Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o`rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat - Tarix - Referatlar

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o`rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. 1917 yil fevral inqilobining Turkistonga ta`siri. Muxtoriyatchilik harakati 2. Oktyabr to`ntarilishi. Turkistonda mustabid sovet rejimining o`rnatilishi, bolsheviklarning shovinistik siyosati 3. Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning faoliyati 4. Turkiston mintaqasida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat va uning tarixiy ahamiyati 5. Xiva xonligining qizil armiya tomonidan tugatilishi. Horazm Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi va undagi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar 6. Buxoroga qizil armiyaning bosqini va amir hokimiyatining ag`darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi hokimiyat tizimi va g`oyaviy-siyosiy vaziyat

www.arxiv.uz 1.1917 yil fevral inqilobining Turkistonga ta`siri. Muxtoriyatchilik harakati 1917 yil 27 fevralda Petrogradda bo`lgan demokratik inqilob Turkiston o`lkasiga ham o`z ta`sirini o`tkazdi. Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o`lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo`lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g`oyasi nafaqat demokratik ziyolilar orasida, hatto oddiy odamlar o`rtasida ham ancha ommalashgan edi. 1917 yilning mart-aprel oylari o`lkaning siyosiy uyg`onishida burilish davri bo`ldi. Turkiston jadidlari, milliy ziyolilari va islom ulamolarining yetakchilari bo`lgan Mahmudxo`ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori (1878-1931), Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jayev (Ubaydulla Xo`jayev; 1882-1938), Fitrat (1886- 1938), Fayzulla Xo`jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burhonov (1875-1934), Mustafo Cho`kay (1886-1941), Muhammadjon Tinishboyev (1879-1939), Sherali Lapin (1868-1919), Ahmad Zakiy Validiy (1890-1970), Obidjon Mahmudov (1858-1936) o`lkada yangi tashkil qilingan "Sho`roi Islomiya" (1917 yil mart), "Sho`roi Ulamo" (1917 yil iyun), "Turon" jamiyatlari va "Turk adami Markaziyat (federa-listlar) firqasi" (1917 yil iyul), "Ittifoqi muslimin" (1917 yil sentyabr) siyosiy partiyalarining tuzilishida muhim rol o`ynadilar. 1917 yil 7 aprelda Petrograddagi Muvaqqat hukumat qarori bilan kadet N.N. Shchepkin raisligida Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti tashkil qilindi. Komitet tarkibiga 9 kishi kirgan bo`lib, ularning to`rttasi Alixon Bukeyxonov (1868-1937), M. Tinishboyev, Sadri Maqsudov, A. Davletshinlar turkiy xalqlar vakillari edi. Keyinchalik Turkiston Komitetining tarkibi o`zgartirildi. Jadidchilik 1917 yilda ma`rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko`tarilgan edi. O`sha 1917 yilning o`zida to`rt marta Butunturkiston musulmonlari qurultoyi o`tkazildi. 1917 yil 16-23 aprelda Toshkentda bo`lgan I qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish

www.arxiv.uz g`oyasi olg`a surildi. Bu g`oya Turkiston xalqlarining o`z milliy davlatchiligini tiklash yo`lidagi dastlabki qadami edi. Butunturkiston musulmonlari I qurultoyining so`nggi majlisida Markaziy rahbar organ - Turkiston o`lka musulmonlari Kengashi (Kraymussovet) tashkil etilishi haqida qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsad milliy ozodlik harakatiga tashkiliy va markazlashtirilgan xususiyat kasb etish uchun bir-biri bilan tarqoq aloqada bo`lgan jamiyat, qo`mita va ittifoqlarni birlashtirish edi. Turkiston musulmonlari Markazi Kengashiga Mustafo Cho`qay rais, Validiy bosh kotib, Munavvar Qori, Behbudiy, U. Xo`jayev, O. Mahmudov, Toshpo`latbek Norbo`tabekov, Islom Shoahmedov va boshqalar a`zo qilib saylandi. Munavvar Qori va Sadriddinxon Sharifxo`ja qozi o`g`li boshchiligida Toshkent qo`mitasi tuzildi. Shuningdek, Behbudiy rahbarligida Samarqand va Nosirxon to`ra yetakchiligida Farg`ona bo`limi ham tashkil topdi. Markaziy sho`roning organi sifatida "Najot" (muharriri - Munavvar Qori), keyinchalik "Kengash" (muharriri - Validiy) gazetalari chiqa boshladi. Shuningdek, 1917 yilda nashr qilingan "Ulug` Turkiston", "Turon" gazetalarida muxtoriyatchilik g`oyasi bilan sug`orilgan maqolalar chop qilindi. Shunday qilib, 1917 yil bahorida Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon muhim qadam tashlandi. Tarixda ilk marta Butunturkiston miqyosida musulmonlar qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qatiy intilishi, o`z an`analari, urf-odatlari va turmush tarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu manfaatlarning ifodachisi bo`lgan Milliy markaz - Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi tashkil etildi. Afsuski, birlashish jarayonlari har doim ham bir tekis rivojlanmadi. Asr boshidan buyon davom etayotgan "jadid-qadim" nizolari demokratik harakat saflarida parchalanish yuz berishiga olib keldi. Ma`lumki, 1917 yil 14 martda Toshkentda "Sho`roi Islomiya" tashkil topgan edi. Aksariyati jadidlardan iborat bu tashkilot a`zolari Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. 1917 yil iyun oyida Munavvar Qori boshchiligidagi "Sho`roi Islomiya" tashkilotidan "Sho`roi Ulamo" ajralib chiqdi. Sherali Lapin uning Toshkent shubasiga asos soldi. Oradan

www.arxiv.uz ko`p vaqt o`tmay, Qo`qon shahrida ham "Sho`roi Ulamo" jamiyati tuzildi. Lekin ikki jamiyat o`rtasida g`oyaviy istiloflar mavjud bo`lib, ular bir-biri bilan kelisha olmasdilar, Chunki "Sho`roi Ulamo" jamiyati o`z dasturida islom dinining an`anaviy asoslari bo`yicha ish ko`rishini ma`lum qilsa-da, aslida Lapin boshchiligidagi Toshkent ulamochilari avval rus monarxiyasi, so`ngra bolshevik g`oyalari bilan o`z harakatlarini muvofiqlashtirishga behuda urindilar. "Sho`roi Ulamo" jamiyati o`z maqsadlari targ`iboti uchun "Al-Izo?" jurnalini chiqara boshladi (muharriri - Abdumalik Xoji Nabiyev). Har ikki jamiyat o`rtasida g`oyaviy kurash, xususan, matbuot sahifalarida avj olib ketdi. 1917 yil 10 sentyabrda Toshkentda Butunturkiston musulmonlarining II qurultoyi ochildi. "Sho`roi Islomiya" tashabbusi bilan chaqirilgan ushbu qurultoy hokimiyatni ishchi, soldat va dehqon deputatlari sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Ushbu qurultoyda qabul qilingan rezolyusiyalarda milliy demokratiya o`zi tutadigan yo`lning muhim asoslarini birinchi marta qatiy qilib aytdi: hukumat demokratik siyosat yurgizadigan bo`lsa, ana shundagina musulmonlar bu hukumatda ishtirok etadilar. Ikkinchi qurultoyda faqat Milliy markaz - Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi mintaqadagi tub yerli aholi manfaatlarini himoya qilishi mumkin degan fikr qatiy qilib qo`yildi. 1917 yil 20 sentyabrda Toshkentda bo`lib o`tgan Turkiston va Qozoqiston musulmonlarining qurultoyi "ulamochilar" bilan "Sho`roi islomchilar" o`rtasidagi uzoq va qizg`in bahslarga qaramay, nihoyat, kelishish va murosa yo`lini topdi - qurultoyda "Sho`roi Islomiya", "Sho`roi Ulamo", "Turon" va boshqa siyosiy tashkilotlarni birlashtirish yo`li bilan butun Turkiston mintaqasi uchun umumiy bo`lgan "Ittifoqi muslimin" degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi. Qurultoy ishidagi asosiy masala Turkiston o`lkasining bo`lajak siyosiy tuzumini belgilash edi. O`sha paytda Toshkentda nashr qilingan "Ulug` Turkiston" gazetasida yozilishicha, "Qurultoy Mulla Muhammadxo`ja eshon va Mulla Siddiq xo`ja eshonlarning boshqaruv shakli haqidagi nutqlarini tinglab, duoyu ijobat qila Turkiston Muxtoriyatini tayin etishga jazm qildi". Qurultoy muxtoriyatga "Turkiston Federativ Respublikasi" degan nomni qo`yib, parlament

www.arxiv.uz respublikasi asosida tuzilajak bo`lg`usi davlat tuzumining bosh tamoyil va me`yorlarini belgilab berdi. Shu tarzda Turkistonda muxtoriyat hukumati yuzaga kelmasdan ancha oldin jamiyatning keng qatlamlari vakillari, ilg`or ziyolilar bu harakatda faol qatnashib, uning poydevorini yaratishga zamin hozirladilar. 2. Oktyabr to`ntarilishi. Turkistonda mustabid sovet rejimining o`rnatilishi, bolsheviklarning shovinistik siyosati 1917 yil 25 oktyabrda (yangi sana bilan 7 noyabrda) qurol kuchiga tayangan Lenin boshchiligidagi bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat hukumatni ag`darib tashlab, hokimiyatni zo`ravonlik yo`li bilan egallashdi. Rossiyaning markazida yuz bergan voqealarning aks-sadosi oradan ko`p o`tmay Turkistonga ham yetib keldi. 28 oktyabrda Toshkentning yangi shaharida yevropalik ishchilar va soldatlar bolsheviklarning qutqusi bilan qurolli to`qnashuvlarni boshlab yuborishdi. Ular general Korovichenko qismlaridan ustun keldilar. I noyabrda Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti qamoqqa olindi. Toshkentda zo`ravonlik yo`li bilan sovet rejimi o`rnatildi. Hujjatlarning guvohlik berishicha, 1917 yilning kuziga kelib, o`lka shaharlari, viloyatlari va uyezdlarida aholining hokimiyatni sovetlarga o`tishini talab qiluvchi faol chiqishlari kuzatilmagan. Aksincha, joylardan kelib turgan xabarlar va telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo`llab-quvvatlash haqida gapirilar ekan, bolsheviklar va boshqa ekstremistlarning hokimiyatni sovetlarga berish haqidagi talablari fosh etilar, mamlakat taqdirini hal qiladigan Ta`sis Majlisini chaqirish g`oyasi ma`qullanardi. Demak, 1917 yil noyabr oyining boshida bolsheviklar faqatgina qurol kuchiga tayangan holda Toshkent shahrida hokimiyatni qo`lga kiritishdi. Bu holni arxivlarda saqlanib qolgan o`sha davrga oid ko`plab rasmiy hujjatlar ham isbotlaydi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan biri keyinchalik quyidagi fikrni e`tirof etishga majbur bo`lgan edi: "Turkiston bir necha o`n yillar mobaynida

www.arxiv.uz chorizm mustamlakasi bo`lib keldi va bu hol barcha ijtimoiy kayfiyat va munosabatlarda o`zining o`chmas muhrini qoldirdi. Samoderjaviye tomonidan olib borilgan mustamlakachilik kayfiyati va siyosati amaldorlar va xizmatchi unsurlardan tashqari hatto rus temir ishchilariga ham o`z ta`sirini o`tkazgan edi. Shuning uchun to`ntarishning boshidayoq sovet hokimiyatini bu yerda faqat rus kishilari amalga oshirdi. Tub aholidan esa mustamlakachi mahalliy hokimiyatga aloqador kishilargina unda qatnashishi mumkin bo`lib, tub aholining qolgan qismi uchun bu g`oyalar begona va tushunarsiz edi". 1917 yil 15-22 noyabrda Toshkent shaxrida bo`lib o`tgan o`lka ishchi, soldat va dehqon deputatlari sovetlarining III s`yezdida 15 kishidan iborat hukumat - Turkiston o`lkasi Xalq Komissarlari soveti tuzildi, unda 8 o`rin so`l eserlarga, 7 o`rin bolsheviklar bilan maksimalistlarga berildi. Biroq hukumat faqat yevropaliklardan iborat bo`ldi. Turkiston XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi bo`lgan bolshevik F. Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izvoshchi Perfilev, boshqa komissarlik lavozimlariga ham shunga o`xshaganlar tayinlandilar. Hukumat tarkibiga tub aholi vakillaridan bitta ham vakil kiritilmadi. Bu tasodifiy hol emas edi. Turkistonda so`l inqilobiy siyosiy guruhlar, ularning namoyandalaridan tuzilgan hukumat, birinchi galda bolsheviklar mohiyatan chorizm mustamlakachilik siyosatiga amal qildilar. Shu bilan birga oktyabr to`ntarilishidan keyin Rossiyada bo`lgani singari, Turkistonda ham inqilobiy aqidalarga, eng avvalo sinfiylik tamoyillariga amal qilindi. Asosiy inqilobiy kuch - proletariat va kambag`al dehqonlar, aholining boshqa qatlamlari esa reaksion va ekspluatator guruhlar deb e`lon qilindi. Mulkdorlar - ekspluatatorlar, ezuvchilar; milliy ziyolilar, o`qimishli, obro`-e`tiborli xalq vakillari - milliy burjuaziya korchalonlari va malaylari; islom dini rahnamolari - reaksion oqim deb, ularga qarshi ayovsiz kurash boshlab yuborildi. Turkiston o`lkasidagi dastlabki sovet hukumatining ziddiyatli tarkibi mintaqada yevropalik aholi hukmronligini mustahkamlashga qaratilgan edi. Yoqotilishi intizorlik bilan kutilgan mustamlakachilik yangicha asosda boshlanib

www.arxiv.uz ketdi. Turkistondagi mustamlakachilik hatto sovet hokimiyati taraqqiyotining butun bir yo`nalishini belgilab berdi", deb keyinchalik tan olgan edi G. Safarov. Mahalliy millatlarning siyosiy jarayonga aralashtirilmaganligi o`lka xalqlarining sovet hokimiyatiga bo`lgan ishonchsizligini yanada kuchaytirdi. Hatto Turkistondagi yevropalik aholining demokratik qatlamlari ham bolsheviklar va so`l eserlarning bunday makkorona siyosatiga qarshi chiqdilar. Hukumat tuzishda ulug` davlatchilik shovinizmi aqidalariga amal qilinganligi yangi hokimiyatning siyosiy faoliyatini oldindan belgilab berdi. Hokimiyat bolsheviklar qo`liga o`tishi bilan o`lkada Muvaqqat hukumatning barcha bo`g`inlari tugatilib, o`rniga avvalo jazo organlari va sovet boshqaruv tizimi o`rnatildi. Bu tasodifiy hol bo`lmasdan, bolsheviklar hukmronligi nafaqat ag`darilgan sinflar, balki bolsheviklar bilan kelishmaydigan mahalliy aholining katta qismi ustidan zo`ravonlik o`rnatilgandagina saqlanib qolishi mumkin edi. Turkiston XKS 1917 yil 28 noyabrda o`lkada qizil gvardiya bo`linmalari tuzish haqida qaror qabul qildi. Bu bo`linmalar sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi ko`tarilgan dastlabki stixiyali chiqishlarni bostirishda faol ishtirok qildi. Shu vaqtning o`zida Butunrossiya Favqulodda komissiya (cheka) organlari va inqilobiy tribunallar tashkil etildi. Proletariat diktaturasining bu jazo organlari ozodlik va demokratiyani bo`g`ishda, o`zgacha fikrlaydigan kishilarni qatag`on qilishda muhim qurol bo`ldi va Vatanimizning yangi tarixida o`zining ma`lum asoratlarini qoldirdi. Turkiston XKS 1917 yil oxirlarida o`z qarori bilan "Sho`roi Islomiya" va boshqa mahalliy demokratik tashkilotlarni tarqatib yubordi. Bu tashkilotlarning rahbarlari keyinchalik Turkiston Muxtoriyati hukumatiga qoshildilar, ayrimlari istiqlolchilik harakatiga g`oyaviy rahnamolik qildilar. Shunisi xarakterliki, "Sho`roi Ulamo" tashkilotining Toshkent shu`basi faqat 1918 yil 13 mayda yopib qo`yildi. Shunday qilib, dastavval Rossiya markazida qaror topgan sovet rejimi Turkiston o`lkasida ham o`rnatildi. Zo`ravonlik va xalqlarni ezishga qaratilgan sovet rejimi o`zining ilk kunlaridan boshlab Turkistondagi tub xalqlarga nisbatan

www.arxiv.uz mustamlakachilik siyosatini yuritdi. Chor Rossiyasining mustamlakachilik tizimi sovet Rossiyasi davrida yanada takomillashtirildi. 3. Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning faoliyati Siyosiy partiyalar tuzilishi, ular tomonidan dasturiy hujjatlar qabul qilinishi Turkistonda milliy harakatning keng quloch yoyganidan dalolat berar edi. Biroq, yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, Petrograddagi oktyabr to`ntarilishi oqibatida 1917 yil oktyabr-noyabr oylarida Turkiston o`lkasida, xususan, Toshkent va Qo`qonda yuz bergan voqealar milliy ozodlik harakatini butunlay boshqa yo`nalishdan ketishga majbur qildi. 1917 yil 26-28 noyabrda (yangi hisob bilan 9-11 dekabrda) Qo`qon shahrida Turkiston o`lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo`lib o`tdi. Qurultoy ishining butun tafsilotlari o`sha davr gazetalariga tarix uchun muhrlab qo`yilgan. Mustafo Cho`qay qurultoyni ochar ekan, Rossiya va Turkistonning siyosiy va iqtisodiy ahvoli xususida qisqacha ma`lumot beradi. Uning aytishicha, Markazda yuz berayotgan voqealar, chekka o`lkalarni va shu bilan birga Buyuk milliy inqilobni qutqaruv yo`llarini mustaqil muhokama etuvini taqozo qilur. Oktyabr xunrezligini boshdan kechirgan Rossiya va Turkiston o`z taqdirlari haqida mulohaza yuritmoqlari lozim. Ma`lumki, musulmonlarning ushbu nufuzli qurultoyi va unda qabul qilingan qarorlar o`n yillar davomida millatchilar guruhining yig`inidan e`lon qilingan burjua muxtoriyati deb noto`g`ri talqin qilib kelindi. Hujjatlar esa ushbu holning butunlay aksi bo`lganligini isbotlaydi. Masalan, Turkiston jadidlarining otasi sanalgan Behbudiy o`z ma`ruzasida qurultoyning Turkiston xalqlari tarixida ulkan ijobiy, tarixiy hodisa va burilish davri ekanligini ta`kidlab, "qurultoyimiz qabul qilayotgan qarorlar shuning uchun ham ahamiyatliki, unda Turkiston aholisining yevropalik vakillari ham ishtirok etmoqdalar", deydi. Behbudiy va Obidjon Mahmudov qurultoy hay`atida musulmonlar bilan bir qatorda boshqa milliy guruhlarning ham vakillari bo`lishini yoqlab chikdi.

www.arxiv.uz Turkistonni boshqarish shakli uch kun davom etgan qurultoyning diqqat markazida turdi. Bu masala muhokamasida so`zga chiqqanlarning ko`pchiligi Turkistonning muxtor respublika deb e`lon qilinishi, o`lka aholisining ijtimoiy maqsadlaridan kelib chiqqan va unga mos tushishini uqtirdi. Muxtoriyat va mustaqillik e`lon qilish fikrini hamma qo`llab-quvvatladi. Qurultoyda 1917 yil 27 noyabr (yangi hisob bilan 10 dekabr) kuni kechqurun qabul qilingan qarorda shunday deyiladi: "Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da`vat etgan xalqlarning o`z huquqlarini o`zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e`lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta`sis Majlisiga havola etadi". Qurultoy Turkistonda yashab turgan milliy o`zchilik huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e`lon qildi. 28 noyabr (yangi hisob bilan II dekabr) da tarkib topayotgan mazkur davlatning nomi aniqlanib, Turkiston Muxtoriyati, deb ataladigan bo`ldi. Qurultoy o`sha kuni yiqilishda Butunrossiya Ta`sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Millat) Majlisi qo`lida bo`lishi kerak, deb qaror qabul qildi. Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a`zolaridan 8 kishidan iborat tarkibda Turkiston Muxtoriyati hukumati tuzildi. Hukumatning Bosh vaziri hamda ichki ishlar vaziri etib Muhammadjon Tinishboyev saylandi. Islom Sulton o`g`li Shoahmedov - Bosh vazir o`rinbosari, Mustafo Cho`qay - tashqi ishlar vaziri, Ubaydulla Xo`jayev - harbiy vazir, Hidoyatbek Yurg`uli Agayev - yer va suv boyliklari vaziri, Obidjon Mahmudov - oziq-ovqat vaziri, Abdurahmon O`rozayev - ichki ishlar vazirining o`rinbosari, Solomon Abramovich Gersfeld - moliya vaziri lavozimlarini egallashdi. Hukumat tarkibida keyinchalik ayrim o`zgarishlar yuz berdi. Mustafo Cho`qay Bosh vazir lavozimini bajarishga kirishdi. Vazirlardan uch kishi oliy ma`lumotli huquqshunos, ikki kishi o`rtacha malakali huquqshunos ekanligi muxtoriyat hukumati a`zolari bilim darajasining naqadar yuqori ekanidan dalolat beradi.

www.arxiv.uz Qurultoyda 28 noyabr kuni Turkiston Millat Majlisi ochilishi to`g`risidagi qaror ham tasdiqlandi. Millat Majlisi 54 nafar a`zodan iborat bo`lib, qurultoy qaroriga binoan "36 nafar musulmonlar va 18 nafar g`ayri musulmonlardan saylanadur. 36 musulmon vakillari Turkistonning 5 viloyatidan bo`lib: Farg`ona - 10 nafar, Samarqand - 5 nafar, Sirdaryo - 9 nafar, Yettisuv - 6 nafar, Zakaspiy - 2 nafar; 4 nafar esa butun Turkiston shahar dumalari tarafidan tayin bo`lurlar". 18 nafar o`rin esa o`lkaning yevropalik tashkilot va fuqarolariga jumladan, temir yo`l ishchilar ittifoqi, ishchi va soldat deputatlari soveti, sosial-demokratlar, dashnoq sutyun, yerlik jug`udlar, yahudiylar, eserlar, ukrainlar, polyaklar vakillari va boshqalarga berilishi ko`zda tutilgan edi. Demak, tashkil etilayotgan hukumat tarkibiga turli siyosiy va milliy guruhlar vakillarining qatnashuvi ko`zda tutildi. Demokratik ruhdagi milliy ziyolilar qurultoyda qabul qilingan dasturiy hujjatlarga o`ziga xosligi bilan ajralib turadigan xalqchil va demokratik g`oyalarni kiritishdi. Qurultoy jarayonida Turkiston Millat Majlisi 32 kishidan iborat qilib saylandi. "Sho`roi Ulamo"ning rahbari Sherali Lapin Millat Majlisi tarkibiga uning raisi sifatida kiritilgan bo`lsa ham, ammo uning o`zi bu taklifni rad etdi. Qurultoy tugagach, 1 dekabrda Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumati a`zolari (barcha 8 kishi) imzolagan maxsus Murojatnoma e`lon qilindi. Ushbu Murojatnomada Turkistondagi barcha aholi, irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va siyosiy e`tiqodlaridan qat`i nazar, yakdilik va hamjihatlikka da`vat etilgan edi. Oradan ko`p o`tmay Millat Majlisi tomonidan tasdiqlangan qonunlar e`lon qilindi, shuningdek, yangi hukumat mamlakat Konstitutsiyasini tayyorlash uchun taniqli huquqshunoslarni jalb qildi. "El bayrog`i", "Birlik tug`i", " Свободный Туркестан ", "Известия Временного Правительства Автономного Туркестана" kabi hukumat gazetalari o` zbek, qozoq va rus tillarida nashr qilina boshlandi. Avval chiqayotgan "Ulug` Turkiston" gazetasi ham o`z sahifalarida muxtoriyat hukumati faoliyatiga alohida o`rin bera boshladi. Nashr ishlarini yaxshilash uchun O. Mahmudovning bosmaxonasi hukumat ixtiyoriga o`tdi. Muxtoriyat hukumati milliy qo`shinni tashkil qilishga kirishdi. 1918 yil boshida bu qo`shin saflarida bir mingdan ortiq askar bo`lgan. Harbiy vazir Ubaydulla Xo`jayev ishtirokida

www.arxiv.uz o`tkazilgan ko`rik-parad vaqtida askarlar soni 2000 kishiga yetgan. Bundan tashqari Qo`qonda taxminan shuncha mirshablar bor edi. Hukumat iqtisodiy sohada 30 million so`m miqdorida ichki zayom chiqarishni yo`lga qo`ydi. Chunki gazetalarni nashr qilish, muxtoriyat qo`shinlarining ta`minoti va hukumatning ichki xarajatlari uchun mablag` zarur edi. Shuningdek, hukumat a`zolari ochlik changalida qolgan Turkiston aholisiga Orenburg orqali g`alla keltirish muammosini hal qilish uchun ham amaliy qadamlar tashladi. Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa muddat ichida xalq o`rtasida katta e`tibor qozondi. Yangi hukumat faoliyati faqat Qo`qonda yoxud Farg`ona vodiysida emas, balki butun Turkiston mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg`in qo`llab-quvvatlandi. Fitrat, Cho`lpon muxtoriyat hukumatini alqab, o`tli she`rlar bitishdi. Fitrat muxtoriyat e`lon qilingan 27 noyabr (10 dekabr) kunini "Milliy Laylatulqadrimiz" deb atadi. Alloma Fitratning bu so`zlarida olam-olam ma`no mujassamlashgan. Turkiston xalqining muxtoriyat uchun olib borish kurashida 1917 yil 13 dekabrda bo`lib o`tgan fojiali voqealar muhim o`rin tutadi. O`sha kuni Toshkentda eski shahar aholisi "Muxtor Turkiston uchun!" shiori ostida tinch bayram namoyishini o`tkazdi. Ammo Toshkent Sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli kuch bilan tartib o`rnatishga buyruq beradilar. Oqibatda tinch namoyish qatnashchilari pulemyotdan o`qqa tutildi, eski shaharlik 16 kishi ana shu to`qnashuv qurboni bo`ldi. Muxtor hukumatning xalq o`rtasidagi obro`-e`tibori va nufuzi bolsheviklarni tashvishga solib qo`ydi. 1918 yil 19-26 yanvar (yangi hisob bilan 1-8 fevral) da Toshkentda bo`lgan Turkiston o`lkasi ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining favqulodda IV s`ezdida muxtoriyat masalasi asosiy o`rinda turdi. S`ezd Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning a`zolarini qonundan tashqari holatda deb, hukumat a`zolarini qamoqqa olish to`g`risida qaror chiqardi. Bolsheviklar o`zlarining bu qabih va mudhish "hukmi"ni amalga oshirishga zudlik bilan kirishdilar.

www.arxiv.uz 30 yanvar (yangi hisob bilan 12 fevral) da Turkiston XKS muxtoriyat hukumatini tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi. Turkiston bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning "Dashnoq sutyun" partiyasi a`zolaridan tuzilgan qurolli to`dalardan ham keng foydalandi. Ularga qarshi dastlabki jangda muxtoriyatning milliy qo`shinidan tashqari Qo`qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho`kich, tayoq ko`targan xaloyiqning soni 10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning Qo`qon shahriga hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Shahar ustiga uch kun davomida to`plardan yondiruvchi snaryadlar otildi. Muxtoriyat qo`shinining tirik qolgan qismi Kichik Ergash qo`rboshi boshchiligida shahardan chiqib ketdi. Turkiston Muxtoriyati hukumati qizil askarlar va dashnoklarning qonli hujumlari oqibatida ag`darib tashlandi. Ammo Qo`qon va uning atrofidagi tinch aholini talash, o`ldirish avjiga chiqdi. Faqat Qo`qonning o`zida uch kun davomida 10000 kishi o`ldirildi. Shahar butkul vayronaga aylantirildi. Hukumat boshligi Mustafo Cho`qay shaharni tark etib, yashirinishga majbur bo`ldi. Vazirlarning ayrimlari halok bo`ldi. Ba`zilarini bolsheviklar qo`lga olishdi. "Ulug` Turkiston" gazetasi chuqur qayg`u bilan xabar berganidek, "20 fevral Qo`qon tarixining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko`rsa o`tganlar...". Gazetadagi ushbu maqola "Qo`qon hozir o`liklar shahri", degan dahshatli ibora bilan tugaydi. Nihoyat, 1918 yil 22 (eski hisob bilan 9) fevralda Qo`qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan "tinchlik shartnoma" imzolandi. Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko`rgan bo`lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da`vat etdi. 1918 yilning erta bahorida avval Farg`ona vodiysida, so`ngra butun Turkistonda istiqlolchilik harakati boshlandi. Ammo bu davrga kelib Turkiston Muxtoriyatini tor-mor etib, o`lkada yakka huxmron bo`lgan, qurol va zo`ravonlikka tayangan bolsheviklar mintaqada sovetcha andozadagi avtonomiya (muxtoriyat) ni tashkil etishga kirishgan edilar.

www.arxiv.uz 1918 yil yanvar oyidayoq bolsheviklar Turkiston Muxtoriyatiga qarshi Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko`tarishgan edi. Bu muammo faqat Turkiston Sovetlarining V s`ezdida (1918 yil 20 aprel-1 may) hal qilindi. S`ezd Rossiya Sovet Sotsialistik Federasiyasi tarkibida Turkiston respublikasi (tarixiy adabiyotlarda Turkiston avtonom respublikasi)ni tuzish to`g`risida qaror qabul qildi. Turkiston respublikasining Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK) va XKS saylandi. Ular tarkibiga ilk marta tub millatlarning vakillari kiritildi. Shuningdek, s`ezdda sanoat korxonalarini musodara qilish va boshqa ayrim masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilindi. Shunday qilib, sovet Rossiyasi tarkibida Turkiston avtonom respublikasi tashkil qilindi. Turkiston respublikasi XKS va MIK ichida hokimiyat uchun o`zaro kurashlar, mojarolar va janjallar avjiga chiqdi. Oktyabr oyida Turkiston XKS raisi F. Kolesov va boshqa ayrim amaldorlar egallagan lavozimidan bo`shatildi. 1919 yil 19 yanvarda harbiy komissar K.Osipov boshchiligida Toshkentda isyon ko`tarildi. K.Osipovning buyrug`i bilan 14 komissar otib tashlandi. Isyonchilar tomonidan sovet hokimiyati ag`darildi, hokimiyat masalasi Ta`sis Majlisida hal qilinadi, deb e`lon qilindi. Biroq isyon Toshkent temir yo`l ustaxonalari ishchilari va boshqa harbiy qismlar tomonidan tezda bostirildi. K.Osipov avval Farg`ona vodiysiga, so`ngra Buxoro amirligiga qochib ketdi. Bu isyon bahonasida bolsheviklar 1919 yil mart oyi boshida so`l eserlarni hukumatdan siqib chiqarib, yakka o`zlari hukmron bo`lib oldilar. 1919 yil 8 oktyabrda Moskvada Turkkomissiya (Rossiyaning Turkiston ishlari bo`yicha komissiyasi) tashkil qilinib, u Toshkentga jonatildi. Turkkomissiya, keyinchalik tuzilgan Turkbyuro va O`rta Osiyo byurosi kabi turli komissiya va byurolar muntazam ravishda Rossiya Markazidan Turkistonga jonatib turildi. Markaz o`zining bu favqulodda organlari orqali Turkiston mintaqasini boshqarishga, mahalliy xalqlarni mustamlakachilik asoratida ushlab turishga intildi. Bu paytda butun Rossiyada bo`lgani singari Turkiston respublikasida ham "harbiy kommunizm" siyosati joriy qilindi. Bu siyosat o`z mohiyatiga ko`ra xalqqa qarshi qaratilgan edi. U xususan dehqonlarga katta zarba

www.arxiv.uz bo`lib tushdi. Turkistonda ham sovet rejimi bir qator dekretlar chiqarib, oziq-ovqat razvyorstkasi (taqsimoti) ni joriy qildi. Aslini olganda, dehqondan u yetishtirgan mahsulotning deyarli hammasi tortib olindi. Bozorlar yopildi, savdo-sotiq taqiqlandi. 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan barcha erkak va ayollar uchun mehnat majburiyati joriy qilindi. Sovet rejimining bunday mustamlakachilik siyosati oqibatida istiqlolchilik harakati mintaqada kuchayib, avj olib ketdi. 4. Turkiston mintaqasida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat va uning tarixiy ahamiyati Turkistonda oktyabr to`ntarilishidan keyin sodir bo`lgan voqealar jarayoni shuni ko`rsatadiki, bolsheviklar o`rnatayotgan sovet rejimi o`lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko`rmadi. Mustaqillik osonlikcha qo`lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo`lga qurol olib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshlab yubordilar. Biroq sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga "bosmachi" deb nohaq tamg`a bosildi. Ushbu o`rinda "bosmachi" so`zining mohiyati xususida to`xtamasdan o`tib bo`lmaydi. "Bosmachi" so`zi aslida "bosmoq" fe`lidan olingan. Aslini olganda Farg`ona vodiysida, umuman, butun Turkiston hududida podsho va sovetlar Rossiyasi - bolsheviklarga qarshi qurolli kurash olib borgan turkistonliklar o`zlarini hech qachon "bosmachilar" deb atashmagan. "Bosmachi" deb xalq o`rtasida harbiy sohaga aloqasi bo`lmagan jinoyatchi unsurlar, "o`g`ri" va "bezorilar to`dasi" tushunilgan. Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan bosqinchilarni ham "bosmachilar" deb atash mantiqan to`g`ri keladi. Bu harakat haqida so`z yuritilgan 1918-1919 yillarning o`rtalarigacha bo`lgan davrga tegishli arxiv hujjatlarida ham "bosmachi" so`zi uchramaydi. Bu hujjatlarda "qaroqchi" (razboynik), "shayka", juda bo`lmasa "bosqinchi" (bandit) iboralari qo`llanilgan. 1919 yilning o`rtalaridan boshlab avval ayrim rasmiy hujjatlarda, keyinchalik esa sovet vaqtli matbuotida "bosmachi" iborasini qo`llash boshlangan. "Bosmachi" va

www.arxiv.uz "bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish, ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan qonli kurashlarini xaspshlash uchun buyuk davlatchi shovinistlar tomonidan o`ylab topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so`zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga qo`yildi. Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari hatto 1917 yilgacha bo`lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko`p hollarda shu atama bilan nomladilar. Xayriyatki, O`zbekiston Respublikasi mustaqillika erishgach, "bosmachi" yorlig`i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari qayta tiklandi va ularning haqiqiy qiyofalari istiqlolchilar sifatida namoyon bo`ldi. Sovetlarga qarshi harakat "Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e`tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati ag`darib tashlanmaganida ham yoki bu hukum; hatto mutlaqo bo`lmaganida ham bu harakatning vujudga kelishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat boshlanishini muqarrar qilib qo`ygan edi. Chunki Turkistonda bu harakatning boshlanishi uchun muxtoriyatning tor-mor qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. Birinchidan , 1917 yilda sodir bo`lgan oktyabr to`ntarilishi va buning natijasida hokimiyatni qo`lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g`oyani avval boshdanoq o`ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan , sovet hukumati o`rnatilgan dastlabki davrda hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g`ururi haq- huquqi inkor qilindi. Turkistonda bolsheviklar tomonidan o`rnatilgan sovet rejimi chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi o`sha dastlabki kunlardanoq oshkor bo`lgan edi. Uchinchidan , yangi tuzum o`rnatilgan ilk kunlardanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Shariat

www.arxiv.uz asoslari va qozixonalar bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qo`yildi. Turkiston Muxtoriyati hukumatining tugatilishi bu harakatning butun Farg`ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o`tadi, xolos. Chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan Farg`onaliklar Turkistonda birinchi bo`lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi qurolli harakat 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Bu harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar bo`lgan. Turkiston respublikasi rahbarlaradan birining e`tirof etishicha, unga asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. Ularga shahar aholisining aksariyat qismi - o`ziga to`q badavlat oylalarning vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba`zi boylar qo`shildi. Harakat qatnashchilari safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar - ziyolilar ham ko`pchilikni tashkil qilar edi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavarlari va muborizlari edi. Bir so`z bilan aytganda, ular safida xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi. Dastlabki guruhlarning tashkil topishi Kichik Ergash (taxminan 1885-1918) va Katta Ergash (taxminan 1880-1921) ning nomlari bilan bog`liqdir. 1918 yil 27 fevralda Qo`qon atrofidagi Bachqirda bo`lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo`lgach, uning o`rniga Katta Ergash (uni Mulla Ergash ham deyishgan) Farg`ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi ozodlik bayrog`ini ko`tardi. Qo`qon uyezdidagi harakatning dastlabki tayanch nuqtasi Bachqir edi. 1918 yil mart oyining oxiriga kelib Katta Ergashning nomi Farg`ona vodiysi aholisi o`rtasida juda mashhur bo`lib ketdi. Marg`ilonda esa militsiyaning sobiq boshlig`i Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li-Madaminbek (1892-1920) kurash boshladi. "o`z oldiga sovet hokimiyatini ag`darish va Farg`ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo`ygan Madaminbek ustomon siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi", deb tan olinadi 1918 yilga oid arxiv hujjatlarining birida.

www.arxiv.uz Farg`ona vodiysida 1918 yilning o`rtalariga kelib, taxminan yuzga yaqin qo`rboshilar o`z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar. Bu guruhlarda 15000 yigit bor edi. Turkistondagi bu harakatning o`ziga xos milliy ko`rinishi va xususiyatlari mavjud bo`lgan. Bu xususiyatlar harakatdagi qo`rboshilar dastalari va guruhlari faoliyatida, ularning maqsad va istaklar o`z ifodasini topgan bo`lib, unda islom shariat qonun-qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, to milliy demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzishgacha kabi g`oyalar mujassamlashgan edi. Turkiston mintaqasidagi mazkur harakatni muhim xususiyati shundaki, bu harakatda maqsadlar vazifalar qanday bo`lishidan qat`iy nazar boshdan oxirigacha bir ustuvor g`oya - Turkistonning milliy mustaqilligi yotadi. Bu harakat goh kuchayib, pasayib turishiga qaramay, unda ishtirok etuvchilarning tarkibi o`zgarib turishi va ikkilamchi manfaatlar o`rtada turganligi hamda ob`ektiv sub`ektiv omillar kuchlar muvozanatiga salbiy ta`sir qilishiga qaramay, harakatning asosiy maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lib qolaverdi. Turkistondagi bu harakatning uyushgan bir shaklda namoyon bo`lishida qo`rboshilar ko`rsatgan g`ayratshijoatni alohida ta`kidlab o`tish kerak. Qo`rboshilar harakatning harbiy rahbarlari bo`lib, ular jangovorliklari bilan mashhur edilar. O`z vaqtida Farg`ona vodiysida Kichik Ergash, Katta Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek, Muhidinbek, Islom Polvon, Yormat Maxsum, Samarqand viloyati Ochilbek, Bahrombek, Buxoro respublikasi Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor, Anvar Posho, Salim Posho, Davlatmandbek, Fuzayl Maqdum, Xorazm respublikasida Junaidxon kabi qo`rboshilar bu harakatni yagona kuchga birlashtirish uchun rahbarlikni birin-ketin o`z qo`llariga olsalar-da, lekin Turkiston mintaqasidagi qurolli harakat boshdan oxirigacha yagona markazga to`liq uyusha olmadi. Turkiston fidoyilarining ozodlik harakatini yagona markazga birlashtirish uchun izchil kurashayotgan Madaminbek bilan Anvar Poshoning taqdirlari esa fojiali tugadi.

www.arxiv.uz Farg`ona vodiysidagi bu harakat 1919 yil yozining oxiri va kuzida o`zining eng yuqori cho`qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlari armiyasining qo`shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag`darish uchun real kuch edi. Sentyabr oyining dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod va O`sh shaharlarini egallashdi. Ular 13 sentyabr Eski Marg`ilon shahrini qizil bosqinchilardan ozod qildilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshchiligidagi qo`shinning hujumi Farg`ona vodiysini larzaga keltirdi. 1919 yil 22 oktyabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida bo`lgan anjumanda Madaminbek boshchiligida Farg`ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 tub aholi va 8 yevropalik kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig`i bo`lish bilan bir qatorda Farg`ona vodiysidagi bu harakatning Oliy bosh qo`mondoni ham etib saylandi. 1919 yilning kech kuziga kelib Madaminbek qo`l ostida 30000ga yaqin yigit qizil armiyaga qarshi janglarni olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbek qo`l ostida 20000, Katta Ergash qo`rboshida 8000 askar bo`lgan. Ana shu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo`naltirib turdilar. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar uyg`unlashgan edi. U vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o`z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. "U bizning rahbarlik faoliyatimizda yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning boshqaruv apparati, o`zining tribunali va genshtabi bo`lgan, u qonunlar chiqargan", deb e`tirof etadi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri qizil komissar Gramatovich. Turkistondagi bu harakat 1920 yilning yozi va kuzida o`zining yangi bosqichiga qadam qo`ydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi. Farg`ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda endilikda Xorazm va Buxoro respublikalaridagi muxolifatchilar ham bosqinchi qizil armiya jangchilariga qarshi muqaddas kurashga otlandilar. Kurash bayrog`ini vodiyda Madaminbek o`rniga endi Shermuhammadbek ko`tardi. Farg`ona

www.arxiv.uz vodiysidagi butun qo`rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumanidagi G`oyibota qishlog`ida o`zlarining navbatdagi qurultoylariga to`plandilar. Qurultoy 1920 yil 3 mayda Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston - turk mustaqil islom jumhuriyati yoki qisqacha qilib ayo`tganda Turkiston muvaqqat hukumatini tuzdi. Shermuhammadbek Farg`ona vodiysidagi kurashchilarning Oliy bosh qo`mondoni ham qilib saylandi. Bolshevik maddohlardan birining e`tiroficha, "Madaminbek qo`rboshilar o`rtasida eng kuchlisi bo`lgan bo`lsa, Shermuhammadbek shubhasiz eng xavflisi edi". Turkiston MIK raisi Inomjon Xidiraliyevning keyinchalik yozishicha, "1920 yil sentyabrda bosmachilarning soni 70000 kishiga yetdi va kuchli vahima uyg`otdi". Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatni tashkiliy jihatdan uyushtirishda Farg`ona vodiysi, Buxoro va Xorazmdagi qo`rboshilarning mazkur davrda bo`lib o`tgan o`ttizdan ortiq qurultoylarining ahamiyati katta bo`lgan. Bu qurultoylarda harakat rahbarlari saylangan, qo`rboshilar yagona qo`mondonlik ostiga birlashtirilgan. Ammo bunga doim ham amal qilinmas edi. Shuningdek, qurultoylarda qo`rboshilar guruhlari harakat qiladigan joylar va ularning ta`sir doirasi belgilab olingan. Ba`zi qo`rboshilar Oliy bosh qo`mondonga bo`ysunmay, o`zlaricha mustaqil harakat qilganlar. Xolxo`ja Eshon kabi maishatparast kimsalar ham bo`lganligi to`g`ri. Turkistondagi bu harakatning g`oyaviy rahnamolari yetarli darajada mavjud bo`lib, ular asosan jadid munavvarlari va islom ulamolari edi. Harakatga g`oyaviy rahbarlik qilish uchun jadidlar bilan ulamolar o`rtasida o`zaro raqobat mavjud bo`lgan. Namanganlik Nosirxon to`ra Said Kamolxon to`ra o`g`li, toshkentlik muftiy Sadriddinxon Maxsum Sharifxo`ja qozi o`g`li, Turkiston MIK raisining sobiq o`rinbosari To`raqul Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Ahmad Zakiy Validiy va boshqalar bu harakatning g`oyaviy mafkurachilari edilar. Harakatga rahbarlik qilgan islom ulamolari orasida yasaviylik va naqshbandiylik tariqatining pirlari ko`p bo`lgan.

www.arxiv.uz Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalaridagi jadidlarning bir qismi bu paytda sovet tashkilotlarida faoliyat ko`rsatishsa-da, milliy mustaqillik to`g`risidagi o`z g`oyalaridan voz kechishmagan edi. 1921 yil avgustda Buxoro shahrida Validiy boshchiligida tuzilgan Turkiston Milliy Birligi tashkiloti butun Turkiston mintaqasidagi bu guruhlarga siyosiy jihatdan rahbarlik qiluvchi markaz vazifasini bajardi. Bu davrda "Milliy Ittiqod" va "Milliy Istiqlol" tashkilotlari tashkil etilgan bo`lib, ular harakatning keyingi rivojlanishida muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, Turkiston ayollari uchun Vatan ozodligi va uning tinchligi muqaddas hisoblangan. Olis va yaqin tarixda bosqinchilarga qarshi turkiy ayollarimiz ham necha bor jang maydonlarida ot surgan, vatanparvar kuchlarga boshchilik qilgan. Hatto ayollardan maxsus bo`linmalar tuzilgan. Ushbu bo`linmalar safida ayollar nafaqat oddiy jangchi, balki ayrim hollarda qo`rboshi sifatida jang qilishgan. Farg`ona vodiysida Shakarxon va Muhiddinbekning onasi singari o`zbek va qirg`iz ayollaridan yetishib chiqqan qo`rboshilar milliy istiqlol kurashi tarixiga shonli sahifalar qo`shdilar. Karmanalik Nodira qiz esa Ibrohimbek qo`shinida maxsus ayollar guruhiga boshchilik qilib, Sharqiy Buxoroda qizil askarlarga qarshi mardonavor kurashgan. Farg`ona vodiysidagi vatanparvarlar qo`shiniga 1923-1924 yillarda oldin Islom Polvon (taxminan 1882- 1923), so`ng Yormat Maxsum (1929 yil halok bo`lgan) kabi qo`rboshilar rahbarlik qildilar. Bu paytda qo`rboshilarning kichik-kichik guruhlari jang harakatlarini olib bordilar. Farg`onada ularning soni 1923 yilda 350-400 atrofida edi. Lekin qo`rboshilar kurashning mazkur bosqichida turli sabab va mahalliy shart-sharoitlar natijasida doim ham bir-birlari bilan kelishib ish ko`rmadilar. 1920-1924 yillarda bu harakat Buxoro va Xorazm respublikalarida ham avj oldi. Buxoro va Xorazmda milliy muxolifatning ozodlik kurashlari alohida o`ziga xos yo`nalish va xususiyatga ega bo`lib, o`ta murakkabligi va ziddiyatligi bilan Turkiston respublikasidagi sovetlarga qarshi qurolli harakatdan ajralib turadi. Bolsheviklar qizil armiya yordamida Buxoro amirligi va Xiva xonligini kuch bilan ag`darib, hokimiyatni Buxoroda asosan Yosh buxoroliklardan, Xorazmda esa Yosh xivaliklardan iborat demokratik kuchlar qo`liga berdi.

www.arxiv.uz Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalarida yuzaga kelgan qurolli muxolifat shu boisdan ham bir yo`la ikki kuchga qarshi, birinchidan, bu davlatlar hududida joylashib olgan qizil armiya qismlariga qarshi, ikkinchidan esa bolsheviklar yordamida hokimiyatni egallab olgan demokratik kuchlarga qarshi muxoliflik urushini olib bordilar. Bu urushning Turkistondagi, xususan, Farg`ona vodiysidagi harakatdan farqi ham ana shunda. Biroq Buxoro va Xorazm respublikalaridagi bu kurashga uning mohiyati va yo`nalishi nuqtai nazarida yondashadigan bo`lsak, u ham umumiy sovetlarga qarshi harakatning o`ziga xos ko`rinishi edi. Buxorodagi muxolifatchilik harakatining o`ziga xos xususiyati bir guruh qo`rboshilarning Buxoro respublikasi hukumati rahbarlariga yo`llagan maktubida aniq ifodasini topgan edi. Maktubda vatanparvarlar Buxoroning mustaqilligi, erkin va xur Vatan qurish uchun kurashayotganliklari, bunday Vatanda kommunistlar bo`lmasligi lozimligi, "Favqulodda komissiya orqali kambag`al aholining mol-mulki va hayoti tortib olingan"ligi, "bolsheviklar jabr va zulmni avj oldirib yuborgan"liklari va "Buxoroning mustaqilligi quruq so`z bo`lib qolgan"ligi, "haqiqatda undan darak yo`q"ligi ta`kidlanadi. Shuning uchun ham Buxorodagi bu harakat qisqa muddat ichida ommaviy tuz olib, hatto Farg`ona vodiysidagi harakatga nisbatan ham kuchayib bordi. Fayzulla Xo`jayevning ta`kidlashicha, "Sharqiy Buxorodagi bosmachilik o`zining strategik mavqei jihatidan qaraganda Farg`ona bosmachilariga nisbatan kuchliroq edi". Buxorodagi qo`rboshilar o`rtasida Ibrohimbek (1889-1932) alohida salmoqqa ega. Ibrohimbek amirlik tuzumi ag`darib tashlangach, Sharqiy Buxorodagi qo`rboshilar guruhlariga umumiy rahbarlik qilib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurash boshladi. U o`z oldiga Buxoro tuprog`ini qizil askarlardan tozalab, ag`darib tashlangan amirlik tuzumini qayta tiklash va saltanatni sobiq amir Said Olimxon (188 N1944) qo`liga olib berishni asosiy maqsad qilib qo`ydi. Shuning uchun ham u kurashga kirgan dastlabki kunlardanoq sobiq Buxoro amiri tomonidan moddiy va ma`naviy jihatdan har tomonlama qo`llab-quvatlandi va rag`batlantirildi.

www.arxiv.uz Ibrohimbek 1921 yil sentyabrda bo`lgan Buxoro qo`rboshilarining qurultoyida "Islom lashkarboshisi" unvoniga sazovor bo`ldi va Buxorodagi barcha qurolli kuchlarning Oliy bosh qo`mondoni qilib saylandi. U qisqa muddat ichida o`n ming nafardan ortiq askar to`plab, Qorategin va Darvoz viloyatlarini qizil askarlar qo`lidan ozod qilishga muvaffaq bo`ldi. Ibrohimbek qo`l ostidagi Sharqiy Buxoro hududida o`zining boshqaruv usulini amalga oshirdi. Joylardagi yangi tuzum tugatilib, uning o`rniga amirlik davridagi boshqaruv usuli joriy qilindi. Ibrohimbekni bu yerdagi mahalliy aholi qo`llab-quvvatlashardi. Bundan Turkistonda ish olib borayotgan markaziy hukumat vakillari qattiq tashvishga tushdilar. "Ibrohimbek - butun Sharqiy Buxorodagi markaziy siymo", deb tan olinadi ular tayyorlagan hujjatlarning birida. Buxoroning markaziy va g`arbiy viloyatlarida ham kurash shiddatli tus oldi. Qisqa muddat davomida Mulla Abdulqahhor (1884-1924) boshchiligida poytaxt Buxoro tumanlarida lashkar to`plandi va jangovar harakatlar olib borildi. Shuningdek, Mulla Abdulqahhor rahbarligida Buxoro, Karmana va Nurotada o`nlab qo`rboshi guruhlari faoliyat ko`rsatdi. Bir hujjatda yozilishicha, g`arbiy Buxoroda uning qo`l ostida 20ta qo`rboshi birlashgan. O`rmon Polvon Hayit Amin, Oston Qorovulbegi, Hamro Polvon Azimxo`ja, Metan Polvon uning eng nufuzli qo`rboshilari sanalgan. Ular asosan G`ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan tumanlari va Nurotada o`z faoliyatlarini kuchaytirdilar. Ularning katta armiyasi 1922 yil mart oyining boshida poytaxt Buxoro shahriga yurish qildi. Ular qizil askarlar bilan shahar atrofida bo`lgan ikki kunlik shiddatli janglardan so`ng Buxoro shahrining katta bir qismini egalladilar va bir necha soat mobaynida o`z qo`llarida tutib turdilar. So`ngra shahar atrofidagi Bahouddin Naqshband ziyoratgohini bosqinchilardan tozaladilar. Buxorodagi muxolifatchilarga qarshi kurash qizil armiya va uning qo`mondonligidan katta kuch-g`ayrat talab qildi. Moskva, Toshkent, Buxoroda 1923 yili may-iyun oylarida o`tkazilgan oliy darajadagi bir qator rasmiy anjumanlarda bu masala eng dolzarb muammo sifatida kun tartibida turdi.

www.arxiv.uz Mulla Abdulqahhor yigitlari bilan qizil askarlar o`rtasida 1924 yil yozi va kuzida G`ijduvon tumanining G`ishti va Katta G`amxo`r qishloqlarida, Nurota tog`larida, Shofirkon tumaniga tutash qizilqumning Jilvon humliklarida, Bog`iafzal va Vardonze qishloqlarida qattiq to`qnashuvlar bo`ldi. Kuchlar teng bo`lmagan ushbu janglarda g`arbiy Buxoro vatanlarvarlarining yetakchisi mag`lubiyatga uchradi. G`arbiy Buxorodaga qo`rboshilar guruhlariga sezilarli zarba berildi. Mulla Abdulqahhor qo`rboshi Qizilqum cho`llarida qizil askarlar bilan bo`lgan to`qnashuvlarning birida 1924 yilning oxirida halok bo`ldi. Buxoro mamlakatidagi bu harakat qizil armiya va bolsheviklarning tajovuzkorligi, zo`ravonligi va talonchilikka qarshi qaratilganligi bilan alohida ahamiyatga ega. Mujohidlarning asosiy maqsadi qizil qo`shinni haydab yuborish, milliy qadriyatlar, asriy e`tiqod va urf-odatlarning poymol qilinishi, xo`rlanishiga barham berish edi. Yuqorida ham aytib o`tilganidek, vatanparvarlar Buxoroda ikki jabhada turib kurash olib borishlariga to`g`ri keldi. Bir tomondan, amirlik tuzumi tarafdorlari bo`lgan muxolifatchilar jadidlardan iborat yosh Buxoro hukumatiga va shuningdek, qizil armiya qo`shinlariga qarshi kurash olib bordilar (Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor va boshqalar), ikkinchi tomondan, milliy ozodlik g`oyalariga sodiq bo`lgan vatanparvarlar Fayzulla Xo`jayev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi hukumati bilan yashirin aloqalar o`rnatib, Buxoroning muqaddas tuprog`idan bosqinchi qizil askarkarlarning olib ketilishi, Buxoro respublikasining mustaqilligi amalda qaror topishi uchun kurashdilar (Anvar Posho, Davlatmandbek, Jabborbek va boshqalar). Aynan ular safiga keyinchalik Buxoro respublikasining juda ko`pchilik rahbarlari (Buxoro MIKning birinchi raisi Usmonxo`ja Po`lat Xo`jayev, harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, respublika militsiyasi va cheka boshlig`i Ali Rizo Afandi va boshqalar) qo`shildilarki, bu arboblarning aksariyati kechagi jadidlar Yosh buxoroliklar edi. Afsuski, Buxoro hukumat tarkibidagi milliy vatanparvar kuchlar bilan muxolifatdagi qurolli guruhlarning yo`lboshchilari o`rtasidagi ochiq bitishuv amalga oshmadi.

www.arxiv.uz Xorazm respublikasida ham 1920 yil bahoridan boshlab qizil askarlarning misli ko`rilmagan talonchilik va zo`ravonliklariga qarshi harakat boshlandi. Qurolli kurashni turkmanlarning yovmut urug`i boshligi Kurbon Mamed Sardor - Junaidxon (1857-1938) boshchiligidagi guruhlar ko`p yillar davomida olib bordi. Uning qoshini saflarida o`zbek, qoraqalpoq va qozoqlar ham ko`pchilik edi. Qisqa muddatda Junaidxon o`z qoshinini 20000 kishiga yetkazdi. O`zbek dehqonlari va hunarmandlaridan iborat guruhlarga Madraimboy, Sa`dulla bola, Shokir bola Mavlonbek va boshqalar rahbarlik qildilar. Xususan, Ko`hna Urganch, Ilyali, Toshhovuz, Mang`it, Qo`shko`pir, Chimboy, Qo`ng`irot va To`rtko`lda harakat qilgan o`nlab sardorlarning guruhlari qizil askarlarga jiddiy zarbalar berdi. Junaidxon boshchiligidagi armiya hujumga o`tib, 1920 yil yozida Ko`hna Urganch, Xo`jayli, Ilyali va Taxtani qayta egalladi, ko`plab qizil askarlarni asir oldi. Junaidxon sovet qo`mondonligiga maxsus maktub yuborib, agar qizil armiya Xorazmdan chiqib ketmasa, asirlarni otib tashlashini bildirdi. Biroq sovet qo`mondoni Junaidxonning haqli talablarini rad qilgach, u bosqinchilarni otib tashlashga buyurdi. 1921 yil yozida Qo`ng`irotda qo`zg`alon ko`tarildi. Bunday ommaviy ko`tarilishlar tez-tez takrorlanib turdi. Qishloq va shaharlarning aholisi sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatga xayrixohlik bildirgan. 1922-1923 yillarda Xorazmda olib borilgan jangovar harakatlar qizil armiya qo`mondonligini tang ahvolga solibgina qolmay, balki respublikadagi siyosiy muhitga ham jiddiy ta`sir qildi. Sovet rejimi 1923 yil oxirida Junaidxon bilan sulh muzokaralarini boshlashga urinib ko`rdi. Biroq Junaidxon o`zining oldingi talabini, ya`ni: 1) Rossiya qo`shinlarini Xorazmdan darhol olib chikib ketish; 2) shariatga to`la erkinlik berish; 3) barcha sobiq hokimlar va oqsoqollarni yana o`z lavozimlariga tiklash; 4) soliqlar va patentlarni bekor qilishni qat`iy talab qildi. Biroq bu talablarni sovet hukumati rad qilgach, muzokaralar o`z-o`zidan to`xtab qoldi.

www.arxiv.uz Junaidxon qo`lida bu paytda katta miqdorda harbiy kuch to`plangan edi. Shu bilan birga 1923 yilning dekabrida Pitnak, Hazorasp, Bog`ot, Xonqa tumanlarida yangi sovet hukumatiga qarshi dehqonlarning ommaviy qo`zg`alonlari boshlanib ketdi. Qo`zg`alonchilar joylardagi sovet tashkilotlarini tugatib, mamlakat poytaxti Xiva shahri ustiga yurish qildilar. Qoraqumda turgan Junaidxon qo`shini ham g`arb tomondan, bir vaqtning o`zida, shaharga qarab harakat boshladi. 1924 yil 10 yanvardan boshlab Junaidxonning 15000 kishilik piyoda va otliqlardan iborat qo`shini Xiva shahrini qamal qilishga kirishdi. 16 yanvarda Xorazm respublikasida harbiy holat joriy qilindi. Xorazm respublikasida sodir bo`layotgan voqealarning bunday jiddiy tus olishidan tashvishga tushgan RKP(b) MQ O`rta Osiyo byurosi 1924 yil 6 yanvarda bu masalani maxsus muhokama qildi. Junaidxon boshchiligidagi kuchlarga qarshi kurashish uchun E. Berzin (rais), Gorodeskiy, Adinayev va Xidiraliyevdan iborat favqulodda komissiya tashkil qilindi va u Xorazm respublikasiga jo`natildi. Xorazmga zudlik bilan Rossiyadan qo`shimcha harbiy qismlar keltirildi. Natijada Junaidxon qo`shini qariyb bir oy davom etgan qamalni to`xtatib, orqaga chekinishga majbur bo`ldi. Katta harbiy kuchni to`plagan qizil armiya qismlari muxolifatchilarga qarshi hujumga o`tdi. Mart-aprel oylarida bo`lgan janglarda Junaidxonning piri bo`lgan Og`ajon Eshon va boshqa qator sardorlar asir olindi. Xorazm vohasida bu harakat ayrim guruhlar tomonidan 1935 yilgacha davom etdi. Harakat Sharqiy Buxoro va Farg`ona vodiysida ham ba`zi uzilishlar bilan shu paytgacha mavjud bo`ldi. Turkiston mintaqasidagi sovet rejimiga qarshi qurolli harakat tarixiga yakun yasar ekanmiz, bu harakatni keng xalq ommasi, birinchi navbatda dehqonlar va hunarmandlar qahr-g`azabi hamda noroziligining yuksak darajaga ko`tarilganligi ifodasi deb e`tirof etishimizga to`g`ri keladi. O`zbekiston XKS raisi Fayzulla Xo`jayev 1927 yilda "Katta sovet ensiklopediyasi"da unga baho berib, Quyidagilarni yozgan edi: "Bosmachilik harakati shiddatli siyosiy, aksilsovet xususiyat kasb etdi va butun O`rta Osiyoning mavjud uch respublikasi - Buxoro, Turkiston va Xorazmdagi dehqonlar aholisining

www.arxiv.uz qariyb ommaviy harakatiga aylandi. Harakatning dohiylari faqatgina... Ko`rshermat (Shermuhammadbek), Ibrohimbek kabilar... bo`lib qolmasdan, balki unga mahalliy milliy ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar..." Bu harakatga aloqador bo`lgan umumiy xususiyat - bosqinchi qizil armiyani, bolsheviklarni Vatanimiz hududidan olib chiqib ketish talabi edi. Bu talab butun harakat tomonidan ilgari surildi. Shunday qilib, qizil armiyaning bosqini va mustabid sovet rejimiga qarshi ko`tarilgan qurolli harakat 1935 yilga kelib butun Turkiston mintaqasida tamomila mag`lubiyatga uchradi. 5. Xiva xonligining qizil armiya tomonidan tugatilishi. Horazm Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi va undagi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar XX asr boshlarida ham Rossiyaning yarim mustamlakasi hisoblangan Xiva xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, boshqaruv tizimi ruslar bosqiniga qadar shakllangan holatda qolgan edi. Mamlakatda xon boshliq feodal amaldorlar, dindor ruhoniylar mamlakat boshqaruvida cheklanmagan huquqqa ega bo`lib, iqtisodiy hayotda esa yerga egalik munosabatlari avvalgi holatdagidek saqlanib qolgan edi. Ko`pgina yuqori mansablar (inoq, otaliq, biy) oldingidek iqtisodiy asosini yoqotgan bo`lsa ham, lekin yuqori unvon sifatida mamlakat siyosiy hayotida katta ta`sirga ega edi. Xiva xonligidagi asosiy shaharlarga Xiva, Urganch, Toshhovuz, Hazorasp, Pitnak va boshqalar kirgan. Xonlik hududi Rossiya bosqinidan keyin 62.236 kv. km bo`lib, u 20 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat edi. Aholisi aniq ro`yxatga olinmagan bo`lib, bu davrga oid manbalarda u 600 mingdan 900 mingga qadar ko`rsatiladi. Ularning 60 foizdan ko`prog`ini o`zbeklar, 28 foizini turkmanlar, qolganlarini qozoq, qoraqalpoq, fors (eroniy), arab, rus va boshqa millat vakillari tashkil etgan. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotda ancha orqada qolgan Xiva xonligida sanoat ishlab chiqarishi yo`q darajada bo`lib, bu yerda o`ndan ortiq paxta, yog`

www.arxiv.uz zavodlarigina bor edi, xolos. Aholining asosiy qismi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, kosibchilik va boshqalar bilan shug`ullangan. Xalq ommasining turmush sharoiti ancha og`ir bo`lib, ular hosildor yerlar, sug`orish manbalarini o`z qo`lida to`plab olgan amaldorlar va ruhoniylarga ko`plab soliqlar to`lab turganlar. O`sha davr manbalarida qayd qilinishicha, Xiva xonligida 20 dan ortiq soliq to`lovlari va majburiyatlar bo`lgan. Ayniqsa, birinchi jahon urushi yillarida soliq va to`lovlarning miqdori hamda turi yanada oshgan. XX asr birinchi choragida butun Turkiston o`lkasi, Buxoro amirligi kabi Xiva xonligida ham xalq harakatining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati, jadidchilik g`oyalari tashkil etdi. Turkiston va Buxorodan farqli o`laroq Xiva xonligidagi jadidchilik harakatining shakllanishida, harakatning asosiy yo`nalishi hisoblangan maktab, maorif ishining taraqqiyotida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz), qozikalon Salim Oxun va uning o`g`li Bobo Oxun, vazir Islomxo`ja, mirzaboshi va devonbegi lavozimida ishlagan Pahlavonniyoz Komil Xorazmiy, Xonqa hokimi Muhammad va boshqalar katta rol o`ynadilar. Ular o`z hisoblaridan bir qancha maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov do`sti Bekjon Rahmonov bilan bu maktablar uchun darslik kitoblarini ham yozishgan. Xonlikda jadidchilik harakatining shakllanishida Munis, Ogahiylar asos solgan va keyinchalik Bayoniy boshchiligida davom etdirilgan tarixchilik va tarjimonlik maktabining mavjudligi, tarix va o`tmishga e`tiborning kuchliligi ham katta rol o`ynagan. Shuningdek, Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakllanishida tashqi omil, ya`ni Rossiyadan kelgan ilg`or fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun qilingan yoshlar va Rossiyadagi o`zgarishlar ham o`z ta`sirini ko`rsatgan. Jadidchilikning asosiy yo`nalishlaridan biri bo`lgan matbuot Xiva xonligi hududida mavjud bo`lmasa ham xonlikdagi ilg`or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya, shuningdek, Toshkent, Samarqand va Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va jurnallari bilan tanishib borganlar. Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914 yil avgust oyida Yosh xivaliklar tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz hoji Yusupov (1861-1936) saylangan. Yosh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov

www.arxiv.uz (1874-1929) ning ham o`rni bo`lakcha edi. Yosh xivaliklar dasturining asosini mavjud tuzum doirasida islohatlar o`tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi. Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og`irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi 1915-1916 yillarda turkmanlar Junaidxon boshchiligida qo`zgalon ko`tardilar. Turkman, o`zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini Yosh xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo`llab-quvvatlashdi. 1917 yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon Yaltada dam olayotgan edi. Shuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz kechganini eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga chiqqan davlat arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz hoji Yusupovlar bor edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o`z sovetlarini tashkil qilishgan edi. Ana shu sovetlarning faollaridan Latipov, Tiniyev va boshqalarning tashviqotlari bilan Polvonniyoz hoji Yusupov boshliq Yosh xivaliklar 4 aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod qilishi uchun to`plangan tantanaga kishilarni yig`ib borib, soldatlardan Xiva xonini ag`darib tashlashni so`rashdi. Garnizon boshlig`i xonni taxtdan olib tashlamaslik talabi bilan Yosh xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5 aprel kuni Asfandiyorxon rus soldatlari himoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo`yiladigan talab (manifest) ni imzolashga majbur bo`ldi. Manifestga asosan xon hokimiyati qoshida qonun boshqaruvchi organ - Majlis va Nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig`ini 1917 yil 26 aprelda bo`lib o`tdi. Unda Majlis raisi etib Bobo Oxun Salimov, Nozirlar kengashining raisi etib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan davlat organlari tarkibida Yosh xivaliklarning a`zolari ko`pchilikni tashkil qilar edi. Lekin keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig`i general Mirbadalov va Zaysevlarning yordami bilan Majlisdan Yosh xivaliklarning

www.arxiv.uz a`zolarini siqib chiqarishga muvaffaq bo`ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir qancha Yosh xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Xoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yoqubov va boshqalar xonning ta`qibidan qutulish uchun To`rtko`l, Chorjo`y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketishdi. Bu paytda To`rtko`l va Toshkentda sovet hokimiyati o`rnatilgan edi. Sovet hukumati orqali Yosh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaysev, Junaidxonlarga o`z hamfikrlarini zindondan ozod qilishni talab qilib yuborgan bir qancha telegrammalari hech qanday natija bergani yo`q. Aksincha, oktyabr to`ntarilishidan keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va Asfandiyorxon o`zining harbiy tayanchidan mahrum bo`ldi. Bu 1916 yil qo`zg`alonidan keyin Eronga qochib ketgan Junaidxonning Xiva xonligiga qaytib kelishi va bu yerda katta mavqega ega bo`lishiga sabab bo`ldi. Chunki mingdan ortiq qurollangan sarbozlarga ega bo`lgan Junaidxon bilan murosa qilmasdan Asfandiyorxon va uning atrofidagi a`yonlarning bundan keyin hokimiyatni saqlab qolish uchun tayanchlari yo`q edi. Shuning uchun ham Asfandiyorxon Junaidxonni "sardori karim", ya`ni xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. Shu bilan o`zi Junaidxon qo`lidagi qo`g`irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa to`la ravishda Junaidxon qo`liga o`tdi. Toshkentga yetib kelgan Polvonniyoz Xoji Yusupov boshliq Yosh xivaliklar 1918 yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan biri bo`lgan Yusuf Ibragimovning maslahati bilan o`zlari to`rt kishi bo`lishiga qaramasdan Yosh xivaliklar partiyasining Markaziy Qo`mitasini tashkil qildilar. 1918 yil oktyabr oylariga kelganda Yosh xivaliklar ta`siri bilan Junaidxon va Asfandiyorxon o`rtasiga nizo solindi va buning natijasi o`laroq Junaidxonning o`g`li Eshshi tomonidan Asfandiyorxon qatl qilindi. Uning o`rniga akasi Said Abdulloxon xon deb e`lon qilindi. Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo`lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil noyabr oyida Amudaryoning o`ng qirg`og`idagi yerlarda tashkil qilingan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marotaba muvaffaqiyatsiz urush olib bordi. 1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o`rtasida Taxta shartnomasi

www.arxiv.uz tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan Junaidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo`lib, unga ikkala tomon ham amal qilmadi. Bu paytda To`rtko`lda Mulla Jumaniyoz Sultonmurodov boshliq xivaliklar partiyasining qo`mitasi tuzilgan bo`lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o`tganlar hisobiga kundan-kunga ko`payotgan edi. Ularni sovet hukumati xivalik inqilobchilar deb bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan. Mana shu Yosh xivaliklarning talablari va turkman urug`lari orasida Qo`shmamedxon, G`ulomalixon kabi urug` sardorlarining Junaidxon bilan kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov rahbarligida 1919 yil 22 dekabrda mustaqil davlat - Xiva xonligi hududiga bostirib kirdilar. 1920 yil I fevralda Junaidxon qo`shinlarini tor-mor etgan qizil armiya Xiva shahriga kirib bordi. 2 fevral kuni so`nggi Xiva xoni Said Abdulloxon taxtdan voz kechdi. Xivada Jumaniyoz Sultonmurodov raisligida Muvaqqat inqilobiy qo`mita tashkil etildi. 1920 yil 26-30 aprel kunlari Xorazm mehnatkashlarining birinchi qurultoyi bo`lib o`tib, unda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil etilganligi e`lon qilindi va Polvonniyoz hoji Yusupov raisligida Xalq Nozirlar Sho`rosi tuzildi. Bu hukumat tarkibiga asosan Yosh xivaliklar partiyasining a`zolari kirgan bo`lib, ular mamlakatda demokratik tuzumni o`rnatish, mustaqil davlatni barqarorlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshirdilar. Ana shunday ishlarning biri sifatida Bobo Oxun Salimov raisligidagi delegatsiya uch oy davomida Moskva va Petrograd shaharlarida bo`lib, 1920 yil 13 sentyabrda RSFSR bilan XXSR o`rtasida iqisodiy-siyosiy shartnomani imzoladi, Bu hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o`zaro teng va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi. Lekin XXSR hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat sovet rejimi va uning respublika hududidagi vakillariga yoqmadi. Chunki Polvonniyoz hoji Yusupov boshliq hukumat xususiy mulk, vaqf yerlarini, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o`rniga ularni saqlab qolish va mustahkamlashga harakat qilayotgan edi. XXSRning Konstitutsiyasida ham xususiy mulk e`tirof etilgan edi.

www.arxiv.uz Bu narsa o`sha paytdagi sovet hukumatining Xorazmdagi vakillari Skalov, Ioffe, Dubyanskiy, Shokirov va boshqalarga yoqmadi. Dubyanskiy va Shokirovlar 1920 yil avgust oyida Qo`shmamedxon va G`ulomalixonlarni Xivaga chaqirib, ularni yigitlari bilan qatl qilishga va bu bilan mahalliy o`troq aholi va turkman chorvadorlari o`rtasida nizo tug`dirishga harakat qilishdi. G`ulomalixon qochib qutulgan bo`lsa ham Qo`shmamedxon va uning yigitlari qatl etildi. Biroq bu holatlarning hammasi Yosh xivaliklar hukumati zimmasiga yuklatildi. Natijada 1921 yil 6 martda Xiva shahrida qizil askarlar tomonidan namoyish uyushtirilib, inqilobiy qo`mita tuzildi va Polvonniyoz hoji Yusupov boshliq hukumat a`zolari qamoqqa olindi. Polvonniyoz hoji Yusupov va Nazir Sholikorovlar qochib yashirinishga ulgurishdi. XXSRda kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlarni, ziyolilarni, mustaqil fikrga ega bo`lgan insonlarni yo`qotishga qaratilgan edi. Xorazm respublikasi mavjud bo`lgan atigi 5 yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati - Xalq Nozirlar Sho`rosi va Xorazm MIK raislari o`n martadan o`zgartirilganligi fikrimizning yaqqol isbotidir. Xorazm respublikasi tuzilgan dastlabki oylardan boshlab g`oyaviy-siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. Yosh xivaliklar hukumati, demokratik kuchlar mahalliy sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari va qadriyatlarini e`zozlab ish olib bordilar. Ammo Xivani bosib olish jarayonida kirib kelgan qizil armiya, uning qo`mondonlari, yevropalik bolsheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy hayotga salbiy ta`sir ko`rsatdilar. Ular mahalliy sharoitni, xalq ommasi kayfiyati va qarashlarini nazar-pisand qilmay tezkorlik bilan inqilobiy chora-tadbirlarni amalga oshirishga kirishdilar. Bu ishlarni amalga oshirishda Xorazm kompartiyasi (1921 yil dekabrda tuzilgan) ularning eng yaqin yordamchisiga aylandi. Xorazm respublikasida keyingi yillarda ham g`oyaviy-siyosiy kurash davom etdi. Respublikaning ko`plab rahbarlari mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi kurashni to`xtatmadilar. 1923 yil bahorida savdo-sanoat noziri Nurullayev Moskvada RSFSR bilan bo`layotgan muzokaralarda qat`iylik ko`rsatgani uchun Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. Sovet Rossiyasining ko`rsatmalari asosida

www.arxiv.uz 1923 yil yoz-kuzida Xorazm respublikasida tub siyosiy to`ntarish amalga oshirildi. 1923 yil oktyabrda XXSR Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (XSSR) ga aylantirildi. XSSRning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Afsuski, bu Konstitutsiya mamlakatning sotsialistik qurilish yo`liga o`tishini qonun yo`li bilan mustahkamladi. Xulosa qilib aytganda, 1923 yil kuzidan boshlab Xorazm respublikasidagi demokratik o`zgarishlarga butunlay chek qo`yildi. Xorazmni sovetlashtirish jarayoni o`zining yuqori bosqichiga ko`tarildi. Bu holat 1924 yilning oxirigacha davom etdi. 6. Buxoroga qizil armiyaning bosqini va amir hokimiyatining ag`darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi hokimiyat tizimi va g`oyaviy-siyosiy vaziyat 1917 yil Buxoro amirligi ham xuddi Xiva xonligi singari muhim o`zgarishlar arafasida turardi. Bu davrda Buxoroda jadidchilik harakati va undan o`sib chiqqan Yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati kuchaydi. Yosh buxoroliklar 1910 yildayoq o`zlarini alohida tashkilot sifatida e`lon qilgan edilar. Ular dastavval mavjud monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohatlar o`tkazish, konstitutsion monarxiya o`rnatish orqali amirning mutlaq hokimligini chetlab qo`yish tarafdori bo`lishgan. 1917 yil 7 aprelda Buxoro amiri Said Olimxon mamlakatda islohatlar o`tkazish to`g`risida farmon chiqarsa ham, amalda uni joriy qilmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirganlaridan so`ng mamlakatda ularni yoppasiga ta`qib etish boshlandi. Buxorodagi aprel voqealarining yakuni shu bo`ldiki, hukumatda konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar Said Olimxon qozikalon Sharifjon Mahdumni lavozimidan bo`shatdi, g`azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo`jani olomon qilib o`ldirdilar. Nasrullobek qushbegining buyrug`i bilan Yosh buxorolik jadidlarning mashhur namoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 tayoq urib

www.arxiv.uz jazolandilar. Islohatchilik harakatining bu bosqichi mana shunday noxushlik bilan yakunlandi. Oktyabr to`ntarilishidan keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o`rtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Turkiston respublikasining bolsheviklardan iborat rahbariyati Buxoro amirligining davlat mustaqilligini rasmiy ravishda tan olishiga qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi. Yosh buxoroliklar amirlik istibdodiga qarshi kurashni davom ettirdilar. Partiya ichida turli guruhlarning borligi, qarashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur tuzishga ehtiyoj tug`ildi. Markaziy qo`mita bu vazifani 1917 yil noyabrda Fitratga topshirdi. Fitrat tomonidan 1918 yil yanvarda yozilgan Yosh buxoroliklar partiyasining dasturi Markaziy qo`mita tomonidan tasdiqlandi va islohat loyihasi sifatida e`lon qilindi. Unda Buxoro mamlakatida Konstitutsiyaviy monarxiya o`rnatish, Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta`minlash, madaniy taraqqiyotga erishish lozimligi, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e`tibor berildi. Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy harbiy xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy o`quv yurtlari ochish zarurligi aytildi. Loyihada Buxoroda 10ta nozirlikdan iborat Nozirlar Sho`rosi tuzish taklif etildi. Keyinchalik Fayzulla Xo`jayev Fitrat loyihasining ancha cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish talab qilinmaganligini ko`rsatgan edi. Turkiston XKS Buxoro davlatiga g`animlik qilib, amir hukumatini kuch bilan ag`darishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda Yosh buxorolik jadidlarni qo`llab- quvvatlashdi. 1918 yil mart oyida Turkiston o`lkasi XKS raisi F. Kolesov qo`mondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo`lsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni o`zgartirish uchun urinish to`xtamadi. Afsuski, amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi Yosh buxoroliklar partiyasi arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatda konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni o`rnatmoqchi bo`lgan jadidlar - Yosh buxoroliklarni yo`qotish yo`lini tutdi. Fayzulla Xo`jayevning ta`kidlashicha, Kolesov voqeasidan

www.arxiv.uz keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Sadriddin Ayniyning yozishicha, faqat poytaxt Eski Buxorodagina emas, balki G`ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako`l, Chorjo`y, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayblanib, nohaq o`ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo`nab ketishga majbur bo`lishdi. Yosh buxoroliklarning bir qismi 1918 yilning yozida Toshkentda Buxoro kompartiyasini tuzishdi. Fayzulla Xo`jayev Moskvadagi muhojirlik davrida - 1918 yil oktyabrda Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida Yosh buxoroliklar partiyasining bo`limini tashkil qildi. 1920 yil yanvarda Toshkentda Fayzulla Xo`jayev boshchiligidagi inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tuzildi. Bolsheviklar Yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag`darishda foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni ko`zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. Inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920 yil 13-14 iyunda bo`lgan birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo`jayev tuzgan dasturni qabul qildi. Dastur "Zulmga qarshi birlashingiz" degan shior va kirish qismi bilan boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va Yosh buxoroliklarning asosiy maqsadlari, ikkinchi qismda esa Yosh buxoroliklarning amaliy takliflari, islohat va mamlakatni idora qilishni tashkil qilish rejasi bayon etildi. Shariat - adliya ishlarini olib borishning negizi, deb quyidagicha e`tirof qilindi: "Shariat - adolatni talqin qiluvchi va kambag`allarni himoya etuvchidir". Dasturda amirlikni qurol kuchi bilan ag`darib tashlash va Buxoroni demokratik xalq respublikasi deb e`lon qilishi talabi qo`yildi. Yosh buxoroliklar katta boylar qo`lidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlang`ich ta`lim joriy etish, shuningdek, qishloq xo`jaligi, hunarmandlar sanoati, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash yo`lida amaliy chora-tadbirlar ko`rish zarurligini ta`kidlashdi. 1920 yil 25 avgustda Turkiston fronti qo`mondoni M.V. Frunze qizil askarlarga Buxoroni bosib olish uchun buyrug` berdi. Keskin janglardan so`ng 2 sentyabrda Buxoro shahri bosib olinib, Said Olimxon hokimiyatdan ag`darib tashlandi. Qizil askarlar Sharqning eng qadimgi shaharlaridan biri, "Islom dinining

www.arxiv.uz gumbazi" va "sharif shahar" hisoblangan muqaddas Buxoroni vayron qildilar. Qadimiy Buxoro o`t va xarobalar ichida qoldi. Shafqatsiz o`q yomg`iri va bombardimon natijasida shahar obidalarining beshdan bir qismi vayron etilib, minglab begunoh odamlar nobud bo`lgan. O`sha davr voqealarining bevosita shohidi bo`lgan mahalliy tarixchi Muhammad Ali Baljuvoniy o`zining "Tarixi Nofeiy" ("Foydali tarix") asarida qizil askarlar tomonidan qilingan Buxoro bosqini oqibatlarini quyidagicha tasvirlaydi: "Buxoroni bosib olish natijasida 34 go`zar, 3000 dan ortiq do`kon, 20 ta saroy, 29 ta masjid yonib xarob bo`ldi. Minorai Kalonga ham zarar yetib, Olimxon va Mir Arab madrasalari yonib ketdi... Hazrati Imom darvozasidan Guzari Nazargacha, Kofirobod, O`g`lon darvozasi, Masjidi Kalon, Zindondan To`qimdo`ziy hammomigacha, minora ostidan to So`zangaron dahasi, Gul bozor, lattafurushlar rastasi, Registondan to Puli oshiqonning boshigacha batamom yonib ketdi. Qarshi darvozasi ham yonib ketdi... Shaharda 3000ga yaqin hovli yonib kul bo`ldi. Buxoro shahri qariyb 20 kun yongandi. Buxoroning shu darajada xarob bo`lganini hech bir tarix ko`rmagan edi". Buxoroliklar bu kunlarni "kichik qiyomat", deb atashgan. Shaharga kirgan qizil askarlar Arkdagi amir xazinasini, Buxoro qozikaloni, qushbegi va boshqa amaldorlarning boyligini musodara qilganlar. Askarlar va qo`shin rahbarlari katta boylik orttirganlar. Hatto Frunze xazinadagi qimmatbaho boyliklarning bir qismini o`zi uchun saqlab qo`ygan. Turkiston harbiy-inqilobiy byuro "uchligi"ning a`zosi A. Mashitskiyning 1920 yil sentyabrda Leninga yozgan ma`lumotnomasida shahar markazi yakson qilinganligi, Registon va Ark yondirilgani, Ark yerto`lalari va omborxonalaridagi boyliklar - oltin, ko`mush, brilliantlar talangani, bunda qizil armiya bevosita qatnashgani haqida xabar berilgan. Sentyabr oyining boshida amirlik xazinasi va boshqa boyliklar ortilgan 2 eshelon yuk Samarqand va Toshkent orqali Moskvaga yo`l oldi. Qariyb 15 sentyabrgacha davom etgan Buxoro talovining guvohi bo`lgan Turkbyuro raisi o`rinbosari G.Safarov quyidagicha yozgan edi: "Buxoroga kelgan qizil qo`shinlar

www.arxiv.uz eng avvalo talonchilik bilan shug`ullandilar. Ular hammani va hamma narsani taladilar. Umuman qizillar Buxoroni talash uchun kelgan edilar". Buxoro shahridan so`ng qizil armiya 27 beklik (ba`zi manbalarda 32 beklik)ni ham birin-ketin egallab, Buxoro amirligiga barham berdi. 1920 yil 14 sentyabrda bo`lgan Xalq Nozirlar Sho`rosi, Revkom va Buxoro kompartiyasi MQning umumiy yiqilishida 9 kishidan iborat Butun Buxoro inqilobiy qo`mitasi (raisi-Abdulqodir Muhitdinov) va respublika hukumati - 11 kishidan iborat Xalq Nozirlar Sho`rosi (raisi-Fayzulla Xo`jayev) tuzildi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro Xalq Nozirlar Sho`rosi tarkibi quyidagicha edi: rais va xorijiy tashqi ishlar (nozir-Fayzulla Xo`jayev), maorif (Qori Yo`ldosh Po`latov), doxiliya-ichki ishlar (Muxtor Saidjonov), moliya (Usmonxo`ja Po`latxo`jayev), davlat nazorati (Najib Xusainov), favqulodda komissiya (cheka raisi-Yusuf Ibrohimov), adliya (Mukammil Burhonov), harbiy ishlar (Bahovuddin Shihobuddinov), yer-suv ishlari-dehqonchilik (Abdulqodir Muhitdinov), savdo va sanoat (Mirzo Muhitdin Mansurov) nozirliklari. Bu paytga kelib inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasi a`zolari Buxoro Kompartiyasi safiga kirishga majbur bo`lgan edilar. Ushbu o`rinda ta`kidlash joizki, asosan jadidlardan tashkil topgan Buxoro hukumati o`sha paytda ma`lumotli kishilar yig`ilgan hukumatlardan biri hisoblangan. Buxoro jadidlari o`zlarining islohatchilik g`oyalarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga oshirishga harakat qildilar. 1920 yil 6-8 oktyabrda amirning yozgi saroyi Sitorai Mohi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining I qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) tuzilganligi tantanali ravishda e`lon qilindi. Bu davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi. Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o`rtaasrchilik an`analari meros qolgan amirlik Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi. Qurultoy davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo`lgan Buxoro inqilobiy qo`mitasi (Markaziy Revkom), Buxoro Xalq Nozirlar Sho`rosi - dastlabki hukumat tarkibini uzil-kesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II qurultoygacha uzaytirildi. 1920

www.arxiv.uz yil oktyabr-noyabr oylarida BXSR bilan RSFSR o`rtasida muvaqqat harbiy- siyosiy ahdlashuv va shartnoma tuzildi. 1921 yil 4 martda har ikki davlat o`rtasida Ittifoq shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat qilayotgan yosh Buxoro davlati arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga olib keldi. Ittifoq shartnomasi mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo`shinlari turishini "qonuniy" asoslab berdiki, mazkur hol BXSR ichki ishlariga Rossiyaning to`g`ridan-to`g`ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan boshqa narsa emas edi. Buxorodagi yangi tuzum va uning ijobiy chora-tadbirlarini aholi ma`qullab kutib oldi. Biroq yangi hokimiyat tomonidan mulkdorlar tabaqasiga nisbatan ko`rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun mol-mulkning musodara qilinishi, saroy a`yonlari va amir amaldorlarining yoppasiga hibsga olinishi va otib tashlanishi, amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy oziq-ovqat razvyorstkasi va uning qattiq qo`llik bilan amalga oshirilishi, islom dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida turgan qizil armiya ta`minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga qizil askarlarning bosqinchilik va talonchilik "faoliyati" haqqoniy ravishda xalqning kuchli noroziligiga sabab bo`ldi. Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar ham keskinlashdi. Buxoroda amir hokimiyati ag`darib tashlangan dastlabki haftalardayoq mamlakatning harbiy, markaziy va sharqiy qismlar qizil armiyaning bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zulmiga qarshi boshlangan qurolli harakatga olib keldi. Yosh davlat yetakchisi Fayzulla Xo`jayev murakkab og`ir sharoitda ishlashga majbur bo`ldi. Buxoro hukumati ichida siyosiy bo`linish kuchaydi. Bir tarafdan, Buxoro kompartiyasi ichidagi so`l va o`ng kommunistlarga qarshi g`oyaviy jihatdan kurash olib borishga to`g`ri kelsa, ikkinchi tarafdan, RSFSR va uning favqulodda organlari bo`lgan Turkkomissiya, Turkbyuro, O`rta Osiyo byurosi yosh "mustaqil davlat"ning bosgan har qadamini sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday bo`lishiga qaramasdan F.Xo`jayev, U.Po`latxo`jayev, Otaulla Xo`jayev, Fitrat, Muminjon Aminev, Muxtor Saidjonov, Sattor Xo`jayev, M.Mansurov,

www.arxiv.uz A.Muhitdinov va boshqalar hukumatda demokratik yo`l tutib, mo`tadil mavqeda turdilar. Ular BXSRning amalda mustaqil bo`lishi, e`tiqod erkinligi, islohatlar o`tkazish zarurligini yoqlab chiqdilar. 1921 yil 18-23 sentyabrda bo`lgan Butun Buxoro xalq vakillarining II qurultoyida demokratik ruhdagi BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Buxoro tarixi dastlabki Konstitutsiya fuqarolarning demokratik huquq va erkinliklarini qonun bilan mustahkamladi. Konstitutsiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining ishtiroki ta`minlandi. Xususiy mulk va savdo-sotiq erkinliklari unda o`z ifodasini topdi. BXSR Konstitutsiyasi barcha fuqarolarga teng siyosiy huquq berdi, milliy tengsizlikni yo`qotdi. II qurultoyda Butun Buxoro MIK tashkil qilinib uning raisi qilib Usmonxo`ja Po`latxo`jayev (1887- 1968) saylandi. 1922 yil avgustda bo`lgan III qurultoyda bu lavozimni Porso Xo`jayev egalladi. Biroq Buxoro respublikasidagi demokrativ jarayonlarga mamlakat tashqarisidan tazyiq tobora kuchayib bordi. 1923 yil 3 iyunda Buxoroga SSSR qurolli kuchlarining bosh qo`mondoni Kamenev, Turkfront Inqilobiy harbiy kengashi raisi Kork, RKP(b) MQ O`rta Osiyo byurosi a`zosi Mixaylov va boshqalar kelishdi. Ular Buxoro hukumati faoliyatidan qoniqmayotganliklarini ochiq aytib, sotsialistik o`zgarishlarni jadallashtirish kerakligini ta`kidlashdi. Oradan ko`p o`tmay 12 iyunda RKP(b) MQ siyosiy byurosi maxsus qaror qabul qilib, Buxoro hukumatini sovetlashtirish chora-tadbirlarini belgilab berdi. Sovet hukumati o`z buyruqlarini tez va qarshiliksiz amalga oshirish uchun RKP(b) MQ kotibi Rudzutakni Buxoroga jo`natdi. 23 iyunda BKP MQ yopiq plenumida Rudzutak ishtirok qilib, Buxoro hukumati rahbarlari va mahalliy kommunistlar oldiga qat`iy talablarni qo`ydi. Fayzulla Xo`jayevning eng yaqin safdoshlari bo`lgan sobiq Yosh buxorolik jadidlar Otaulla Xo`jayev (tashqi ishlar noziri), Fitrat (maorif noziri), Sattor Xo`jayev (moliya noziri), Muminjon Aminov (Buxoro EKOSO raisi) lavozimlaridan chetlashtirilib, Buxoro davlati hududidan chiqarib yuborildi. Qori Yuldosh Po`latov, Abdurahim Yusufzoda, Muzaffar Maxsum Burhonov, Hoji Hamro Yuldoshev ham mas`ul lavozimlardan olib tashlandi.

www.arxiv.uz Buxoro hukumati Moskva va Toshkentning "kommunistcha sabog`i"ni olgan "tajribali sovet xodimlari" bilan to`ldirildi. Buxoro hukumatida Turkistonga yuborilgan emissarlarning ta`siri tobora kuchayib bordi. Kommunistik unsurlar bu bilan cheklanib qolmasdan 14 avgustda bo`lgan Buxoro MIK favqulodda sessiyasida Konstitutsiya matniga o`zgartirish kiritishga ham muvaffaq bo`ldilar. 1923 yil 11-17 oktyabrda bo`lgan Butun Buxoro xalq vakillarining IV qurultoyi Konstitutsiyani o`zgartirish to`g`risidagi qarorni tasdiqladi. Unga binoan barcha savdogar, mulkdor va sobiq amaldorlar saylov huquqidan mahrum qilindi. Ammo ishchi va kosiblarning saylov huquqi kengaytirildi. Shuningdek, qurultoy jamiyatda ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradigan "Sovet qurilishi to`g`risida" nomli maxsus qaror qabul qildi. Jamiyat tobora siyosiylashib bordi. Buxoroda o`tkazilayotgan demokratik islohatlarning taqdiri xavf ostida qoldi. Markazning talabi bilan mamlakatda sun`iy ravishda sotsialistik qayta qurishlarni amalga oshirishga kirishildi. Respublikadagi bu keskin vaziyat qurolli muxolifat harakatining kuchayishida ham o`z ifodasini topdi. Shunday qilib, 1923 yil yozida mustabid sovet rejimi Buxoroda o`ziga xos davlat to`ntarilishini amalga oshirdi. Milliy qo`shin va milliy valyuta bolsheviklar tomonidan tugatildi. Bu holat Buxoro mustaqilligiga katta xavf tug`dirdi. Biroq Xorazm respublikasidan farqli ravishda, faqat 1924 yil kuzidan boshlab Buxoroda sotsialistik taraqqiyot tomon yo`nalish tan olindi. 1924 yil 18-20 sentyabrda bo`lib o`tgan Butun Buxoro xalq vakillarining V qurultoyida BXSR Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi (BSSR) ga aylantirildi. BSSRning tuzilishi yuqoridan o`turib sun`iy tarzda amalga oshirilgan hodisa edi. Natijada taraqqiyotning demokratik yo`li inkor qilinib sotsialistik yo`nalishi tanlandi. Markazdan bolshevik rahbarlarining Buxoro va Xorazm respublikalarini sotsialistik respublikalarga aylantirishdan ko`zda tutgan asosiy maqsadi mahalliy xalqlarni tezroq sovetlashtirish va ruslashtirish, xalqimiz ongiga kommunizm mafkurasini majburan singdirish edi. 1924 yil noyabr oyi oxirida xuddi Xorazm respublikasi singari Buxoro SSR ham tugatilib, uning hududi yangi

www.arxiv.uz tashkil etilgan O`zbekiston SSR (1929 yilgacha tarkibida Tojikiston ASSR ham bo`lgan) va Turkmaniston SSRga kiritildi. Xulosa qilib aytganda, Buxoro va Xorazm Xalq respublikalarining demokratik islohatlar tomon bosib o`tgan yo`li o`sha davr uchun ham, bugungi kun nuqtai nazaridan olib qaralganda ham mashaqqatli va ulug` yo`l bo`ldi. Buxoro va Xorazm respublikalari atigi 4-5 yil ichida dunyoviy islohatlar joriy qilinayotgan demokratik davlatga aylana boshladi. Afsuski, bu jarayonlar mustabid sovet rejimi tomonidan sun`iy ravishda to`xtatib qo`yildi va nisbatan mustaqil bo`lgan bu davlatlarning mavjudligiga ham barham berildi. Buxoro va Xorazm respublikalarining tugatilishi bilan kamida uch ming yillik tarixga ega bo`lgan o`zbek xalqining milliy davlatchilik xalqasi deyarli uzib tashlandi. O`zbekiston SSR tuzilsa ham (1925 yil fevral) oradan ko`p o`tmay u SSSR tarkibiga kiritildi. O`zSSR amalda hech qanday mustaqil siyosiy huquqlarga ega bo`lmay, balki yangi shakldagi mustabid sovet rejimining bir qismi bo`lganligi uchun ham mustaqil davlat vazifasini o`tay olmadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1. Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. - T.: "O`zbekiston", 1996. 2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. - T.: "O`zbekiston" 1996. 3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3 - T.: "O`zbekiston", 1996. 4. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5. -T.: "O`zbekiston", 1997. 5. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon turmush-pirovard maqsadimiz. T.8 - T.: "O`zbekiston", 2000. 6. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T.9. - T.: "O`zbekiston", 2001. 7. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10. - T.: "O`zbekiston", 2002. 8. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.1-7. - T.: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2001-2004. 9. Ziyoev H. O`zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. - T.: 2001. 10. Mahmudov M. Qatog`on qurbonlari. - T.: "O`zbekiston", 1991. 11. Usmonov Q va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. - T.: "O`qituvchi", 1996. 12. O`zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi-kitob, O`zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: "Sharq", 2000. 13. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma). - T.: "Sharq", 2000. 14. Amir Olimxon. Buxoro xalqining xasrati tarixi. -T.: "Fan", 1991. 15. Bahtiyor Rizo. O`zbek tarixi o`zlik tarixi. - T.: "Yangi avlod", 1995. 16. www.e-tarix.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o'rnatilishi. Istiqlolchilik harakati

Turkistоndа mustаbid sоvеt hоkimiyatining o`rnаtilishi va unga qarshi qurolli harakat

Turkistonda mustabid tuzumga qarshi qarshilik harakati

Sovet hokimiyatining O`zbekistonda amalga oshirgan