Turkistonda mustabid tuzumga qarshi qarshilik harakati - Tarix - Referatlar

Turkistonda mustabid tuzumga qarshi qarshilik harakati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

Turkistonda mustabid tuzumga qarshi qarshilik harakati Reja : 1. Istiqlolchilik harakatining boshlanishi va uning sabablari 2. Farg‘ona vodiysida sovetlarga qarshi qurolli harakat va uning mohiyati 3. Qurolli qarshilik harakatining butun Turkiston mintaqasiga yoyilishi 4. Buxoro va Xorazmdagi qurolli muholifat harakati 5. Sovetlarga qarshi qurolli kurashning yengilishi va uning sabablari

Turkistonda oktabr to‘ntarishidan keyin sodir bo‘lgan voqealar jarayoni shuni ko‘rsatdiki, bolsheviklar o‘rnatgan sovet rejimi o‘lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muhtoriyatni ham ravo ko‘rmadi. Mustaqillik osonlikcha qo‘lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo‘liga qurol olib bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshladilar. Biroq soqvet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga “bosmachi” degan nohaq tamg‘a bosildi. Bu atama aynan bolsheviklar tomonidan o‘ylab topilgan atama bo‘lib, milliy istiqlolchilar o‘zlarini bu nom bilan atamaganlar. Bu harakat haqida so‘z yuritilgan 1918-1919 yillardagi arxiv hujjatlarida ham bosmachi degan so‘z uchramaydi. Bu hujjatlarda “qaroqchi”, “shayka” yoki “bosqinchi” degan iboralar ishlatilgan. 1919 yilning o‘rtalaridan boshlab ayrim rasmiy hujjatlarda, keyinchalik esa sovet vaqtli matbuotida “bosmachi” iborasini qo‘llash boshlangan. “Bosmachi” va “bosmachilik” iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish uchun milliy shovinistlar tomonidan o‘ylab topildi va “banditlik”, “qaroqchilik” so‘zlari bilan bir qatorga qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin “bosmachi” yorlig‘i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari qayta tiklandi va ularning haqitqiy qiyofalari milliy istiqlolchilar sifatida namoyon bo‘ldi. Sovetlarga qarshi qurolli harakat Turkiston muhtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlandi. Zotan bu bu davrda Turkisitonda vujudga kelgan ijtimoiy- siyosiy vaziyat sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat boshlanishini muqarrar qilib qo‘ygandi. Shu bilan birga bu harakatning boshlanishi uchun muhtoriyatning tor-mor qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham bor edi. Birinchidan, 1917 yilda sodir bo‘lgan oktabr to‘ntarishi natijasida hokimiyatni qo‘lga olgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g‘oyani avval boshdanoq o‘ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan, sovet hukumati o‘rnatilgan dastlabki davrda hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g‘ururi, haq-huquqi

inkor qilindi. Turkistonda bolsheviklar tomonidan o‘rnatilgan sovet rejimi chor Rossiyasi mustamlakasiligining yangi shakli ekanligi o‘sha dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lgan edi. Uchinchidan, yangi tuzum o‘rnatilgan ilk kunlardanoq mahalliy aholining asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Shariat asoslari va qozixonalar bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning turli shakllariga chek qo‘yildi. Turkiston Muhtoriyati hukumatining tugatilishi bu harakatning butun Farg‘ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o‘tadi. Chor Rossiyasining mustamlakasilik zulmi ostida ezilib kelgan farg‘onaliklar Turkistonda birinchi bo‘lib bolsheviklar rejitmiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi qurolli harakat (istiqlolchilik harakati) 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Bu harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar bo‘lgan. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e’tirof etishicha, unga asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashgan. Ularga shahar aholisining aksariyat qismi – o‘ziga to‘q badavlat oilalarning vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba’zi boylar ham qo‘shildi. Harakat qatnashchilari safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar – ziyolilar ham ko‘pchilikni tashkil qilar edi va ular jadidlar orasidan yetishib chiqqan Turkiston munavvvarlari edi. Bir so‘z bilan aytganda ular safida xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi. Dastlabki qurolli guruhlarning tashkil topishi Kichik Ergash (taxminan 1885-1918) va Katta Ergash (taxminan 1880-1921) ning nomlari bilan bog‘liq. 1918 yil 27 fevralda Qo‘qon atrofidagi Bachqir qishlog‘ida bo‘lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo‘lgach, uning o‘rniga Katta Ergash Farg‘ona vodiysida bolsheviklar rejimiga qarshi ozodlik bayrog‘ini ko‘taradi. Qo‘qon uezdidagi harakatning dastlabki tayanch nuqtasi Bachqir edi. 1918 yil mart oyining oxiriga kelib Katta Ergashning nomi Farg‘ona vodiysi aholisi o‘rtasida juda mashhur bo‘lib ketadi.

Marg‘ilonda esa militsiyaning sobiq boshlig‘i Muhammad Aminbek Ahmadbek o‘g‘li Madaminbek (1892-1920) kurash boshladi. U o‘z oldiga sovet hokimiyatini ag‘darish va Farg‘ona muhtoriyatini tiklash vazifasini qo‘ygan edi. Madaminbek usta siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega bo‘lgani hatto bolshevik rahbariyati tomonidan ham tan olingan edi. Farg‘ona vodiysida 1918 yilning o‘rtalariga kelib taxminan yuzga yaqin qo‘rboshilar o‘z guruhlari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib borar edilar. Bu guruhlarda 15 000 yigit bor edi. Turkistondagi bu harpakatning o‘ziga xos milliy ko‘rinishi va xususiyatlari mavjud bo‘lgan. Bu xususiyatlar harakatdagi qo‘rboshilar dastalari va guruhlari faoliyatida, ularning maqsad va istaklarida o‘z ifodasini topgan bo‘lib, unda islom shariati qonun-qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, milliy demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzishgacha bo‘lgan g‘oyalar mujassamlashgan edi. Turkiston mintaqasidagi mazkur harakatning muhim xususiyati shundaki, bu harakatda maqsadlar va vazifalar qanday bo‘lishidan qat’iy nazar boshdan oxirigacha bir ustivor g‘oya – Turkistonning milliy mustaqilligi yotadi. Bu harakat gox kuchayib, goh pasayib turishiga qaramay, unda ishtirok etuvchilarning tarkibi o‘zgarib turishi va ikkilamchi manfaatlar o‘rtada turganligi hamda ob’ektiv va sub’ektiv omillar kuchlar muvozanatiga salbiy ta’sir qilishiga qaramay, harakatning asosiy maqsadi Turkiston mustaqilligi bo‘lib qolaverdi. Turkistondagi bu harakatning uyushgan bir shaklda namoyon bo‘lishida qo‘rboshilar ko‘rsatgan g‘ayrat-shijoatni alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Qo‘rboshilar harakatning harbiy rahbarlari bo‘lib, ular o‘z jangovarliklari bilan mashhur edilar. O‘z vaqtida Farg‘ona vodiysida Kichik Ergash, Katta Ergash, Madaniminbek, Shermuhammadbek, Muhiddinbek, Islom Polvon, Yormat Maxsum, Samarqand viloyatida Ochilbek, Bahrombek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abduqahhor, Anvar Posho, Salim Posho, Davlatmandbek, Fuzayl Maxsum, Xorazm respubikasida Junaidxon kabi qo‘rboshilar bu harakatni yagona kuchga birlashtirish uchun rahbarlikni birin-ketin o‘z qo‘llariga olsalarda, lekin Turkiston mintaqasidagi

qurolli harakat boshdan oxirigiacha yagona markazga to‘liq uyusha olmadi. Turkiston fidoyilarining ozodlik harakatini yagona markazga birlashtirish uchun izchil kurashayotgan Madaminbek bilan Anvar Poshoning taqdirlari esa fojiali tugadi. Farg‘ona vodiysidagi bu harakat 1919 yil yozining oxiri va kuzida o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlari armiyasining qo‘shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag‘darish uchun real kuch edi. Sentabr oyining dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod va O‘Sh shaharlarini egallashdi. Ular 13 sentabrda Eski Marg‘ilon shahrini qizil bosqinchilardan ozod qildilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar – Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshchiligidagi qo‘shinning hujumi Farg‘ona vodiysini larzaga keltirdi. 1919 yil 22 oktabrda Pomirning Ergashtom ovulida bo‘lgan anjumanda Madaminbek boshchiligidagi Farg‘ona muvaqqat muhtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 tub aholi va 8 yevropalik kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig‘i bo‘lish bilan birga Farg‘ona vodiysidagi bu harakatning Oliy bosh qo‘mondoni etib ham saylandi. 1919 yil kech kuziga kelib Madaminbek qo‘li ostida 30 mingga yaqin yigit qizil armiyaga qarshi janglar olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbek qo‘li ostida 20 ming, Katta Ergash qo‘rboshida 8 ming askar bo‘lgan. Ana shu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo‘naltirib turdilar. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga hos chsifatlar uyg‘unlashgan edi. U vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishdagi o‘z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. Turkistondagi bu harakat 1920 yilning yozi va kuzida o‘zining yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi. Farg‘ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda endilikda Xorazm va Buhoro respublikalaridagi muholifatchilar ham bosqinchi qizil armiya jangchilariga qarshi kurashga otlandilar. Kurash bayrog‘ini vodiyda Madaminbek o‘rniga endi Shermuhammadbek ko‘tardi. Vodiydagi qo‘rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumanidagi G‘oyibota qishlog‘ida o‘zlarining navbatdagi qurultoyiga to‘planib, 1920 yil 3 mayda Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston

turk mustaqil islom jumhuriyati yoki qisqa qilib aytganda Turkiston muvaqqat hukumatini tuzdi. Shermuhammadbek Farg‘ona vodiysidagi kurashchilarning Oliy bosh qo‘mondoni ham qilib saylandi. Bolshevik rahbarlarning e’tiroficha, “Madaminbek qo‘rboshilar ichida eng kuchlisi bo‘lgan bo‘lsa, shermuhammadbek shubhasiz eng xavflisi edi.” Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatni tashkiliy jihatdan uyushtirishda Farg‘ona vodiysi, Buxoro va Xorazmdagi qo‘rboshilarning mazkur davrda bo‘lib o‘tgan 30 dan ortiq qurultoylarining ahamiyati katta bo‘ldi. Bu qurultoylarda harakat rahbarlari saylangan, qo‘rboshilar yagona qo‘mondonlik ostida birlashtirilgan. Ammo bunga har doim ham amal qilinmas edi. Shuningdek, qurultoylarda qo‘rboshilar guruhlari harakat qiladigan joylar va ularning ta’sir doirasi belilab olingan. Ba’zi qo‘rboshilar oliy bosh qo‘mondonga bo‘ysunmay, o‘zlaricha mustaqil harakat qilganlar. Shuningdek, bu paytdagi beqaror vaziyatdan foydalangan ba’zi kishilar talonchilik guruhlari tuzib xalqni talaganlar. Turkistondagi bu harakatning g‘oyaviy rahnamolari yetarli darajada mavjud bo‘lib, ular asosan jadid vpakillari va islom ulamolari edi. Harakatga g‘oyaviy rahbarlik qilish uchun jadidlar bilan ulamolar o‘rtasida o‘zaro raqobat mavjud bo‘lgan. Namanganlik Nosirxon to‘ra, toshkentlik muftiy Sadriddinxon Maxsum, Turkiston MIK raisining sobiq o‘rinbosari To‘raqul Jonuzoqov, Ahmad Zaki Validiy va boshqalar bu harakatning g‘oyaviy mafkurachilari edilar. Haraktga rahbarlik qilgan islom ulamolari orasida yassaviyliuk va naqshbandiylik tariqatining pirlari ko‘p bo‘lgan. Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalaridagi jadidlarning bir qismi bu paytda sovet tashkilotlarida faoliyat ko‘rsatishsada milliy mustaqillik to‘g‘risidagi o‘z g‘oyalaridan voz kechishmagan edi. 1921 yil avgustda buxoro shahrida Validiy boshchiligida tuzilgan Turkiston Milliy Birligi tashkiloti butun Turkiston mintaqasidagi bu guruhlarga siyosiy jihatdan rahbvarlik qiluvchi markaz vazifasini bajardi. Bu davrda “Milliy ittihod”, “Milliy istiqlol” tashkilotlari tashkil etilgan bo‘lib, ular harakatning keyingi rivojida muhim o‘rin tutdi.

Farg‘ona vodiysidagi vatanparvarlar qo‘shiniga 1923-1924 yillarda oldin Islom Polvon, so‘ngra Yormat maxsum kabi qo‘rboshilar rahbarlik qildilar. Bu paytda qo‘rboshilarning kichik-kichik guruhlari jang harakatlarini olib bordilar. Farg‘onada ularning soni 1923 yilda 350-400 atrofida edi. Lekin qo‘rboshilar kurashning mazkur bosqichida turli sabab va mahalliy shart-sharoitlar sababli doim ham bir-birlari bilan kelishib ish ko‘rmadilar. 1920-1924 yillarda bu harakat Buxoro va Xorazm respublikalarida ham avj oldi. Buxoro va Xorazmdagi milliy muholifatning ozodlik kurashlari alohida, o‘ziga xos yo‘nalish va xususiyatga ega bo‘lib, o‘ta murakkabligi va ziddiyatliligi bilan Turkiston respublikasidagi sovetlarga qarshi qurolli harakatdan ajralib turadi. Bolsheviklar qizil armiya yordamida Buxoro amirligi va Xiva xonligini kuch bilan ag‘darib, hokimiyatni Buxoroda asosan Yosh buxoroliklardan, Xorazmda esa Yosh xivaliklardan iborat demokratik kuchlar qo‘liga berdi. Buxoro va Xorazm Xalq Sovet respublikalarida yuzaga kelgan qurolli muholifat shu boisdan ham bir yo‘la ikki kuchga qarshi, qizil armiya qismlariga va bolsheviklar yordamida hokimiyatni egallab olgan demokratik kuchlarga qarshi olib borildi. Bu urushning Turkistondagi, xususan Farg‘ona vodiysidagi harakatdan farqi ham ana shundadir. Biroq Buxoro va Xorazmdagi bu kurashga uning mohiyati va yo‘nalishi nuqtai nazaridan yondashadigan bo‘lsak , u ham umumiy sovetlarga qarshi harakatning bir ko‘rinishi edi. Buxorodagi muholiftchilik harakatining o‘ziga xos xususiyati bir guruh qo‘rboshilarning Buxoro respublikasi hukumati rahbarlariga yo‘llagan maktubida aniq ifodasini topgan edi. Maktubda vatanprarvarlar Buxoroning mustaqilligi uchun kurashayotganliklari, bunday vatanda kommunistlar bo‘lmasligi lozimligi, chunki ular xalqni yolg‘on va’dalar bilan aldab kelayotganligi aytib o‘tilgan edi. Shuning uchun ham Buxorodagi bu harakat qisqa muddat ichida ommaviy tus olib hatto Farg‘ona vodiysidagi harakatga nisbatan ham kuchayib bordi. Fayzulla xo‘jaevning ta’kidlashicha, “sharqiy Buxorodagi bosmachilik o‘zining strategik mavqei jihatidan qaraganda Farg‘ona bosmachilariga nisbatan kuchliroq edi”.

Buxorodagi qo‘rboshilar o‘rtasida Ibroximbek (1889-1932) alohida o‘ringa ega. Ibroximbek amirlik tuzumi ag‘darib tashlanganidan keyin Sharqiy Buxorodagi qo‘rboshilar guruhlariga umumiy rahbarlik qilib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurash boshladi. U o‘z oldiga buxoro tuprog‘ini qizil askarlardan tozalab, sobiq amirlik tuzumini qayta tiklash va saltanatni sobiq amir Said Olimxon (1881-1944) qo‘liga olib berishni maqsad qilib qo‘ygan edi. Shuning uchun ham u kurashga kirgan dastlabki kunlardanoq sobiq Buxoro amiri tomonidan moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. Ibrohimbek 1921 yil sentabrda bo‘lgan Buxoro qo‘rboshilarining qurultoyida “Islom lashkarboshisi” unvoniga sazovor bo‘ldi va Buxorodagi barcha qurolli kuchlarning oliy bosh qo‘mondoni qilib saylandi. U qisqa muddat ichida o‘n ming nafardan ortiq askar to‘plab Qorategin va Darvoz viloyatlarini qizil askarlar qo‘lidan ozod qilishga muvaffaq bo‘ldi. Uning qo‘l ostidagi Sharqiy Buxoro hududida o‘z boshqaruv usulini joriy etdi. Joylardagi yangi tuzum tugatilib uning o‘rniga amilik davridagi boshqaruv tizimi joriy qilindi. Ibrohimbekni bu yerdagi mahalliy aholi, xususan laqaylar qo‘llab-quvvatlashardi. Buxoroning markaziy va g‘arbiy viloyatlarida ham kurash shiddatli tus oldi. Qisqa muddat davomida Mulla Abduqahhor boshchiligida poytaxt Buxoro tumanlarida lashkar to‘plandi va jangovar harakatlar olbi borildi. Shuningdek, Mulla Abduqahhor rahbarligida Buxoro, karmana va Nurotada o‘nlab qo‘rboshi guruhlari faoliyat ko‘rsatdi. Ma’lumotlarda aytilishicha, G‘arbiy Buxoroda uning qo‘li ostida 20 ta qo‘rboshi birlashgan. O‘rmon Polvon, Xayit Amin, Oston Qorovulbegi, Hamro Polvon, Azimxo‘ja, Metan Polvon uning eng nufuzli qo‘rboshilari bo‘lgan. Ular asosan G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan tumanlari va Nurotada o‘z faoliyatlarini kuchaytirdilar. Ularning katta armiyasi 1922 yil mart oyining boshida poytaxt Buxoro shahriga yurish qildi. Ular qizil askarlar bilan shahar atrofida bo‘lgan ikki kunlik shiddatli janglardan so‘ng Buxoro shahrining katta bir qismini egalladilar va bir necha soat mobaynida o‘z qo‘llarida saqlab turdilar. So‘ngra shahar atrofidagi Bahouddin Naqshband ziyoratgohini bosqinchilardan tozaladilar.

Buxorodagi qurolli qarshilik harakatiga qizil armiya katta kuch sarflashga majbur bo‘ldi. Moskva, Toshkent, Buxoroda 1923 yil may-iyun oylarida o‘tkazilgan oliy darajadagi rasmiy anjumanlarda bu masala eng dolzarb muammo sifatida kun tartibida turdi. Buxorodagi istiqlolchilik harakati qizil armiya va bolsheviklarning tajovuzkorligi, zo‘ravonligi va talonchilikka qarshi qaratilganligi bilan alohida ahamiyatga ega. Mujohidlarning asosiy maqsadi qizil qo‘shinni xaydab chiqarish, milliy qadriyatlar, asriy e’tiqod va urf-odatlarning poymol qilinishi, xo‘rlanishiga barham berish edi. Bir guruh vatanparvarlar Fayzulla Xo‘jaev boshliq buxoro Xalq Respublikasi hukumati bilan yashirin aloqalar o‘rnatib, Buxoro tuprog‘idan bosqinchi qizil askarlarning olib ketilishi, Buxoro respublikasining mustaqilligi amalda qaror topishi uchun kurashdilar. Afsuski, Buxoro hukumati tarkibidagi milliy vatanparvarlar bilan muholifatdagi qurolli guruhlarning yo‘lboshchilari o‘rtasidagi ochiq bitishuv amalga oshmadi. Xorazm respublikasida ham 1920 yil bahoridan boshlab qizil askarlarning misli ko‘rilmagan talonchilik va zo‘ravonliklariga qarshi harakat boshlandi. Qurolli kurashni turkmanlarning yovmut urug‘i boshlig‘i qurbon Mamed Sardor – Junaidxon (1857- 1938) boshchiligidagi guruhlar ko‘p yillar davomida olib bordi. Uning qo‘shini safida o‘zbek, qoraqalpoq va qozoqlar ham ko‘pchilik edi. Qisqa muddatda Junaidxon o‘z qo‘shinini 20 ming kishiga yetkazdi. O‘zbek dehqonlari va hunarmandlaridan iborat guruhlarga Madraimboy, Sa’dulla bola, Shokir bola, Mavlonbek va boshqalar rahbarlik qildilar. Xususan, ko‘xna Urganch, Ilyali, Toshhovuz, Mang‘it, Qo‘shko‘pir, Chimboy, qo‘ng‘irot va To‘rtko‘lda harakat qilgan o‘nlab sardorlarning guruhlari qizil askarlarga jiddiy zarbalar berdi. Junaidxon boshchiligidagi armiya hujumga o‘tib 1920 yil yozida Ko‘xna Urganch, Xo‘jayli, Ilyali va Taxtani qayta egalladi, ko‘plab qizil askarlarni asir oldi. Junaidxon sovet qo‘mondonligiga maxsus maktub yuborib agar qizil armiya Xorazmdan chiqib ketmasa, askarlarni otib tashlashini bildirdi. Biroq sovet qo‘mongdonligi Junaidxonning haqli talablarini rad qilgach, u bosqinchilarni otib tashlashga buyurdi.

1921 yil yozida qo‘ng‘irotda qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bunday ommaviy ko‘tarilishlar tez-tez takrorlanib turdi. Qishloq va shaharlarning aholisi sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatga xayrixoxlik bildirgan. 1922-1923 yillarda Xorazmda olib borilgan jangovar harakatlar qizil armiya qo‘mondonligini tang ahvolga solibgina qolmay, balki respublikadagi siyosiy muhitga ham jiddiy ta’sir qildi. Sovet rejimi 1923 yil oxirida Junaidxon bilan sulx muzokaralarini boshlashga urinib ko‘rdi. Biroq Junaidxon o‘zining oldingi talabini Ya’ni: 1) Rossiya qo‘shinlarini Xorazmdan darhol olib chiqib ketish; 2) shariatga to‘la erkinlik berish; 3) barcha sobiq hokimlar va oqsoqollarni yana o‘z lavozimlariga tiklash; 4) soliqlar va patentlarni bekor qilishni qat’iy talab qildi. Biroq bu talablarni sovet hukumati rad qilgach, muzokaralar to‘htab qoldi. Bu paytda Junaidxon qo‘lida katta kuch to‘plangan edi. Bundan tashqari Xorazm respublikasining bir qator rayonlarida sovet rejimiga qarshi dehqonlarning ommaviy qo‘zg‘olonlari boshlanib ketdi. Qo‘zg‘olonchilar joylardagi sovet tashkilotlarini tugatib, mamlakat poytaxti Xiva shahri ustiga yurish qildilar. Qoraqumda turgan Junaidxon qo‘shini ham shahar tomon harakat qildi. 1924 yil 10 yanvardan boshlab Junaidxonning 15 ming kishilik piyoda va otliq qo‘shini Xiva shahrini qamal qilishga kirishdi. 16 yanvarda Xorazm respublikasida harbiy holat joriy qilindi. Xorazm respublikasida sodir bo‘layotgan voqealarning bunday jiddiy tus olishidan tashvishga tushgan RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi 1924 yil 6 yanvarda Junaidxon boshchiligidagi kuchlarga qarshi kurashish uchun E. Berzin (rais), Gorodetskiy, Adinaev va Xidiralievlardan iborat favqulodda komissiya tashkil qildi. Xorazmga zudlik bilan qo‘shimcha harbiy kuchlar keltirildi. Natijada Junaidxon qo‘shini qariyb bir oy davom etgan qamalni to‘xtatib orqaga chekinishga majbur bo‘ldi. Katta harbiy kuch to‘plagan qizil armiya qo‘shinlari muholifatchilarga qarshi hujumga o‘tdi. Mart- aprel oylarida bo‘lgan janglarda Junaidxonning piri bo‘lgan Og‘ajon eshon va boshqa qator sardorlar asir olindi. Xorazm voxasidagi qurolli qarshilik harakati ayrim guruhlar tomonidan 1935 yilgacha olib borildi. Harakat Sharqiy Buxoro va Farg‘ona vodiysida ham ba’zi

uzilishlar bilan shu davrgacha davom etdi. Turkiston mintaqasidagi sovet rejimiga qarshi qurolli harakat tarixiga yakun yasar ekanmiz bu harakatni keng xalq ommasi, birinchi navbatda dehqonlar va hunarmandlar qahr-g‘azabi hamda noroziligining yuksak darajada ko‘tarilganligi ifodasi deb e’tirof etishimiz mumkin. O‘zbekiston SSR XKS raisi F. Xo‘jaev 1927 yilda bu harakatga baho berar ekan, quyidagilarni aytgan edi: “Bosmachilik harakati shiddatli siyosiy, aksilsovet xususiyat kasb etdi va butun O‘rta Osiyoning mavjud uch respublikasi – Buxoro, Turkiston va Xorazmdagi dehqon aholisining ommaviy harakatiga aylandi. Harakatning dohiylari faqatgina Ko‘rshermat, Ibrohimbeklar bo‘lib qolmasdan, balki unga mahalliy milliy ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qildilar.” Bu harakatga aloqador bo‘lgan umumiy xususiyat – bosqinchi qizil armiyani, bolsheviklarni vatanimiz hududidan olib chiqib ketish talabi edi. Bu talab butun harakat tomonidan ilgari surildi. Shunday qilib, qizil armiyaning bosqini va mustabid sovet rejimiga qarshi ko‘tarilgan qurolli harakat 1935 yilga kelib butun Turkiston mintaqasida tamomila mag‘lubiyatga uchradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 2. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 3. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil. 4. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 5. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 6. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 7. www.ziyonet.uz 8. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o'rnatilishi. Istiqlolchilik harakati

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o`rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat

Turkistonda sovetlar hukmronligining o‘rnatilishi sovetlar olib borgan mustabid siyosat

Qashqadaryoda sovet hukmronligining o‘rnatilishi va vohaning keyingi yillardagi ahvoli

Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat