Тарих фанини ўрганишда метод ва методология - Tarix - Referatlar

Тарих фанини ўрганишда метод ва методология

Yuklangan vaqt:

09.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.19921875 KB

Ko'chirib olish

Тарих фанини ўрганишда метод ва методология Режа : 1. Тарих фанини ўрганишда метод ва методология. 2. Тарихни ўрганишнинг назарий методологик тамойиллари ва манбалари. 3. Манбаларни ўрганиш - жамият тарихининг ойнаси.

1.Тарих фанини ўрганишда метод ва методология. Тарихни ёритишда метод ва методологияни ишлаб чиқмасдан туриб ривожлантиришнинг иложи йўқ. Узоқ вақтлар мобайнида биз тарихни фақат марксча ленинча методология асосида ўргандик. Ҳолбуки дунё фани тарихни ёритишда 100 дан ортиқ методлардан фойдаланади. Буларга сивилизацион ментал мантиқий дедуксион ёзма ва бошқа методларни айтиш мумкин. 1 Тарихчилик ўта масъулиятли касбдир. Тарихни муайян ижтимоий, сиёсий манфаатлар талабларига бўйсиндиришга қаратилган ҳар қандай уриниш бу фан олдидаги объективлик талабига зиддир. Чунки ўтмиш тарихчи ихтиёридан ташқаридаги, бироқ, тўғри тушунилишива тушунтирилиши лозим бўлган объективликдир. Бу ўринда тарихчи ўтмиш воқеалар карвонининг охирида бораётган сайёхдек. Карвон бошидаги, ўртасидаги воқеалаор унинг учун кўриш имкониятидан ташқари ва мутлақо холис ҳақиқатдир. Воқеаларнинг келиб чиқиш шарт-шароитларини, сабабларини, уларнинг кечиш жараёнларини, оқибатларини, кейинги воқеаларга таъсирини, бу тизимни боғлаб турувчи қонуниятларни очиб бериш тарихчидан чуқур ва атрофлича билим, манбалар билан ишлаш кўникмаларини талаб қилади. Тарихчи, айниқса манбашунос тарихчи узоқ ва яқин ўтмишни ундан қолганмоддий, ёзма ва оғзаки манбалар асосида ҳаққоний тавсиф, таҳлил ва талқин қилишга масъулдир. Шу билан баробар тарихчи ўзи фойдаланаётган манбанинг воқеликга муносабатини ҳам тўғри баҳолаши лозим. Чунки, турли давр манбаларида манфаатлар зиддияти табиий ҳолдир. Тарихий жараён эса объектив бўлиб, унга муносабатлардаги субъектиаликлардан устун, барқарор ўзгармасдир. Тарих фани тараққиётида метод ва методология муаммолари доимий равишда олимлар диққатида бўлиб келган. Қадимги юнон-рим тарихчилари “кўрганлик ва эшитганлик” бўйича маълумотлар баёнини берганлар. Қадимги туркий халқлар “тарихчилиги” да ўтмишни ибрат қилиб кўрсатиш ва хатоларни такрорламаслик ғояси сингдирилган (Билга хоқон, 1 Д.Алимова. История как история история как наука. Т.: “Узбекистан” 2008. б 25

култегин ёдномалари). Ислом даври тарихчилигида Одаматодан муаллифгача тарихни бериш тамойили кучайган. Методологик янги йўналиши “Хвадайномак”, “Шоҳнома”, “Тарих ар-русул ва ал-ҳукамо” типидаги ўрта аср манбаларида давом этди. Хусусан, “Шохнома”, “Тарихи мулуки Ажам” (А.Навоий) каби асарлар учун Шарқ тарихида кайёнийлар, пешдодийлар, ашконийлар, сосонийлар каби тўрт сулолавий хронология амал қилди. Аммо бу тарихлар реал тарихни ровий, ҳатто асотрий тарихий тафаккурдан ажратмаган. Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи” да генеологик илдиз масаласи анъанавий, одам алайхиссаломдан бошланиб, турк-муғул анъанасини акс эттирди. Абулғозий Баходирхоннинг “Шажараи Турк” асари ҳам шу руҳда тузилган. Персонал (айрим шахс) фаолият тарихларидан бошлаб тарих тафаккурида ровий тарих билан ҳаётий (реал) тарих ажратила бошлаган. Ғарб тарихчилигида Августин (мил. 354-430 йй.) ўзининг “Илоҳий давлат” (“De civitate dei”) асарида самовий подшолик ва ердаги подшолик ғоясини қарама-қарши қўйди. Тарихда дуализм оқами шундан бошланади. Унинг фикрича барча тарихий жараён ердаги шайтоний давлат вақти келиб тугагач, самовий, илоҳий подшолик даври бошланади. Ердаги шайтоний давлат Одаматонинг икки ўғлидан бири Қобул томонидан хотилнинг ўлдирилишидан бошланган. Қобул ерда улкан “қароқчилар давлатини (маконини)” бошлаб берган. Бу ўз интиҳосига етади. Римнинг қулаши билан бу “макон” нинг тугаши бошланган. Эндиликда эса Византия тимсолида (Константин қироллиги) илоҳий самовий давлатнинг пайдо бўлиши учун илк даракчидир деб уқтиради Августин. Шарқ тарих тафаккурида ҳам сулолалар тарихи мисолида сўнгги подшолик адолатли ва худога мактуб давлат сифатида кўрсатилиш анъанаси бор ва буни махсус тадқиқ этилиши лозим. Ғарбда Клавдий Птолемей тарихни географик талқин қилиш анъанасининг асосчиларидан бири давлат тарихини турк хронологик босқичга

бўлган: Ассиро-Вавилон, Мидия-Форс, Юнон-Македон ва Рим босқичлари. Бу юқорида келтирилган шарқона “Тўрт босқич” анъанасидаги асотир ва тарих қоришмасидан кўра тарихан ҳақиқий босқичлар эди. Бироқ, Рим империясини бу қараш ердаги охирги давлат, деб кўрсатади. Шу билан бирга тўртала босқич худонинг иродаси билан рўй берган ва у босқичлар инсониятнинг сиёсий бирлашувига хизмат қилган. Эндиликда инсоният, эмишки, Византия бошчилигида илоҳий давлат атрофида бирлашар эмиш. XII асрда яшаган тарихчи Оттон Фрейзинген Рим империяси одамзоднинг христиан дини атрофида бирлашуви учун замин ҳозирлаган, дея хулоса чиқарган эди. (“Хроника от сотворения мира” номли китобда). Гўё, Худо Римга қудрат бериб, унинг императори шахсида одамларни итоатга ўргатган ва оқибатда худодан ҳам қўрқадиган итоатли бўлишга ўргатган. Ғарб тарих тафаккури тараққиётида Августин ва унинг издошлари “Тўрт хронологик босқич” назариясини XVI-XVII асрларгача давом эттирдилар. Ғарб гуманистик тарихчилик ҳамда эрудит тарихшунослик мактабларида ҳам мазкур қараш таъсири кузатилади. Шарқда Ибн Холдуннинг тарих назарияси ижтимоий тарих оқимининг бошида туради. Ғарбда Ибн Холдун қарашлари – тарихга ижтимоий ҳодиса сифатида қараш оқимининг пайдо бўлишига олиб келди. Вико, Тюрго, Фергюсан, Кандорс, Конт, Спенсер каби олимлар ушбу оқим вакиллари эди. Нисовий, Ибн Арабшоҳ каби шарқ тарихчилари тарихга фаталистик (тақдирда ёзилган ҳодиса сифатида қараш) ни етакчи ўринга қўйдилар. Масалан, Султон Жалолиддин Мангбурни ёки Амир Темур қанчалик қудратли салоҳиятга эга бўлмасинлар, тақдири азал ҳукмидан чиқаолмайдилар, қадимда талқин қилинади. Тарихчи гўё воқеалар карвони охирида бораётган сайёхдек. Карвон бошидаги воқеаларни у кўрмайди. Нима бўляпти? – деган саволга ўрта ва охир қаторлар турлича жавоб беради. Масала шундаки, тарихчи карвон

бошидаги воқеаларнинг аниқ манзарасини уларнинг сабаблари ва оқибатларини тўғри талқин қилишга қодир бўлмоғи лозим. Методология тарих тадқиқотларининг бош мақсадини белгилаб берувчи назарий асосидир. Буни тарих тадқиқотларининг стратегияси деб баҳолаш мумкин. Тарих фанининг мақсади воқеа-ҳодисаларнинг сабаб ва оқибат муносабатларини, уларни боғлаб турувчи бўғини орқали, унинг турли-туман кўринишларида қонуниятлар умумийлиги ва хослиги орқали тушунтириб бериш, зарур ҳулосалар чиқариш орқали жараёнларнинг бориши ва истиқболига позитив (ижобий) таъсир ўтказишдан иборат. Тарихнинг ибрати айни шундадир. Яъни, тарих тарихий хатоларни такрорламаслик, бугунги кун ва келажак учун тўғри йўл белгилаш учундир. Тарих тадқиқотларининг методологик, ғоявий-назарий асосини доимий равишда муайян жамият, ундаги етакчи ижтимоий кучларнинг манфаатлари белгилаб келган. Шу туфайли тарих фани сиёсат билан, ижтимоий тузулма ёки харакат, давлат тузулмаси ва бошқаларнинг етакчи концептуал мақсадларига хизмат қилиб келади. Бу ҳол тарих тадқиқотларининг даврлар ўтгач, янги янги манфаатлар нуқтаи назаридан қайта баҳолаш эҳтиёжини пайдо қилади. Абу Райхон Беруний ана шу сулола милодий 995 йилга қадар 22 авлод подшолик тахтида турганлигини таъкидлайди; Суғд подшоларининг унвони ихшид атамаси ҳам ҳокимиятнинг илоҳийлигига ишорат қилади. Яъни, ихшидлик мартабаси илоҳий нурга лойиқ бўлган зотга келади, дейилган. Зеро ихшид авестача хшайати сўзининг суғдча талаффуз шакли бўлиб “нурли, илоҳий нур соҳиби” демакдир. Ҳокимият концепциясининг хоқонлик ва хонлик тизимлари ҳам илоҳийлик даъвосига асосланган. Ислом даврида Марказий Осиё давлатчилик тарихида халифалик ва амирлик тизимлари пайдо бўлган. Халифалик пайғамбардан кейинги хокимият давомчиларига нисбатан амал қилган.

Амирлик эса халифалик томонидан бериладиган гўё ноиблик, яъни амр қилиш, буюриш ҳуқуқи демакдир. Бу мартаба салтанатни бошқаришда Амир Темур ҳамда Бухоро амирлиги амалиётида яққол кўринган. Шу орада хонлик мартабаси Чингизхондан кейин у билан генетик алоқадорлик даъвоси асосида шайбонийхон ва унинг авлодларида ҳамда Аштархонийларда давом этди. Бухорода манғитлар сулоласи генетик жиҳатдан хонлик томирига боғлиқ бўлмагани учун амирлик мақомини концептуал асос қилиб олган. Бу тизим Бухорода Амир Олимхонгача давом этди. Қўқон хонлиги “олтин бешик” ривояти орқали ўзини Бобур билан боғлади ва она томонидан Бобурнинг Чингизхон авлодларига алоқадорлигига таянди. Ҳулоса қилиб айтилса, тарих яратишда методологик замин бўлиб, ўтмишда мазкур сулолаларнинг ҳокимиятида муносабати уларнинг ҳукмронлигини қонуний қилиб кўрсатиш манфаатидан келиб чиққан. Методология ва методика (Услубият ва тадқиқот усуллари) ўртасида узвий алоқадорлик масаласи муҳим омилдир. Тадқиқот усуллари услубиятни, яъни тадқиқотнинг ғоявий-назарий асосларини таъминлашга хизмат қилмоғи лозимдир. Методология ва методика диалектик бирликни ташкил этади.

2.Тарихни ўрганишнинг назарий методологик тамойиллари ва манбалари. Тарихни қайта баҳолаш зарурияти эса бу фан методологиясининг объективлик талабига (тўла холисоналикка) жавоб беролмаслиги деб баҳоланиши мумкин. Мисол учун Кир, Доро 1 ва ва б. қадимий Эрон салтанати ҳукмдорлари қоятош битикларида декларатив шаклда шу подшолик салтанатининг илоҳий (самовий) концепциясини акс эттирганлар: “... Мен .... Дарайа ваухш (Доро).... Ахура Мазданинг идораси билан Эрон ва Эрон эмас юртларнинг ҳукмдориман ..... ”; Худди шу каби қадимги Хитой йилномаларида ва тарихий китобларида Хитой давлатининг самовийлиги, императорлар ҳукмронлигининг илоҳийлиги концепцияси етакчи ўринда туради; Кушанлар салтанатининг энг юксалган босқичи – Канишка даврига оид ҳужжатда бу ҳукмдор ўзининг ҳокимият тепасида туришини тариханасослаш учун подшо мақомида ўтган ота-боболари шажарасини келтиради (Рабатак ҳужжатлари) яъни, Канишка Куджула Кадфиз, Вима Кадфиз, Вима Токтоу каби оталаридан тахтни мерос қилиб олганини таъкидлайди; қадимги Хоразм подшолиги сулоласи концептуал ғояси самовий қуш шаклида ҳукмдорлар бош кийимида бўртма қилиб тасвирланган фарр – давлат ва бахт, омад рамзи ҳисобланади. Бу белги хоразмшоҳлар ҳокимиятини илоҳий қилиб кўрсатишга хизмат қилади.

3. Обектив талқин тарихни холисона ўрганиш калити. Тадқиқот методологиясининг тамойиллари қаторида энг муҳими ғоявий стратегик мақсадни тўғри белгилаш, тарихий жараённи объектив (холисона) ёритишдир. Шу билан бирга тадқиқотнинг манбавий асосланиши, далилийлиги ҳам зарур шартдир. Акс ҳолда тадқиқот олдига қўйилган мақсад (ечими изланаётган муаммо) ни фактологик жиҳатдан асосланмаган бўлади. Тадқиқот методологияси учун яна бир муҳим тамойил (принцип) бу тарихийликдир. Яъни, ўтмиш воқеа-ҳодисаларининг ўз замонига нисбатан, уларнинг қанчалик тараққиётга таъсир кўрсатгани ёки регрессив роль ўйнагани муҳим ҳисобланади. Бу демак тарихий воқеа-ҳодисаларнинг аҳамиятига ўз даврига нисбатан баҳо бериш лозимдир. Тарихда шахснинг ролини кўрсатишда объектив тарихий нуқтаи назаридан ёндашиш муҳим аҳамиятга эга. Бу масалада ғоявиймафкуравий талаблардан келиб чиқувчи бирёўламаликлар тарихни бузиб кўрсатишга олиб келади. Масалан, мавжуд адабиётларда Маҳмуд Ғазнавийга салбий баҳо бериш тенденцияси етакчи ўринга кўтарилган. Холбуки, ўз тарихий шарт-шароитига кўра Маҳмуд Ғазнавий кучли марказлашган давлат тузиш мақсади билан иш кўрган. Бу мақсадининг воситаси тинимсиз урушлар бўлганлиги замонасининг тарихий шарт-шароити билан боғлиқ эди. Худди шу мақсад билан ҳаракат қилган Иоан IV (Грозний)нинг юришларини Рус тарихи оқлайди. Айни рус тарихнавислигида Амир Темур шахсига нисбатан бир ёқлама баҳо устун бўлиб келган. Лекин Европа тарихнавислигида Амир Темурнинг ҳарбий- сиёсий фаолиятини тарихийлик асосида ёритишга қаратилган асарлар ҳам йўқ эмас (хукхем ва б.). Тарихда шахснинг роли масаласи ҳозирги тарих фанида пассионарлик ғояси асосида янгича баҳоланмоқда (Л.Гумилев).

Бунинг маъноси: тарихда шундай ходисалар борки, булар жамият тараққиётининг етилиб турган масалаларини ҳал қилишда уларга янги қувват турткиси, импульс ролини ўтайди. Тарихий шахсларга нисбатан ҳам бу методологик омилни қўллаш мумкин. Масалан, Африғийлар сулоласининг таназзулини маъмурий хоразмшоҳлар пайдо бўлиши пассионар куч сифатида янги тараққиёт йўлига буриб юборди. Амир Темурнинг тарих саҳнасида пайдо бўлиши тарихий шарт-шароит тақозо (зарур) даражасига кўтариб турган ижтимоий-сиёсий бурилишнинг пассионар кучига отланди. Хулоса шуки, тарихи тадқиқотларида пассионар ижтимоий, иқтисодий, персонал (шахсий) хотисаларни эътиборга олиш пассионар янгиланиш жараёнини, унинг натижаларини тўғри тушуниш ва баҳолаш имконини беради. Жамият ҳаёти ижтимоий тарихий жараёнларни илмий ўрганишнинг асосий объектидир. Инсоният томонидан содир қилинган барча воқеа- ҳодисалар умумий ва хос ички қонуниятлари билан, уларнинг ташқи омиллари билан бирга инсон ва унинг жаҳон миқёсидаги тарихини ташкил қилади. Зеро, инсоният ўз тарихини ўзи яратади. Демак, нафақат тарихнинг муаллифлари, балки улар тарихнинг ижрочилари ҳамдир. Аммо инсоният яратган тарихини билиш масаласи ҳеч қачон ягона нуқтаи назарда тўплана олмайди. Бу маънода тарихнинг объектив баҳоланишиш у ёки бу мафкуравий талаб асосида мутлақ холисона ёритилиши масаласи мураккаблигича қолаверади. Шунга қарамай холисона тарихини яратиш, салбий ва ижобий тенденцияларни хаққоний ёритиш, воқеа-ҳодисаларни уларга тегишли манбалар асосида халол ёритиш, салбий гаплардан қочмаслик, турли вазиятларга манба асосида тўғри баҳо бериш муҳимдир. Эмпирик тарих – бу сон-саноқсиз тарихий воқеаларнинг турли халқлар, мамлакатлар, давлатларга нисбат беришидир. Шу билан бирга тарихининг рангбаранглигидир. Ҳеч бир тарихий воқеа айнан такрорланмайди. Аммо ҳамма тарихий воқеаларни уларнинг ички бирлиги боғлаб туради. Бу ички

бирлик эса кўзга ташланавермайди. Айни шу тарихий воқеалар тизимининг ички бирлигини тушуниб етмай туриб тарихий тадқиқот ишига ёндашиб бўлмайди. Илмий мақсад тарихий воқеалар хилма-хиллигида объектив ҳамда универсал қонуниятларни очишдир. Қонуният эса умумий хусусиятли воқеалар ва уларнинг такрорланувчанлигида аниқ акс этади. Бунда тадқиқотчини воқеаларнинг таркибий (деталларидаги) турлитуманлик чалғитмаслиги лозим. Лекин шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, такрорланувчанлик мутлақ ва айнан такрорланиш эмас. Тараққиётнинг табиатга нисбатан кузатилишида такрорланувчанликни илғаш қийин эмас. Лекин жамиятда буни аниқлаш қийин. Чунки, жамият инсонлардан иборат. Инсон эса индивид, онгли мавжудот, ҳар бирининг ўз дунёси бор, онг, савия, қарашлари турлича. Жамият эса индивидлар мажмуи. Бундан ижтимоий манфаатлар туғилади. Манфаатлар эса ижтимоий зиддиятларнинг бош манбаи. Агар бошқарув (сиёсат) манфаатларнинг бир томонини ҳимоя қилиб, иккинчи ва учинчи (ҳоказо) томонлари манфаатини биринчисига бўйсундирса, бу ижтимоий адолат тарозусига хилоф бўлади. Натижада манфаатлар учун кечадиган ҳаракат турли-туман кўринишларни пайдо қилиши мумкин. Демак воқеа-ҳодисаларнинг умумий қонуниятларини очиш, уларнинг рўёбга чиқишидаги усуллар турли-туманлиги орқали объктив хулосалар чиқариш методологиянинг бош мезони бўлмоғи лозим. Узоқ ўтмишдан бошлаб тарихга муносабат шакллари турлитуман кўринишларда бўлган. Тарих тўғрисидаги ибтидоий тасаввурлар ўтмишни мавҳум образлар орқали қабул қилиш ва ўзларига номаълум бўлган, аммо ижтимоий онг қатламларида сақланган хотирот чизиқларини хаёлий қиёфаларда тасаввур қилиш, тарихий жараёнга ғайритабиий кучлар таъсир қилишига ишониш кабилар узоқ ўтмишни мифологик қабул қилиш анъанасини вужудга келтирган. Бу масала борлиқнинг яралиши, унда инсоннинг ўрни ҳақида дастлабки мушоҳадаларнинг қадимий универсализм орқали системага солишга олиб келган. Шу сабабли энг қадимги ёзма

ёдгорликлар (Гильгамеш, Ригведа, Авеста ва б.) дунё тарихи тасаввурида барча масалаларни ўзида бирлаштирган универсал хусусиятли манбалар ҳисобланади. Натижада мазкур ёдгорликларда узоқ ўтмишга оид ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий соҳаларга тегишли маълумотлар мажмуи қоришиқ ҳолатда етиб келган. Бу ҳол ўз ўрнида қадимият тўғрисида тасаввурлар жуда ожиз ва узуқ-юлуқ бўлганидан далолатдир. Хусусан, “Авеста” китобида тарихий макон ва замон тушунчаси, этник боғлиқлик, маълумотларнинг мавҳум ва ишоратли хусусияти кабилар тарихий тафаккурнинг ҳали илмий асосларга ўсиб етишмаганини кўрсатади. Авеста космографиясида ҳам шу сингари примитив хусусиятлар кўзга ташланади. Жумладан, “Авеста” даги Хванирата умуман эзгу дунё, мақбул ҳаёт муҳити сифатидаги умумий образ даражасидадир. Самовий зотлар тизими – Митра, Варахран, Ардвисура ва Аши, Фарн ва Аши функцияларида ўхшаш элементлар ердаги ҳаёт моделининг ўзига хос қоришиқ кўринишидир. Энг муҳими “Авеста” аниқ хронологик чегарани билмайди. Тарихни ўрганишга турли хил илмий ёндашувлар историографияси ҳам жуда кўп қарашлар, методик хилма-хиллик, концептуал турли-туманликларга эга. Шарқона тарихчилик анъанаси ўтмишнинг холислиги масаласига тушуниб етгунига қадар бир қатор ёндашув тамойилларини ишлаб чиққан. Жумладан, тарихнинг илоҳий куч томонидан бошқарилиши, воқеа-ҳодисалар оқимида тақдир етакчи мавқеда деб ҳисоблаш кабилар ўз даврида тарихнинг ёритиш усуллари бўлган эди. Шу сабабли “Ригведа” таърифлаган подшолиқ сулолалари замондан ташқарида кўринади. “Авеста” даги дахюпати аниқ қиёфага эга эмас. Мифологик даврга кирганда эса Кави Усан ва унинг кетидаги подшоҳлар (кавийлар) худди макондан ташқаридагидек кўринади. Шунга қарамай Шарқ тарихчилиги “тўрт сулола” ғоясини узоқ асрлар давомида сақлади: каёнийлар, пешдодийлар, ашконийлар, сосонийлар. Ғарб тарихчилигида Гекатей, Геродот, Полиен ва бошқалар кўрган ва эшитганлик принципида тарих ёзганлар. Шунинг учун уларнинг асарлари

манба сифатида муҳимлигидан қатъий назар, кўплаб таҳмин ва фаразларга йўл очади. Антик тарихчилик Юнон ва Римда тарих ва географияни бир мақомга қўйган даврлар ҳам бўлди. Страбон, Птоломейларнинг географик тасаввурлари шунчаки география эмас, балки ҳар икки соҳани – география ва тарихни бирлаштириб берган. Христиан даври тарихчилигида Исо алайхиссаломгача бўлган қадимият инсониятнинг болалик даври, адашган ўтмиш, христианлик даври эса абадий олтин аср деб талқин қилинадиган бўлди. Ислом даври тарихчилигида ўтмиш то исломга қадар жоҳилия номи билан аталди ва пайғамбар Муҳаммад с.а.в. дан бошлаб ҳақиқий тарих бошланади деган ғоя сингдирилди. Шу муносабат билан араб истилоси воқеалари тарихи “фатх” номи билан аталиб, гўё ислом жохил элларни очган, кашф этган, деган тарзда талқин этилди. Аммо арабийзабон ислом даври тарихчилигида Халифатнинг ўзи босиб олган юртлардан оладиган даромади ва манфаатлари миқдорини аниқлаш мақсадида соф географик, иқтисодий, демографик, молиявий ҳисоб-китоблар асосига қурилган бир қатор асарлар ҳам пайдо бўлдики, буларнинг бошида Ибн Хурдодбеҳ ва унинг “Футух ал- Булдон” (XVIII аср) асари туради. Тарихга сулолавий бошқарув тизимларининг ўтмиши деб қарайдиган ёндашув принципи Табарийнинг “Тарихи табарий” ёки “Тарихи ҳукамо ва русул” асарида яққол намоён бўлди. Шу билан баробар Шарқ тарихчилиги минтақа тарихшунослигидан ҳам хабардор эди. А.Навоийнинг “Тарихи мулуки ажам”, Улуғбекнинг “Тарих арбаъ улус” (“Тўрт улус тарихи”) асарлари шу типдадир. Шарқ тарихчилигининг персоналий йўналиши алоҳида диққатга сазовор. Бунга “Тарихи Буғрахоний”, “Тарихи Яминий”, “Тарихи Масъудий”, “Шайбонийнома”, “Абдулланома”, “Убайдулланома”, “Тарихи Абулфайзхоний” ва бошқалар мисол бўла олади. Булардан кўриниб турибдики, тарихий тафаккур жараёни мавҳумлик, асотирийлик каби қадимий

шакллардан аста-секин реал тарихий жараёнларни акс эттириш томон ривожланиб келган. Бу масалаларда тарихнинг холислиги, объективлик мезони нуқтаи назаридан баҳо чиқариш мушкул. Негаки, ҳар бир босқичда тарихий тафаккурга таъсир этувчи турли омиллар бўлган ва ўтмишни биз кутган холисоналик даражасида талқин қилишнинг имкони йўқ эди. Қиёс учун Гекатейнинг “Ўз кўзи билан кўрган гувоҳнинг ҳикояси” асосидаги тарих усули эшитилган воқеликни тавсилий баён этишдан нари ўтиш қийин эди. Аммо ҳикоя қилинган тарих қанчалик ҳақиқат эканига баҳо чиқариш мушкул бўлди. Бу усулни шартли равишда “историография” сўзи билан белгиланди. Маъноси “тарихни ёзиб олиш” демакдир. Лекин шунга қларамай юнон тарихчилиги тарихнинг инсондан ташқари илоҳий бошқариладиган ҳодиса сифатида талқин қилишдан бир қадам олға ташлай билдилар ва воқеаҳодисаларнинг сабаб-оқибат муносабатларини излаш йўлини бошладилар. Бироқ классик юнон тарихчилигида ўтмишнинг даврий такрорланиб турувчи ҳодисалар тизими деб тушунтириш йўналиши пайдо бўлди. Лекин бу йўналиш ўз навбатида маданий жараёнларнинг ривожланиб бориш хусусиятини тан олди. Шу қарашларга муносабат кўриниши XX аср немис тарихчиси Осфальд Шпенглер томонидан қуйидагича изоҳланди: цивилзация инсон сингари болалик, ўсмирлик, етуклик ва кексайиш босқичларидан ўтади ва ҳар қандай цивилизация вақти келиб ўрнини янги сифат ва миқдорларга бўшатиб беради. Шпенглернинг бу қараши Геаклит, Аристотель, Плотон, Полибий, Лукреций, Сенека каби тарихчи ва файласуфларнинг қарашларини умумлаштиргандек бўлади. Жумладан, Аристотель бундай деган эди: “Агар кимки бирор нарса ва ходисани келиб чиқиши, шаклланиши жиҳатдан баҳоласа, бу давлат ёки бошқа нарса ҳақидами, қатъий назар аниқ тасаввурга эга бўлади” (Аристотель. “Политика”, 1-китоб). Афлотуннинг “Қонунлар ва давлат” асарларида тарихнинг давлатчиликка қадар ибтидоий босқичлари ва цивилизация

Исьҳоқов М. “Мутахасислик фанини ўқитишнинг назарий асослари” электрон вариант. Т.2010 босқиларида давлат масалалари кўрилганки, бу тарихнинг соддадан мураккабга томон ривожланишини тан олиш эди. Юнон тарихчиси Фукидид цивилизацияларнинг алмашинуви уларнинг такаббурлиги ва мағрурлигининг ошиб кетиши туфайли рўй беради деб тушунтиради ва бунга “Форс империясининг юксалиши ва таназзули” ни мисол қилади ва Афина учун ҳам шундай тақдирни башорат қилади. Албатта бу қараш табиий тарихий жараён учун ғалат туюлиши мумкин. Чунки цивилизацияларнинг аста-секин емирилиши ички зиддиятлар, тараққиётнинг ижтимоий-иқтисодий асослари ўзгариши, натижада эски, анъанавий қолипларга янги тараққиёт талаблари сиғмаслигидан рўй беради.

Адабиётлар рўйхати 1. Исьҳоқов М. “Мутахасислик фанини ўқитишнинг назарий асослари” электрон вариант. Т.2010 2. Алимова Д. История как история история как наука. Т.:

O'xshashlar

Тарих ва таъриф

Тарих фалсафасининг мактаблари ва оқимлари шарқ тарих фалсафаси

Тарих фалсафасининг қонуниятлари ва асосий тамойиллари

Тарих фалсафаси ва ижтимоий ўзликни англаш

Тарихий-география. Этногенез ва этник тарих