша жойга жўнатди. Хива қўшини Хивадан чиқиб Урганч, Қизилгунбанд деган жойлар орқали қозоқ йўлларига ўтдилар. Сўнгра улар «Ёмон минг йилқи» деган жойга келишганда сардорлардан бири — Муҳаммад ясовулбоши вафот этди. Унинг мурдаси Хивага юборилди. Шундан кейин Хива қўшинлари бир неча манзил йўл юриб «Чўчқа кўлга» келишди. Сўнгра душманга ҳужум қилинди. Асирликка олинган бир рус кишиси кўп сонли рус қўшинларини эртаиндин бу ерга етиб келишини, қалъада яроғ-аслаҳа кўплиги ҳақида маълумот берган. Шунга қарамай ватан ҳимоячилари русларга қарши ҳужум бошладилар. Аммо, обҳаво айниб қатгиқ совуқ ва бўронни тутиши ҳамда қалин қори еғиши жангни давом эттиришга йўл бермади. Жангда ватан ҳимоячиларидан 4 киши ҳалок бўлиб 5 киши жароҳатланди. Обҳавонинг ёмонлиги урушни давом этгиришга йўл бермай, аскарлар Хивага қайтдилар. 1 Бу воқеадан сўнг «Чўчқа кулга» етиб келган генерал Перовский ва қўшини ҳам қатгиқ совуқ ва бўрон остида қолиб одамлар бирин-кетин ўла бошладилар. От ва туяларни боқиш ҳам жуда қийинлашди. Қўшин орасида турли касалликлар кўпайиб борди. Обҳавонинг ўта ноқулайлиги ва оғир шароит йўлни давом эттиришга йўл қўймади. Шунинг учун генерал Перовский 1840 йил февраль ойини бошларида қўшинни Оренбургга қайтаришга мажбур бўлди. Бу муваффақиятсизлик катта талофат ва йўқотишга олиб келди. Чунончи, 1054 киши ҳалок бўдци, 10000 туя ва 8000 от йўқотилди. Кўп руслар йўлларда адашиб бки толиқишдан юра олмай хиваликлар томонидан асирликка олинди. 1839 йилги ҳарбий юришда давлат хазинасидан 1700 минг сўм беҳудага кетди. Бундан ташқари унда 23 минг отлар қўшилган 7500 аравалар бор эди. Уларни таннархи 2 млн сўмни ташкил этган. Шунингдек туяларни сотиб олинишига 1 млн сўм сарфланган. 1 Бу ерда кўп аскарлар ва бошқа кишиларнинг ҳалок бўлганлигини ҳамда озиқ-овқатларни, кийим-кечакларни сарфланганлигини ҳисобга олсак кўрилган зиён ниҳоятда катта бўлганлиги кузга ташланади. Шунинг учун ҳам рус императори Николай I генерал Перовскийнинг қўшинни орқага қайтарилиши ҳақида рапортига: — «Афсус, жуда афсус, лекин на чора худотаолонинг хоҳишига бўйсунмасликни ҳеч иложи йўқ»,— деб имзо чеккан. 2 Хива тарихчиси Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг кўрсатишича, ўша 1840 йилда Ҳиндистондан Ҳайбат Соҳиб отлиғ деган кимса Англия ҳукумати номидан элчи сифатида келиб қуйидаги мазмундаги номани хонга берган: «Кўп замонлардан бери руслар сиз тарафга ҳаракат этиб вилоятингиз эгалламоқ ниятидадир. Уларнинг мақсади Мовароуннаҳрни, Хоразмни, Хуросонни эгаллаб Сеистон усти билан Ҳиндистонга ўтишдир. Русия бир улуғ ҳукумат ва подшоҳликдирким уни лашкари саноқсиз ва яроғ-аслаҳаси жуда кўпдир. Унинг озгина лашкарига ҳам қарши турарлик кучингиз йўқдир. Гап шуки, яна 50 йилдан кейин (руслар) сизларни ерларингизга эга бўлур. Агар вилоятингизни мудом қўлингизда туришини ва ҳеч кимни унга тажовуз

www.arxiv.uz этмаслигини хоҳласангиз уни бизга беринг. Хоразмни Англия қўли остида деган сўз сизларни хавф-хатардан холи этади. Бизнинг мақсадимиз нафсониятдан бўлмай, дўстлиқдадир, ҳамда русларни Ҳиндистонгача йўлини тўсишдир. Биздан сизга фойда етар асло зарар етмасдир. Хоҳиш-истангизни ездириб шартнома тўзинглар, бизлар эса қабул қиламиз». Бунга жавобан хон деган: ҳозир руслар устимизга бостириб келганича йўқ. 50 йилгача ким бору, ким йўқ, биз 50 йилдан келадиган ишни деб юртимизни қўлимиздан ҳеч кимга бермаймиз. Биздан кейинги авлодлар нимани хоҳласалар шуни қилсинлар. 1 Бу жавоб элчини қониқтирмай шундай деган: «Таклифимни қабул қилганларингизда кўп фойда берарди, вақти келиб пушаймон бўлишни фойдаси йўқдир». Шундан кейин элчи ўз мақсадига эриша олмай ўз юртига қайтган. 2 Менинг фикримча Оллоқулихон узоқни кўра олмайдиган давлат арбоби ҳисобланган. У фавқулоддаги воқеаларда бир-бирларига ҳарбий ва маънавий ёрдам бериш хусусида Англия вакили билан шартнома тузганда яхши бўлиши турган гап эди. Бундан рус давлати бироз бўлсада ҳайиқиши мумкин эди. Оллоқулихон эса буни аҳамиятини тушунишга ожизлик қилди. Бу вақтда Англиянинг Ҳиротдаги элчихонаси аъзоларидан бири капитан Шекспир ҳам келиб Ҳирот ҳокими номидан Оллоқулихонга хат олиб келган. Бунда Россия билан алоқани яхшилаш ва рус асирларини озод этиш сўралган. Афтидан, Ҳирот ҳокими Рус давлатини бостириб киришини Афғонистон учун хавф туғдиришини уйлаган бўлса керак. Шунингдек англиялик капитан Аббатни келганлиги таъкидланади. 3 ХИВА ХОНЛИГИГА ҚАРШИ ҚАЙТА ҲАРБИЙ ЮРИШНИ УЮШТИРИШ ҲАРАКАТИ Рус императори Николай I 1839 йилги муваффақиятсизликни эшитиши биланоқ хонликни босиб олиш учун қайта ҳарбий тайёргарликни дарҳол бошлаш ҳақида фармон берди. Бу хусусда ҳарбий вазир генераладъютант граф Чернмшев ўзининг генерал Перовскийга юборган кўрсатмасида 1839 йил 30 январда император ҳарбий юришни зудлик билан амалга оширилишини буюрганлигини баён этган. Унда «ҳарбий юришни ўтказиб рус ҳукуматини ўз мақсадини амалга оширишдаги қатъийлигини ҳамда давлатнинг куч-қудратини букилмаслигини намойиш этиш» даркор дейилган. 1 Ҳарбий вазир кўрсатмасида императорни ҳарбий юришни езда ёки кузда Каспий денгизи ёки қуруқлик орқали уюштиришни яхшилаб урганиш ҳақидаги фикрлари ҳам қайд қилинган. Шунингдек қўшинни ҳар жиҳатдан яхши қуроллантириш ва пухта тайёргарлик кўриш уқтириб утилган. 2 Ҳарбий вазирнинг 1840 йил 17 мартида ҳукуматга ёзган ахборотида Хива хонлигига қарши юбориладиган қўшин битта генерални, 140 та офицерни, 6668 та аскар хизматчиларни ўз ичига олиши керак эди, ҳамда 300 кишилик кўчма касалхона ташкил этиш режалаштирилди. 3 Генерал Перовскийнинг таъкидлашича, навбатдаги ҳарбий юришни кўлами 1839 йилдагига нисбатан 3—4 маротаба ошиқ бўлади. 4 Шунингдек 17000 туя, 6000 от ва бошқа кўп нарсалар олиниши керак эди. Шунинг учун

www.arxiv.uz ҳам генерал Перовский ўзининг ҳукуматга юборган рапортларида ҳарбий юришни тезлик билан уюштиришни иложи йўқлигини тушунтиришга ҳаракат қилди. Биринчи ҳарбий юриш Оренбург губерниясининг хазинасига катта путур етказганлиги, кийим-бошларни, озиқ-овқатларни етишмаслиги таъкидланди. Айниқса туяларни топиш мушкуллиги кўрсатиб ўтилган. Умуман, генерал Перовский янги ҳарбий юришни тарафдори бўлсада, лекин юзага келган оғир шароит уни тез орада амалга ошириш имконини бермаслигини ҳукумат вакилларини ишонтиришга ҳаракат қилди. Дуппи тор келганлиги императорга ҳам равшан бўлган бўлса керакки, у ҳарбий вазирнинг 1840 йил 19 майдаги ахборотига кўра ҳарбий юришни маълум вақтгача қолдириши ҳақида фармон берган. 5 Шу тариқа Хива хонлигини босиб олишга қилинган иккинчи ҳаракат руебга чиқмади. Ҳарбий юриш муносабати билан Оренбургда Хива хонлиги ҳақида маълумотлар тўпланди. Буларга кўра хонлик ерлари Амударё, Оролнинг жанубий қирғоқларидаги ва Устюртнинг жанубишарқий қисмидаги водийларни ўз ичига олган. Унинг шимоли Амударёнинг ҳар йилги тошиши орқасидан кўп жабрланган. Бу ерда кўллар ва зовурлар мавжуд. Жануби қум- тўпроқли ерлар ва каналлар билан қопланган. Хонликда ўзбеклар, туркманлар, қорақалпоқлар, асирликка олинган руслар ва эронликлар яшайдилар, 30—40 минг атрофида қўшин жамлаш мумкин. Хонликда 16 та тўп бўлган. Аҳолининг сони ярим миллионга боради. Шаҳарларда том маънодаги ҳарбий истеҳкомлар бўлмай, пахса деворлар ва зовурлар билан қуршалган. Халқ устидаги солиқлар жуда оғир, аммо амаддорларнинг очкузлиги орқасида хон хазинасига кўп маблағ тушмайди. Хива хони Оллоқулихон ожиз табиатли киши ҳисобланиб, атрофдаги кишиларнинг таъсирига берилган. Укаси билан чиқишмайди. Уни Бухоро ва Эрон билан алоқаси ёмон, негаки уларга қарши ҳужумлар қилган. Шуни айтиб ўтиш лозимки, рус ҳукумати ўзининг ҳарбий юришларини уюштиришда ва ҳарбий истеҳкомларни барпо этишда карвон йўлларини хавфсизлигини таъминлашни ва ўзбек хонликларидаги рус асирларини озод этишни ҳамиша рўкач қилиб келган. Бу масалалар 1717 ва 1839 йилларда Хива хонлигига қарши ҳарбий юришлар уюштирилганда ҳам олдинга сурилган эди. У вақтларда туркманлар, қалмоқлар ва қорақалпоқларнинг қароқчи гуруҳлари Россия чегараларида русларни асирликка олиб Хива, Бухоро ва хонликларни бошқа шаҳарларида сотар эдилар. Руслар турли хўжалик ишларида ишлатилган. Уларнинг орасидан лашкарбошилар, жангчилар, элчилар ва бошқа масъулиятли ишларни бажарувчи кишилар чиққанлиги маълумдир. Аммо уларнинг кўпчилиги ўз ихтиёрида бўлмай қул каби ишлатилган. Гарчан, 1839 йилги генерал Перовский бошчилигидаги ҳарбий юриш муваффақиятсизлик билан тугаган бўлсада, лекин Хива хони Оллоқулихон уни яна қайтарилишини ҳамда савдони ривожлантириш ўта зарурлигини англаб рус ҳукуматининг рус асирлари бўйича даъвосини инобатга олиш ва алоқани яхшилаш мақсадида 1840 йилда махсус фармон эълон қилди. Бунда шундай дейилган: «Биз Хоразм шоҳи жанговор аскарларни ва зафарларнинг

www.arxiv.uz бош бўғини барча евмут ва човдур қабилаларига, қозоқ ва қирғиз ботирларига ва бошлиқларига, умуман бизга содиқ барча фуқароларимизга шуни маълум қиламизки, шу 1840 йилдан бошлаб Умум Русия императори олий хазратлари билан тинчлик ва дўстлиқда яшашга қарор қилдим. Шунинг учун биз мазкур олий фармонимиз бўйича ўзимизни содиқ фуқароларимизга бундан буен Россия чегараларига ҳужум қилмасинлар, рус асирларини сотиб олмасинлар, бунга бўйсунмовчилар жазога тортилади». 1 Шуниси диққатта сазоворки, Оллоқулихон рус ҳукуматининг рус асирлари ҳақидага даъвоси «хонликни босиб олиш учун бир баҳона эканлигини» яхши англаган. Аммо, у сир бой бермай иш юритган. Шу мазмундаги хатни Хива шаҳрини ҳокими мулла Муҳаммад Шариф ҳам Оренбург генерал-губернатори Перовский номига йўллаган. 2 Бунда Отаниезхўжа Раис бошчилигида озод қилинган руслар ўз ватанига қайтарилаётганлиги билдирилган. 1840 йил 18 октябрда Хива элчиси 418 кишидан иборат асирликдаги русларни Оренбургга олиб кедци. Шундан кейин у Петербургга бориб ўзаро тинчлик ва савдо алоқаларини тиклаш хусусида аҳд қилинди. 3 Бу алоқалар 1839 йилдаги ҳарбий юриш вақтида рус ҳукумати томонидан Оренбургда ва Астраханда ўзбек хивалик савдогарларни ушлаб қолиши орқасида ишдан чиққан эди. Петербургда Оллоқулихон томонидан рус асирларини ўз ватанига қайтарилиши ўзаро савдо алоқалари йўлга қуйилишида ижобий ўрин эгаллади. 1841 йилни 13 январида Хива хонлиги элчиси Эшбой Бобоев ҳам 5 та рус асирлари билан Оренбургга келган. 4 Архив маълумотларини кўрсатишича ўз ватанига қайтган русларнинг 317 таси Каспий денгизи қирғоқларида, 55 таси Оренбург линиясида, 21 таси Царицинда асирликка олинган. ОҚМАЧИТДАГИ ЖАНГ Х I Х асрнинг 40 йилларида ўзбек хонликларига қарши юриш бошлаб юборилди. Бу вақтларда қозоқ халқининг содиқ фарзанди Султон Кенисар бошчилигида Чоризм ҳукмронлигига қарши ҳаракат кучайди. 1843 йилда ҳарбий кучлар бу қўзғолонни бостириш учун юборилди. Натижада, ватан ҳимоячиси Султон Кенисар қўлга олинди ва ўлдирилди. Шу равишда чор ҳукумати ўзбек хонликлари томонга юришда йўлда учрайдиган барча тўсиқларни бартараф қилиб борди ва айни бир пайтда ҳарбий истеҳкомларни қурди. Масалан, 1845 йилда Турғай дарёси бўйидаги Оренбург истеҳкоми қайта қуридци, Мангишлоқ ярим оролида эса Новопетровск (кейинчалик Александровск) истеҳкоми барпо қилинди. 1848 йилда эса Сирдарёнинг Оролга қуйилиш жойида Раим (Казалинск) ҳарбий истеҳкоми бунёд этилди. Бу ишни генерал 06ручев қўмондонлигидаги 4 рота, 3 юзлик ва 4 замбаракли аскарлар амалга оширди. Ўша йили 23 августда полковник Ерафеев бошчилигидаги 2 замбарак билан қуролланган 200 рус қўшини Хива аскарларини мағлубиятга учратиб Хон хўжа қалъасини босиб олди. Шундан кейин «Николай» ва «Константин» кемаларидан йборат Орол флотиляси юзага келтирилди. Кейин 1848 йилда Хива хонлигига қарашли Хўжа Ниез

www.arxiv.uz қалъаси рус қўшини томонидан эгалланди ва остин-устин қилиб ташланди. 1850 йилда 50 пиёда, 175 казак ва 2 замбаракдан ташкил топган рус қўшини Қўқон хонлигини Тўйчибек қалъасини босиб олиб бўзиб ташлади. Ўша йили душман кучлари Қўшқўрғон номли Қўқон Қалъасини эгаллади. 1851 йилда полковник Корабошев бошчилигида 5 та рота, 5 юзлик, 6 замбарак ва 1 та ракета станогига эга аскарлар Оқбулоқ деган жой яқинида Ёқуббек бошчилигидаги Қўқон қўшинига зарба берди. Бу вақтларда Туркистон, Чимкент, Авлие ота, Пишкек, Тўқмоқ, Оқмачит ва уларнинг атрофидаги бепоён ерлар Қўқон хонлигининг қул остида эди. Шу боисдан рус қўшинлари биринчи навбатда хонликнинг кучлари билан туқнашди. Оқмачит (ҳозирги Қизил Ўрда) хонликнинг энг муҳим ҳарбий қалъаларидан бири ҳисобланган. 1852 йилда унга рус қўшинлари ҳужум қилди, лекин 72 кишини йўқотиб ололмадилар. Ўша йили полковник Бларамберг ҳарбий отряди (1,2 рота, 2 юзлик ва 5 замбарак) билан Қушқўрғон, Чимқўрғон, Кумушқўрғон сингари Қўқон қалъаларини босиб олди. Кейинги 1853 йилда шахсан генерал Перовский бошчилигида 12 та тўплар билан икки мингдан ортиқ аскарлар Оқмачитни қамал қилдилар. Генерал Перовскийни таслим бўлиш ҳақидаги таклифларига ватан ҳимоячилари: «Бизлар бир дона порох ва кўчада бир кесак қолгунча, ҳамма қуролларимиз тамоман синиб битгунча курашамиз», деб жавоб қайтардилар. Қалъада бор йўғи 250 киши мудофаада эди. Лекин шунга қарамай улар жасорат ва қаҳрамонлик намуналарини намойиш этиб, душманни ҳайрон қолдирди. Бунга тан берган генерал-губернатор Перовский бошлиқларга ёзган ахборотида мудофаачилар «қалъанинг деворларида ва ички томонидан қўмондон Муҳаммад Алихоннинг ҳалок бўлишига қарамай юзбопш Лафас бошчилигида ниҳоятда катта жасорат ва матонат билан жанг қилдилар. Ҳамда ўзлари қасам ичганидек, охирги дақиқагача имкони борича курашдилар» деган эди. Шуниси диққатга сазоворки, қалъанинг ҳимоясидаги жангда ўзбек аёллари ҳам қатнашиб душманни лол қолдирган. Рус қўшини қалъа деворининг устига порох қўйиб портлатиб ичкарига бостириб киргандан сўнг эркаклар ва аёллар қўлларидаги қуролларини ва ўқларини ташлаб қилич жангига ўтиб, шу даражада урушдиларки, бундай манзарани осмону фалак ҳали ҳеч кўрмаган ва эшитмаган эди. Қалъадаги эркак ва аёллар асир тушишни ор билиб, ўзларини ўлимга маҳкум этганликлари русларни жуда ҳайратлантирган. 1853 йил 28 июлда 22 кунлик жангдан кейин Оқмачит қалъаси тор-мор этидци. Бу ердаги 250 ҳимоячидан 74 киши тирик қолган, 35 таси ярадор ҳисобланган, ўлганларнинг орасида аёллар ҳам бўлган. Рус аскарларидан 25 киши ҳалок бўлди ва 46 киши ярадор қнлинди. Қалъадан 80 та аёл ва 25 та болалар асир олинди. Оқмачитнинг ўрнида «Форт Перовскии» рус қалъаси барпо этилди. Оқмачитнинг қўлдан кетиши бутун Қўқон хонлигини ларзага солди. У ерга бир неча маротаба Қўкон қўшини ва кўнгиллилар юборилиб жанг қилинди. Бундай жангларнинг бирида, 1853 йилнинг 18 декабрида ватан

www.arxiv.uz ҳимоячиларидан икки минг киши ҳалок бўлган. Лекин ҳар бир ўриниш мағлубият билан тугалланди. 1854 йилда Олма Отада Верний номида рус ҳарбий истеҳкоми қурилди ҳамда Или водийси қўлга киритилди. Бу ерда Заилийск бўлими ташкил этилди. 1856 йилда полковник Харментавский бошчилигидаги 1 рота, 1 юзлик ва 1 ракета станогли рус қўшинлари қозоқларни Катта Жузига тегишли тапай қабиласини буйсундирди. Шунингдек, 320 пиёда, 300 казак, 3 замбарак ва 2 та ракета станогидан ташкил топган генерал-майор граф фон Фитин қўмондонлигидаги қўшин Хўжа ҳарбий истеҳкомини босиб олдилар. 1857 йили эса бу генерал 200 пиёда, 300 казак ва 2 та замбарак билан Хива қўшинини мағлубиятга учратди ҳамда уларнинг тарафини олган бир гуруҳ қозоқларни жазолади. Рус давлати томонидан бирин-кетин хонлик ерларни босиб олишга қарши Тошкентда катта куч тўпланди ва Илиорти томонга юборилди. Бу ерларда 1858 йилда 5000 кишилик Тошкент ва Қўқон ҳарбий кучлари билан подполковник Перемешмелский бошлиқ қўшин ўртасида жанг бўлиб ватан ҳимоячилари Чуй дарёси водийсига суриб ташланди. 1860 йилда 6 та рота, 600 та казак, 12 та оғир замбарак, 4 та ракета мосламасидан ташкил топган рус аскарлари Пишпак ва Тўқмоқ сингари Қўқон истеҳкомларига ҳужум қилиб, қўли баланд келди. Подполковник Перемешмелский Пишпекни эгаллаш учун 954 та снаряд ва 13 мингга яқин ўқ ишлатди. Ҳимоячилардан кўп кишилар ўлди ва ярадор бўлди. Шунингдек, Туқмоқ қалъаси ҳам душман томонидан эгалланиб, бу ҳол бутун хонликни катта ташвишга солди. Ўзбек, қозоқ ва қирғизлар биргалиқда Тошкент ҳокими бошчилигида Рус давлати тажовўзига қарши бош кўтариб 1860 йил 21 октябрда Қоракузтоғ дарёси бўйидаги Узунеғочда босқинчилар билан тўқнашди. Бу ерда 20 минг кишилик ватан ҳимоячилари билан подполковник Калпаковский бошчилигидаги қўшин (3 рота, 2 юзлик, 6 замбарак ва 2 та ракета мосламаси) ўртасида Пишпек остонасида жангда душман ғалабага эришди. Рус қўшини томонидан 2051 снаряд, 31879 та тўп отилди. Бу жангда ватан ҳимоячиларидан 1500 киши ўлдирилди ва кўпи яраланди. Душман аскарларидан 13 киши ўлдирилди ва 29 киши жароҳатланди. 574 ҳимоячи асирга олинди. Асирлар орасида, 82 савдогар, 92 та аёл ва болалар бор эди. Душман Пишпек ва Туқмоқ истеҳкомларини ер билан яксон қилди. Гарчан, ватан ҳимоячилари бирин-кетин мағлубиятга учраган бўлсаларда, лекин озодлик учун ҳеч нарсадан тоймадилар. АВЛИЁОТА, ТУРКИСТОННИ ВА ЧИМКЕНТНИНГ БОСИБ ОЛИНИШИ 1861 йилнинг 25 октябрида генерал-лейтенант Дебу бошчилигидаги рус қўшини хонликнинг Янгиқўрғон қалъасини вайрон қилиб ташлади. Кейинчалик 1862 йилда полковник Калпоковский 4 та рота, 2 юзлик ва 4 замбарак қўшин билан Марки номидаги Қўқон истеҳкомини эгаллади. Генерал-лейтенант Дебу 550 пиёда, 300 казак ва 10 замбарак билан Динқўрғон қалъасини босиб олди. 1863 йил 4 июнда полковник Черняев ўз

www.arxiv.uz қул остидаги 87Сибирь батальонининг 5ротаси, ҳарбий Сибирь батальонининг 3,5 уқчи роталари, 9ғарбий Сибирь казаклари артиллериясининг 1взводи пийда тоғ батарияси ва Сибирь казаклари полки билан Авлиеотани урушиб олди. Ўша йили 18 июндан 1 июлгача подполковник Лерхни 2 та ротаси 1,2 юзлик, 2 та тоғ замбарак ва 1 ракета мосламаси билан Қорабура довонидан ошиб Қўқон аскарларини қириб ташлади ва қорақирғиз қабилаларини бўйсундирди. 1864 йилнинг 12 июнида 412 рота, 10 замбарак, 6 мортира ва 2 ракета мосламаси билан полковник Веревский Туркистонга ҳужум қилди. Бу жангда маҳаллий халқ вакилларидан кўп кишилар ҳалок бўлди. Баъзи маълумотларга кура, чор қўмондони агар шаҳар таслим бўлмаса, Аҳмад Яссавий мақбарасига тўп отилиши ва вайрон қилинишини маълум қилган. Шундан кейингина ҳимоячилар урушни тўхтатишга мажбур бўлганлар. Туркистонни Рус давлати томонидан эгалланиши Тошкент ва умуман Қўқон хонлиги учун катта хавф туғдирди. Қўлдан кетган жойларни қайтариб олиш ва Чор ҳукумати аскарларининг юришини тўхтатиш учун Қўқонда тайёргарлик ишлари амалга оширилди. Чунончи, хонликнинг ҳамма жойларидаги қўшин тўпланиб, ҳарбий қуроллар билан таъминланди. Сўнгра Қўқон хони Саидхон ва лашкарбоши Алимқул аскарлар билан Тошкентга жунади. Бу ерда ҳам ҳарбий тайёргарликка зўр эътибор берилиб, Алимқул кўп қўшин билан Чимкентга йўл олади. Чунки бу вақтда Черняев бошчилигидаги рус отрядининг Авлиеотадан Чимкент томон йўлга чиққанлиги ҳақида хабар олинган эди. Шундан кейин қўшинлар ва аскарлар тонг отар пайтида йўлга отланиб, ҳар бир маҳалла олдида халқдан «дуои фотиҳа» олиб шаҳардан чиқиб кетган. Буларни халқ яхши ният ва йиғи-сиғи билан кузатиб қолган. Хон қўшинларидан ҳар бир шаҳарнинг аскари алоҳида қисмни ташкил этиб ўз бошлиғига эга бўлган. Масалан, тошкентликларга Мирза Давлат, қипчоқларга Мингбой, марғилонликларга Юсупбой, хўжандликларга Мирзааҳмад қушбеги бошчилик қилган. Шунга ўхшаш андижонликлар, наманганликлар, ўшликлар ва бошқа жойларнинг ҳарбий қисмлари мавжуд бўлган. Шунингдек, эшони Калон хўжа, Муминхўжа Судур, Мирбобо понсодбоши ва Авазмуҳаммадий сингари саркардалар ҳам қўшинга раҳбарлик қилганлар. Қушинга шахсан Алимқулнинг ўзи бошчилик қилган. Чимкентдаги жангни қипчоқлар бошлаб кейин тошкентликлар ва бошқа шаҳар отрядлари давом эттирганлар. Даставвал бир кечакундуз давомида иккала томон ўртасида тўплардан отишув бўлган. «Сўнгра тўрт томондан, — деб ёзади Солиҳ Тошкандий, — аскарлар отдан тушди ва тўрт томондан карнайлар чалиниб, рус қўшинларига қарши хужумга ўтилди. Ўша онда ҳозир бўлган кишиларни сўзича хон қўшинлари 2 —3 минг қадамгача тўхтовсиз олға қараб чоптилар. Икки ўртада бир ярим минг қадамча масофа қолганда рус аскарлари томонидан бирданига тўп ва милтиқлардан емғирдек ўқ бўрон қилдиларки, майдонда бирданига 12 минг киши ўлдирилди, уларнинг оҳ, нола ва фарёдлари осмонга таралди. Ҳатто бу фожеали манзарадан русларни ўзлари ҳам ҳайратда қолиб бармоқларини

$www.arxiv.uz тишлаб баланд овоз билан бақирдиларки, эй мусулмонлар, биз урушни тўхтатдик, ўлук ва ярадорларни майдондан олинглар, дедилар». Шундан кейин Қўқон лашкарбошиси Алимқул ҳузурига Н. А. Северцев номли рус элчиси келиб сулҳ тузишни таклиф этади. Бу таклиф хон томонидан сардор ва амалдорлар муҳокамасига қуйилиб фикр алмашув ўтказилди. Айрим амаддорлар сулҳ тузишни қувватлаган бўлсада, бошқа бир гуруҳ кишилар, шу жумладан Тошкент амаддорлари унга қарши чиқиб, сулҳ тузиш алдашлик нуқтаи назаридан таклиф этилаётганлигини уқтириб ўтдилар. Пировардида рус отрядларини Туркистонга қайтиб кетиши ҳақида рус элчиси билан келишилди. Шунга биноан рус қўшинлари Туркистонга йўл олди. Бу шундан гувоҳлик берадики, рус қўшинлари Чимкентни эгаллашга қурбилари етмай орқага қайтишга мажбур бўлган. Лекин рус қўшинлари йудда Туркистондан қўшимча кучнинг келиб қўшилиши натижасида Черняев бошчилигида Чимкентга қайта ҳужум қилдилар. Бу жойнинг қалъасининг ташқарисида жойлашган «Жанан» қабристонини бир томонида қаттиқ жанг бўлиб Қўқон қўшинлари ғалаба қозонди. Рус қўншнлари эса Туркистонга қайтиб кетдилар\ Шундан кейин Алимқул Авлиеота мудофаасини уддалай олмаган ва уни рус қўшинларига бериб қўйиб, Чимкентга қочиб келган ҳоким Ниезали понсадбошининг оёқ-қўлларини боғлаб тўп огзига қўйиб оттирди. Худди шу хидда Дуглат қабиласининг бошлиқларидан бири рус қўшинларига жосус сифатида хизмат қилган Бойзоқбой номли киши ҳам жазоланди. Лашкарбоши Алимқул Чимкент мудофаасини мустаҳкамлаш ва Чор ҳукуматига қарши урушни давом эттириш тадбирларини кўраётганда Бухоро хонининг Қўқонга қарши отланганлиги ҳақида хабар олди. Шу муносабат билан Алимқул Чимкентда қўшиннинг бир қисмини қолдириб Қўқонга жўнади. Бу ҳолат Чимкентда рус аскарларига қарши ҳаракатга салбий таъсир кўрсатди. Буни яхши англаган Черняев отряди полковник Лерх бошчилигида қўшин билан биргаликда Чимкентга ҳужум қилиб, 1864 йилнинг 21 сентябида уни эгаллади. Бу ерда рус қўшинлари томонидан кўп одамлар ўлдирилди. Қўқон қўшинларининг бир қ исми Тошкентга қочиб кетди. Генерал Черняев Рос сия тарафдорларидан бири Силдиқ Назарни Чимкентнинг мингбошиси қилиб тайинлади. ТОШКЕНТНИНГ УРУШИБ ОЛИНИШИ Генерал Черняев бу шаҳарни эгаллаш учун тайчяарлик ишларини кўриб озиқ-овқат, қуроласлаҳа ва бошқа нарсаларни Тошкентта олиб боришни уюшти риш вазифасини Алимқули томонидан ўлдирилган Бойқозоқбойнинг ўғли Оқмуллага тошпирди. Қўқон қўшинлари артиллерияси ҳам анча яхши уюштирилган бўлиб, унинг тўпларини узоққа отилиши ва нишонга тегиши мақтовга сазовор бўлган. Шунинг учун ҳам генерал Черняев қандай бўлмасин, тезроқ Қўқон хонлигига зарба берилмаса, кейин енгиш оғирлашишини рус ҳукуматининг тегишли вакилларига маълум қилди. Генерал Черняев Чимкентда тайёргарлик кўриб, 1864 йилнинг$