Тарих фалсафаси ва ижтимоий ўзликни англаш - Tarix - Referatlar

Тарих фалсафаси ва ижтимоий ўзликни англаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

Тарих фалсафаси ва ижтимоий ўзликни англаш Режа: 1. Тарих фалсафаси тушунча ва моҳият 2. Тарих — инсон, замон ва макон фалсафаси 3. Тарихий тафаккур эҳтиёжи 4. Тарих фалсафаси ва миллий истиқлол

Тарих фалсафаси тушунча ва моҳият Тарихни илмий жиҳатдан таҳлил қилиш, уни идрок этиш, юз берган ижтимоий-сиёсий жараёнлар орқали муайян даврнинг сиёсий ва маънавий муҳитини баҳолаш, ҳар бир давр кишилари руҳияти, маънавий-ахлоқий ме- зонлари, воқеа-ҳодисаларга муносабатини ўрганиш, уни фалсафий идрок этиш тарих фалсафаси тушунчасининг мазмунини белгилайди. Тарихни идрок этиш ва ўрганишга турли мутахассис-лар турли хил ёндашишади. Зотан, инсон тафаккури қир-ралари хилма-хил бўлиб, ўтмишни англаш, идрок этиш-нинг ягона қолипи йўқ. Шундай қолипни яратишга ури- ниш ҳам нотўғри. Ана шунинг учун ҳам тарих фалсафаси нинг бир қатор йирик оқимлари дунёга келди. Тарих фалсафасини теологик (илоҳиёт) нуқтаи назар-дан идрок этиш ўтмишни Аллоҳ иродаси орқали тушу-ниш ва унга илоҳий туе бериш, илоҳий мазмун орқали англаш хисобланади. Метафизик тарих фалсафаси ҳеч қан- дай чегаралар ва доиралар билан чекланмайдиган, турли шаклларга ва кўринишларга кирадиган тушунчалар тизи-ми хисобланади. Идеалистик тарих фалсафасига кўра эса асосан ғоялар, инсоннинг ахлоқий тушунчалари, маъна-вий-руҳий кечинмалари асосида тарихга муносабат бил-дирилади. Инсоният тарихига ва ҳаётига табиий (натура-листик) ёндашиш тарих фалсафасининг яна бир йирик оқими сифатида кўзга ташланади. Унда ҳиссиёт ва туйғу орқали инсон табиатига баҳо беришга ва инсон табиати, феъл-атвори унинг таъсир доирасини белгилашига эъти-бор берилади. Ана шу ҳиссиёт ва туйғу орқали оламни англаш, ўтмишга назар солиш ва уни баҳолаш мазкур оқимнинг моҳиятини белгилайди. Материалистик тарих фалсафаси йўналишида асосан иқтисодий омилларга кат-та эътибор берилади. Унда тарихни йўналтирувчи куч си фатида тарих ҳақиқатини, мазмун-моҳиятини моддий эҳтиёж ва иқтисодий зарурат орқали тушунишга ҳаракат қилинади. Кишилик тарихини, инсон ва жамият хусусидаги му- аммоларни ўрганишда тарих фалсафасининг ўзига хос ўрни ва роли бор. Инсоннинг

тарихда ва умуман инсоният та-раққиётида тутган ўрнини аниқлашнинг индивидуалис-тик, яъни алоҳида, якка шахе мисолида ҳамда жамоачи-лик, кишилар гуруҳи, фуқаролар уюшмаси (коллектив) жиҳатларидан қараб фикр юритадиган тарих фалсафаси йўналишлари ҳам бор. Тарих фалсафасининг тарихий хотира, тарихий тафак-кур моҳияти ва қирралари, тарих фани тушунчасининг мазмун-моҳияти, тарих ҳақиқати ва ҳаёт ҳақиқати, инсон ва инсоният тараққиёти каби муаммоларини ўрганиш ор қали умуминсоний ва дунёвий ривожланиш ҳодисалари-нинг бир-бирига боғлиқ жиҳатларини тадқиқ этиш каби кўплаб саволларга жавоб топиш мумкин. Умуман, тараққиёт бевосита тарих фалсафасининг асоси ҳисобланади. Тарих фалсафаси Геродот ва Фуки-диднинг антик даврдаги тарихий ҳаракат кучи ҳақидаги тадқиқотларидан бошланади. Улардан фарқли ҳолда Августин христиан черкови тим- солида, унинг мазмун-моҳияти ва таъсир доирасидан ке-либ чиқиб, илоҳий давлат тарих фалсафасини яратди. Унинг фалсафаси кейинги минг йилликда катта мавқега эга будд и. Августин ва унинг бир қатор издошлари тарихни ило-ҳийлаштиришга, тарихий тафаккурни ва тарих фалсафа сини илоҳий фалсафа ва илоҳий тафаккур орқали идрок зтишга даъват этган эдилар. Улар воқеалар моҳиятини, унинг сабабларини илоҳий қудрат ва кароматдан излади-лар. Инсоният эволюциясини, кишилик ҳаёти давомий-лиги ва узвийлигини, тарих ва тараққиёт бирлиги ғояларига таъсирини ўтмишни илоҳийлаштириш орқали тадқиқ этишди. Тарих фалсафасининг такомил босқичлари ва ана шу минг йилликда яшаган халқлар маънавий-руҳий эҳтиёж-лари нуқгаи назаридан қараганда, қайсидир даражада, давр одамлари тафаккури, маънавий-руҳий эҳтиёжлари билан Августин фалсафаси ўртасида ўзаро яқинлик, уйғунлик мавжуд эди. Шунинг учун ҳам Августин фалсафаси бир-мунча узоқроқ яшади ва оммалашди.

Фақатгина XVIII асрга келиб тарих фалсафаси соҳа-сида Августин ғоялари ва таълимоти доирасини синди-риб чиққан янги таълимот дунёга келди. Бутунлай янги гоя — тарихда якка шахсларнинг руҳий кечинм&чари, ин дивидуализм орқали ҳаётни англаш, ҳаёт қонуниятлари айни ана шулар таъсирида амалга ошишини истайдиган, жамиятни руҳиятлаштиришга мойил бўлган гоялар Авгус тин фалсафасини синдириб ташлади. Гегель эса тўғридан-тўғри дунёвий акл-заковат, умум- инсоний тафаккур, инсоният хатти-ҳаракати ва ақл-ид-роки уйғунлиги асосида вужудга келган, онг ва тафаккур ҳукмрон бўлган яхлит борлиқни тарих деб тушунади. Уз фалсафа мактабини ана шу гоя асосида қуради. Шундай қилиб, Гегель фалсафаси, унинг тарихга му-носабати тарих фалсафасининг янги даврини очиб берди. У тарих фалсафасига ҳаёт қонунияти, маънавий шаклла- ниш жараёни ва инсон ривожланишининг маънавий эҳтиё- жи сифатида қарайди. Ҳар қандай ғоялар, мақсадлар ва интилишлар ана шу ички эҳтиёж ҳамда шахснинг маъна вий-руҳий етуклик даражасидан келиб чикршини кўрса-тиб берди. Бу, яхлит хрлда, тарих — инсон тафаккури-нинг, маънавий-руҳий ва ахлоқий камолотининг маҳсули деган хулосага келишга имкон беради. XIX аср ва XX аср бошларида вужудга келган тарих фалсафаси айни XVIII аср тарих фалсафаси билан маъ-лум даражада яқинлашади. Бироқ, баъзи ҳолларда, у би лан баҳс ҳам юритади. Бу даврлардаги тарих фалсафаси айрим пайтларда тарихийликка, тарихий ҳақиқатга, Ар тур Шопенгауэр, Освальд Шпенглер мисолида тушкун-ликка, пессимизмга мойил, баъзи пайтларда эса Арнольд Тойнби каби оптимизмга, тафаккур жўшқинлиги ва ба ланд рухдаги мушоҳадалар оқимига оғиб туради. Айни пайтда динга эътиқод қилувчиларнинг илоҳий тарих фалсафаси кўпроқ ёйилмоқца. Кишилик хдётини, бутун сайёрамизни чулғаб олишга интилмоқда. Бироқ бу ҳам кўп минг йиллик инсоният ўтмишида мавжуд бўлган тарих фалсафаси тушунчаси атрофидаги оқимларнинг бири, холос. Албатта, турли даврларда вужудга келган маъ навий-руҳий эҳтиёжлар ва

дунёқарашлар орқали тарих фалсафасининг оқимлари янгидан шаклланиб, турланиб туради. Бироқ бир нарса аниқки, уларнинг барчасининг тагида аниқ тарихий тафаккур, инсон ва инсоният тақди-ри, унинг маънавий-руҳий олами, ақл-идроки ва ана шулар асосида вужудга келган воқеа-ҳодисалар тизими ётади. Ана шу тизим, ана шу шажара бутун инсоният та-рихи ҳақиқатини ҳам, ҳаёт ҳақиқатини ҳам белгилайди. Демак, бир сўз билан айтганда, тарих фалсафаси -тарихий тафаккур муаммолари билан шуғулланадиган, инсоният тараққиёти асосий йўналишларини қамраб ол-ган мустақил билимлар тизими ҳисобланади. Марксизм асосчилари тарихий материализм гоясини илгари сурдилар. Тарихни фалсафий умумлаштириш, унинг асосий қонуниятларини ўрганишга бағишланган ўзларига хос «илмий» ғояни майдонга олиб чиқдилар. Умуман олганда, тарихий тафаккур ва тарих фалсафа сини шакллантириш, уни ўрганиш ва тадқиқ этишда тур-ли-туман, бир-бирини рад қиладиган, бир- бирини ин-кор этадиган ғоялар ҳамон яшаяпти, ҳамон тарих фалса фасини тадқиқ этишнинг турли-туман йўналишлари, шакллари ва оқимлари пайдо бўлмоқда. Бу табиий ҳол. Зотан, ҳаёт давом этмоқда, тарихий тафаккурнинг шакл-ланиш жараёни, тарих фалсафасини англаш ҳодисаси ҳам инсоният! ҳаёти билан бирга давом этмоқда. Илмий тарақ-қиёт, онг ва тафаккур ривожланишининг эса чегараси йўқ. Бироқ, масаланинг муҳим томони, муаммога ёнда-шишнинг энг адолатли ва ишончли жиҳати шундаки, бизнинг фикримизча, инсон ва инсоният тарихи, унинг тараққиёт эволюцияси ҳар қандай қонуниятларга ҳам си-ғавермайди. Биргина мисол: коммунистик мафкура наза-риячилари ўйлаб топган турли-туман «изм»лар кишилик тарихининг бутун кўламини, миқёсини ҳаёт ҳақиқати нуқ-таи назаридан тўла қамраб ололмади. Марксистик мафкура инсоннинг тарихий тафаккури ва қарашлари холис ҳамда эркин ривожланишига, шахенинг озод яшашига, шаклланишига имкон бермади. Та рихий тараққиёт қонунларига зид бундай ғоялар эса узоқ яшамаслиги ўтмишдан маълум. Чунки бир ғояни, концеп-цияни илгари

сурганлар ўз мақсадлари, дунёқарашлари доирасидангина келиб чиқиб тарихга ёндашадилар, хо-лос. Ана шу туфайли тарихга нохолисона қараш, бир ёқла-малик тенденцияси вужудга келади. Натижада тарих сох- талаштирилади. Буни кўпинча англаб-англамаймиз, тушу-ниб-тушунмаймиз. Ўтмишни баҳолашнинг энг тўғри ва холисона йўли унга ҳаёт ҳақиқати, инсон ва жамият ўртасидаги боғлиқлик, уйғунлик, кишилик ҳаётининг узлуксиз тараққиёти зами рила ётган муносабатлар, қарама-қаршиликлар, манфа-атлар орқали баҳо беришдир. Зотан, ҳаёт ҳақиқати, унинг қонуниятлари барча ғоялару назариялардан кўра устувор-роқ, кенгроқ ва чуқурроқдир. Бизнинг ҳар қандай юксак ғояларимиз, илмий тафаккуримиз ва иоёб назариялари-миз эса ана шу ҳаёт ҳақиқати ва фалсафасининг қайси бир жиҳатинидир, қай бир даражададир қамраб олиши мумкин. Бизнинг ўта чегараланган тушунча ва ғояларимиз тарих ва кишилик тараққиётидаги буюк силжишлар ва таназзулларни бутун кўлами билан қамраб ололмайди. ...Халқимиз тақдирида бутунлай янги тарихий давр бошланди. Бу лавр мустақиллик, иетиқлол ғоялари орқа ли эндигина шаклланаётган соғлом, ҳар томонлама ҳаётий ва инсон манфаатларига хизмат қиладиган ғоялар даври сифатида дунёга келмоқда. Ана шу миллий истиқлол, мил-лий ғоя, миллий фалсафа шаклида эндигина пайдо бўла-ётган муносабатларимиз бутун ўтмишимизни янгича на-зар билан баҳолаш, уни кайтадан кўриб чиқиш, шу асос-да тарих хотираси ва тарихий тафаккурни шакллантириш-ни кучли бир ички эҳтиёж даражасига кўтармоқца. Янги тарихий давр маърифат даври, маърифатлилик даври сифатида вужудга келмоқда. Истиқлол ғоялари асо-сида бош ислоҳотчилик вазифасини бажараётган давлат одамлар онги ва тафаккурида туб бурилиш ясаш, ҳар қан - дай ислоҳотларни фуқаролар онги, тафаккури ва қалби орқали ўтказиш йўлини танлади. Ана шу йўл одамларнинг ўтмишга, бугунга ва келажакка муносабатларини ўзгар-тириш, муайян манфаатларга ёндашиш психологиясини янгилаш орқали аста-секинлик билан уларни маърифат-ли,

комил инсон қилиб вояга етказишга олиб боради. Фуқароларнинг маърифатлилиги орқали маърифатли жа мият барпо этилади. Тарихий тафаккур ва тарих фалсафаси маърифатли жамият қуришнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Зотан, ўтмишни англаш, уни тўғри тушуниш орқали ки-шилар руҳиятида жиддий ўзгаришлар ясашга, бу орқали ҳаётни, турмуш тарзини, охир-оқибатда эса жамиятни маънавий ислоҳ қилишга эришилади. Буни нималарда кўриш мумкин? Биринчидан, тарихий англаш орқали ҳаётни англаш, инсоннинг инсонлигини англаш туйғуси шаклланади. Иккинчидан, тарихий тафаккур ва тарих фалсафаси ор қали бугунги ҳаёт мазмуни чуқурроқ тушунилади ва кела-жак фалсафаси дунёга келади. Бу ҳар бир инсоннинг ўзига хос тафаккур тарзини шакллантириш орқали шахе сифа- тидаги феноменини вужудга келтиришга, феъл-атвори-нинг шаклланишига хизмат қилади. Учинчидан, тарихни ўрганиш орқали мустамлакачи-лик таъсирида ва коммунисток зўравонлик мафкураси на-тижасида ўзлигини йўқотган, ўз қадру қимматини буткул унутган фуқарони уйғонишга, ўзлигини англашга, ўз ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қила оладиган баркамол шахе сифатида шаклланишга даъват этади. Тўртинчидан, аждодлари буюк бўлган, жаҳон цивили- зацияси ва инсоният тараққиётига жуда катта ҳисса қўшган маданиятга дахлдор фуқаронинг қалбида ўтмишини ўрга-ниши орқали миллий ғурурининг уйғониши мамлакат мустақил тараққиёт йўлини танлаган бир пайтда катта маънавий қудрат ва улкан ирода кучи бўлиб хизмат қила ди. Айни пайтда ўз ўтмишининг нақадар буюклигини анг-лаган фуқаро аждодлари руҳи олдида қарздор, келгуси авлод олдида ғоят масъулиятли эканлигини яна бир бор чуқурроқ тушунади. Ана шу англаш жараёни инсоннинг ўзини ўзи янгилашига, ўзини ўзи маънавий тозалашига, ўзини ўзи ислоҳ қилишига олиб келади.

Бешинчидан, ҳар бир фуқарони маънавий-руҳий ва ах- лоқий жиҳатдан янгилаш орқали жамиятни янгилаш, тур муш тарзини янгилаш каби ғоятда чуқур, кенг миқёсли ислоҳот амалга оширилади. Бу бутунги ислоҳотлар даври-да амалга оширилаётган кўп қиррали ўзгартиришларнинг асосий омили сифатида қадриятга айланади. Зотан, сиё-сий, иқтисодий, ҳуқуқий ислоҳотлар бевосита инсон онги, тафаккури ва қалби орқали ўтказилган тақаирлагина унинг қадри ошади, самараси кўпаяди. Қолаверса. сиёсий са- вия, иқтисодий билим, ҳуқуқий онг орқали маънавий-маърифий жиҳатдан янгиланган мустақиллик даври фу-қароси шаклланади. Тарих ҳақиқати бу конкрет воқеалар, аниқ ҳодисалар ва муносабатлар мажмуидир. Аксинча, агар у мавҳум ҳоди- салар йиғиндисидан иборат бўлса, афсонага айланади. Узи- нинг таъсир кучини, мавқеини йўқотади. Бундай бўлиши мумкин ҳам эмас. Тарих ҳақиқати бевосита конкрет давр кишилари тафаккури ва конкрет ҳаёт мантиғидир. Демак, уни маълум бир даврда вужудга келган ижтимоий-сиёсий жараёнлар, воқеалар. ҳодисалар ҳамда уларни келтириб чиқарган бош омил ўша давр кишилари мақсад-интилиш- лари, манфаатлари ва дунёқарашларини ўрганиш орқали англаш ва тушуниш мумкин. Тарихда мавҳум ҳодисалар ва тушунчалар бўлмайли. Тарих мантиқан ҳам, табиатан ҳам конкретлик орқали идрок этилади ва у аниқ воқелик орқали ўз мазмунини, фалсафасини, бошқача қилиб айтганда, ҳукмини кўрса- тади. Ана игу жиҳатдан ҳам нимаики мавҳум бўлса ёки мавҳумлик орқали воқеа-ҳодисаларга ёндашсак. у тарих ҳақиқатига зиддир. Демак, биз конкрет воқеалар, конкрет ҳодисатар орқали уларнинг келиб чиқиш шароити, са- баблари ва моҳияти хусусида фикр юритишимиз мумкин. Ана шундай ёндашув орқалигина биз конкрет воқелик за мирила ётган тафаккур, фалсафа, манфаат ва муносабат-ни тўгри англаб оламиз. Айни тарих фалсафасигина инсон ва воқелик, инсо-ният ва тараққиёт тўғрисидаги хулосаларимизни ифода-лаб бера олади. Айни тарих фалсафаси руҳшунослик, ило-ҳиёт, сиёсатшунослик, маданиятшунослик ва бошқа би-

лимлардан фарқли ҳолда ҳодисаларга конкрет ёндашади, воқеаларни конкрет баҳолайди. Ана шу конкретлик — аниқ- лик асосида фикр юритади. Инсон такдири ва умуман во қелик бевосита аниқ далил орқали таҳлил этилади. Тарихга тўғри ёнлашиш, уни тўгри тушуниб, тўғри тад- қиқ этиш учун биз ўзимизни тарихий тақдирга қўшиб юбо-ришимиз, унинг ичида яшашимиз керак. Ана шунла унинг тириклигини, яхлитлигини тушунамиз, бутун кўлами ва миқёси билан қамраб оламиз, моҳиятини англаб етамиз. Тафаккур мезонига, фалсафа омилига айлантира оламиз. Тарихий тақдир билан тақдирдошлик, тарихий тақаир жараёнини онгимиз, қалбимиз ва тафаккуримиз орқали ўтказиб, ворислик ҳиссини туйганимиз сайин конкрет шахе такдири, замон ва макон қиёфаси кўзга ёрқинроқ ташланади. Инсон, замон ва маконнинг яхлит қиёфаси тўлалигича бутун салмоғи билан гавдаланади. Инсон маъ-навияти, унинг шаклу шамойили орқали қайсидир даражадаги тарихий воқелик ва тақдирга дахлдорлик аниқ-ланади. Тарихни ўрганишла муаррихларимиз саналар ва воқеаларни тахдил этиш билан бирга, уларнинг ортида турган тақлирлар, кечинмалар, руҳиятлар, манфаатлар ва ҳоказолар гирдобида ҳам яшамоғи керак. Ана шунда тарих ҳақидаги фикримиз, хулосамиз асосли. сўзимиз таъсир-чан, ғояларимиз яшовчан бўлади! Тарихга муносабатда, уни ўрганаётганда бутун тари хий жараён менинг ҳаётим, бутун кишилик ўтмиши ме-нинг ўтмишим, деган фикр билан яшаш лозим. Тарихий такдир, бутун кишилик ўтмиши менинг тақдиримга, ме нинг ҳаётимга, менинг ўтмишимга, кечинмаларим ва орзу-умидларимга айланиши керак. Ўша боқий жараённинг, буюк ва сарҳадсиз шажаранинг давомчиси сифатида бу тун тарих менинг қонимда, жонимда, руҳимда ва ҳужай- раларимда яшаётганини англашим, ҳис қилишим лозим. Ана шунда мен 2000 ё 3000 йил олдин яшаган одамлар ҳаётини ўрганяпман, бу менга бегона давр, тарих холос, деган хулосага келинмайди. Аксинча, у олис аждодлар ўтмиши инсоният ҳаётининг, унинг тараққиёт йўлининг мажмуи, муқаддас ва мўътабар хотираси эканлигини анг-лайди.

Тарихчилик, тарихнавислик ёки тарихшунослик шун-чаки баёнчилик эмас, балки бой тафаккур ва кенг мушо-ҳада, асосли мулоҳаза ва ишончли фикр орқали вужудга келган фачсафа маҳсулидир. Масалага шундай ёндашеак-кина, тарихшунослик маънавий қудратга, олий қадриятга, маънавий эҳтиёжга айланади. Бугунги миллий мансуб-лик, турли маъмурий чегаралар ва инсоният тараққиёти тарих ва ҳаёт олдида нисбий эканлигини, ўша даврда яшаган аждодларимиз қайси тилда гаплашганлару қандай умргузаронлик қилгани, анъаналари ва урф-одатларидан қатъи назар, мана шу муқаддас заминда яшаб ўтганлар бизнинг аждодларимиз эканлигини чуқур ҳис қилган ва англаган ҳолда ўтмишга ёндашишимиз керак. Президент Ислом Каримов «ҳар қандай цивилизация қўпдан-кўп халқлар, миллатлар, элатлар фаолиятининг самарали таъсирининг маҳсулидир. Бир сўз билан айтган-да, кўчманчилар, босқинчилар келиб-кетаверади, лекин халқ боқий қолади, унинг маданияти абадий яшайди», — деганида тарихан шу заминда яшаган халқ тарихи бугунги авлод бойлиги, унга аждодларидан қолган буюк мерос эканлигини таъкидлайди. Тарихий тақдирга тақдирдош- лик ҳиссини уйғотади. Тарих ҳақиқатини англаш учун ва, айниқса, ўтмиши сохталаштирилган, бой маънавий ва маданий меросидан ажратиб ташланган, зўравонлик ва ҳукмрон ғояларга маҳ-кум этилган, унга хизмат қилдирилган тарих ҳақиқатини қайтадан тиклаш учун ана шундай маънавий-руҳий яқин-ликни ҳис этиш, ўша жараёнларни бевосита қалб орқали ўтказиш зарур. Қалбимизда ҳамиша тарихга ворислик туй-ғуси билан «у менинг мулким, менинг бойлигим, менинг наслу насабим, аждодларим руҳи жо бўлган маъво, ме нинг инсоний дахлдорлигим ва инсоний шаънимнинг қайсидир бўлаги» деб қараганимизда унинг нақадар маз-муни чуқур, моҳияти беқиёс қадрият эканлигини англай-миз. Ана шундай туйғу билан биз тарихнинг ички моҳия- тини, унинг сир-асрорларини оча оламиз. Инсоният тақ-дирига дахлдор бўлган буюк маънавиятни кашф этамиз.

Албатта, тарихни ўрганишда, аввал айтганимиздек, турли ёндашувлар, турли ғоялар ва оқимлар бор. Бирок., уларнинг ҳаммаси соф инсонийлик муносабати, бевоси та дахлдорлик ва жавобгарлик ҳисси олдида ҳеч иш эмас ва улар илмий сохталикка, юзакиликка олиб келадиган иллатлардир. Ана шу жиҳатдан қараганда ҳақиқий тарих фалсафаси бу инсон ва тарих, инсон тақдири ва тарихий жараён, инсоният тараққиёти ва воқеалар, ҳодисалар ўртасидаги конкрет боғлиқлик маҳсули сифатвда дунёга кела-ди. Айни пайтда ана шу икки қутб ўртасидаги уйғунлик, икки олам ўртасидаги муштараклик тарихшунослик фани тараққиётининг ва тадрижий хотирани тиклаш асосида тарихий тафаккурни шакллантиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Янгиланишлар даври ва бутун ҳаёт биздан тарихга му-носабатни жиддий равишда ўзгартиришни тақозо этмоқ-да. Бу бевосита тарихимизни қайтадан ўрганишимизни, унинг бутун ютуқларию фожиалари билан яхлитлигича тадқиқ этишни талаб қилмоқда. Бунинг учун биз энг авва-ло, тарихга шунчаки баёнчилик муносабатидан халос бўлиб, уни ўзимизга, ўзлигимизга, шахеимизга дахлдор бўлган маъво, бутун инсоний қадриятимизни ўзида му- жассам этган муқаддас хотирот даражасидаги тафаккур мезонига айлантирмоғимиз даркор. Тарихий хотирани тик лаш, уни қадрият даражасига кўтариш йўлларини изла-моғимиз керак. Тарихий тафаккур, тарих фалсафаси бизнинг кўп минг йиллик ўтмишимизни яхлитлигича идрок этишимизга, унинг бутун моҳиятини англаб етишимизга ва холисона баҳолашимизга ёрдам беради. Шу жиҳатдан биз ўтмишга ёндашувнинг тафаккур ва фалсафа орқали баҳолаш йўли-га ўтмоғимиз лозим. Тарих — инсон, замон ва макон фалсафаси Тарихни вақтдан ажратиб бўлмайди. У вақт, муддат ва замонда юз берган, маълум бир маконда вужудга келган воқеа-ҳодисалар бирлиги. Ана шу замон ва маконда шакл-ланган анъаналар, турлича қарашлар, маънавий-

руҳий ҳодисалар, ижтимоий муносабатлар замирила хатти-ҳара-катлар ўз изини қолдиради. Ҳаракатлар замирида эса маъ лум мақсад ва интилишларни ўзида мужассам этган воқеа лар ётали. Тарихнинг ўзига хослиги, ижтимоий ҳодисалиги маъ лум бир давр, замон ва макон моҳиятини ўзида мужассам этганлиги билан, унинг бутун феноменини белгилаши билан баҳоланади. Бошқача қилиб айтганда, унинг маз-мун-моҳияти, ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ҳодиса сифатидаги ўзига хослигини кўрсатади. Айниқса, юксак кўтарилишлар, сакрашлар, тараққиётнинг энг баланд чўққиларига чиққан даврларда тарихнинг цивилизацияни вужудга келтирувчи буюк ҳодиса сифатидаги феномени кўзга яққол ташланади. Тарих инсон орқали вужудга келади ва инсон орқали абадиятга айланади. Инсон онги ва тафаккури, қалби ва туйғулари орқали юзага келган ҳодиса сифатида қадрият-га айланади. Ана шу жиҳатдан қараганда инсон акл-идро- ки, унинг тафаккур даражаси, ҳаётий фалсафаси, жами-ятни тараққий эттириш йўлидаги саъй-ҳаракатлари, бу-тун бир халқ, бутун бир жамият менталитетини белги-лайди. Ана шу менталитет - миллат ёки халқнинг умумий маданий-маънавий даражаси, ақл-идроки ва тафаккур майдони нечоғлигига қараб тараққиётнинг ехуд таназзул- нинг мазмун-моҳияти очилади. Тарих эса ана игу ўта му- раккаб, ўта зиддиятли, айни пайтда ниҳоятда қудратли руҳият орқали, фаолият орқали хотирага айланади. Турли ижтимоий-сиёсий ҳодисалар, воқеалар шу тарзда вужуд га келади ва тарихий тараққиёт шажарасининг бўғинла-рини ташкил этади. Қадимий донишмандларнинг айтишларича, «Кўр кўрни етакласа, иккови ҳам жарга қулайди». Ана шу нуқ-таи назардан инсон тафаккури ва жамият тараққиети, инсоннинг маданий-маънавий имкониятлари ва тарихий жараён ўртасидаги муносабатларни аниқлаб олиш қийин эмас. Қарийб уч минг йиллик тарихимизнинг турли давр-ларида халқ турли ҳолатларга тушганлигининг, бунинг сабаблари ва моҳиятининг илдизи қаердалигини юқори-даги хулосалардан билиш мумкин.

Шахснинг жамиятда тутган ўрни, унинг жамият та- раққиётидаги роли яна ҳам муҳим аҳамият касб этади. Тарих фалсафаси, тарихий тафаккур бизни ана шу улкан муам-молар атрофида жиддийроқ мушоҳада юритишимизни тақозо этади. Ҳар қандай жамият тараққиёт ва таназзул, турли кўта-рилиш ва пасайиш даврларини бошдан кечиради. Тарих қаҳрамонлик даврларини, ҳар томонлама шаклланган дав-латчилик ва бошқарув тизимига эга бўлган ҳолатларни, минтақалараро тараққиётлар ўртасидаги алоқалар ривож-ланган замонларни курган. Цивилизациянинг ҳаётийли-ги, яшовчанлиги, унинг узлуксиз давом этиши бевосита одамларнинг маънавии даражаси, ҳаётий омилларнинг барқарорлиги, инсон фаолиятининг узвийлиги. фаолли-ги ва доимий узлуксиз фаолиятнинг таъминланганлиги билан белгиланади. Ана шу нуқтаи назардан қараганда, узоқ ўтмишимиз-нинг юксак цивилизаииялашган даврлар билан таназзул-га учраган даврлари, уларнинг мантиқий, сиёсий ва иж-тимоий асослари, иқтисодий замини ва сиёсий тафакку ри билан яхлит ҳолда тадқиқ этилганда унинг бир бутун фалсафаси вужудга келади. Бир бутун қиёфаси яратилади. Шу тарзда тарих феномени орқали аждодларимиз фено мени, миллат ва халқ сифатидаги менталитета кўзимизга яққол ташланади. Умумжаҳон тарихини ўрганиш, умуминсоният ўтми-шини тадқиқ этиш инсон ҳақидаги тушунчаларимизни бойитишга, инсон фаолияти, унинг имкониятлари хусу-сидаги хулосаларимизни кенгайтиришимизга ёрдам бера- ди. Биз инсоният тарихини, жумладан, ўз аждодларимиз ўтмишини ўрганиш орқали оламни ўрганамиз, олам ҳақидаги тасаввурларимизни бойитиб, хулосаларимизга яна ҳам аниқлик киритамиз. Бизнинг олам ва одам ҳақидаги тушунчаларимизни кенгайтиришимизнинг ягона йўли оламни тадқиқ этиш, оламни англаш, уни тушунишдир. Тарих кишилик жамияти тараққиётининг яхлит моҳия- тини тафаккур орқали идрок этиладиган сувратидир ёки тафаккур орқали онгимизда мангу чизилган хотирот. Шун- дай экан, биз оламни тарих орқали, инсоният

тараққиё тининг босқичлари, эволюцияси орқали англаймиз. У ор қали бугунги кунимизнинг мазмунини, моҳиятини тушу-ниб оламиз, эртанги кунги мақсадларимизни, орзу-умид-ларимизни белгилаймиз. Шу жиҳатдан қараганда биз ўзи-мизни оламдан ажралган ҳолатда тасаввур этолмаймиз. Бошқача қилиб айтганда, оламдан айри туша олмаймиз. Оламдан айрилсак, ўзимиздан айриламиз. Оламни йўқот- сак, ўзимизни, ўх^игимизни йўқотамиз. Олам ва одам ўрта сидаги боғлиқчик айни олам яхлитлиги ва одам бутунли- гидир. Айни ана шундай муштараклик уларнинг ҳар икковини ҳам, бир- бирини ҳам тўлдириб туради ва бутун ўтмиш, бугун ва истиқболни боғлаб туради. Тарих хотира- сининг абадиятини, узвийлигини, давомийлигини бел- гилайди. Тарихий тафаккур ва тарих фалсафасининг ноёб қадрияти, буюк сабоғи ана шунда. Тарих — инсон ҳақидаги, одамлар ҳақидаги фан. Бироқ у бугуннинг одамлари, кечинмалари, ҳис-туйғулари, фао-лиятлари ва муносабатлари хусусида эмас, балки ўтган аждодларимиз турмуш тарзи, маънавий-руҳий кечинма лари, содир этган воқеа-ҳодисалари, мақсал ва интилиш-лари ҳақидаги фандир. Аслини олганда тарих фақат ўтмиш ҳақидаги маълу-мотлар ёки хотиралар ҳам эмас. Унинг буюк қудрати, тар-биявий кучи, мураббиилик моҳияти ўтмишни ўрганиш, тадқиқ этиш орқали бугунни баҳолаш, бугунни англаш, бугунги одамларни тушуниш ва уларни йўналтириш бо-расидаги фикрларни, ғояларни ўзида мужассам этганида! Агар биз тарихга ана шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, унинг бутун кўламини, инсоният ва жамият та-раққиётидаги ролини чуқурроқ англаймиз. Муаррих тари хий саналар, воқеалар, ҳодисалар атрофида фикр юритар экан, у энг аввало инсон, унинг дунёси хусусида ўйлаши керак, дедик. Агар ҳақиқатан ҳам инсон тарихнинг тадқи-қот объектига айлансагина, у орқали, фақат ва фақат у орқали тарихнинг бутун кўламини, моҳиятини очиб бера оламиз. Акс ҳолда, қуруқбаёнчиликдан иборат бўлган маъ-лумотлар тўпламларини яна яратаверамиз, одамларни без-дираверамиз. Юқоридаги хулосалар ва

мушоҳадаларни ҳисобга олиб, тарихшуносликни мажозий маънода инсон- шунослик, дейишимиз мумкин. Гегель ибораси билан айтганда, тарих фалсафаси бу дунёқарашлар, тарихий тафаккур ва тарих хотираси ҳақидаги фандир. У маънавият феномени, руҳият фено-мени сифатида инсон ва тарихий тафаккур ўртасидаги боғлиқликни ўрганади. Агар чиндан ҳам тарихни маънавият ва руҳият фено-менига айлантирсак, аниқроғи, уни шундай идрок этиб, шундай тадқиқ этсак, яна ва яна ўтмишни сана ва воқеа лар орқали эмас, инсон орқали ўрганишга эҳтиёж сеза-миз. Охир-оқибатда Инсон тарихнинг яратувчиси, ишти рокчиси, дунёга келтирувчи энг олий хилқат эканлигини ва бу рад этиб бўлмас ҳақиқат, тенгсиз қадрият эканлиги ни тан оламиз. Инсоният тарихи бу ҳар биримизга боғлиқ бўлган, ўзлигимизни кўрсатадиган, бизнинг олис шажарамизни, наслу насабимизни, инсоний қадру қимматимизни бел-гилайдиган, муқаддас ва мўьтабар воқелик. Биз уни шун дай тушунишимиз ва шундай қабул қилишимиз керак. Агар ўтмишимизга шундай муносабатда бўлсак, ана шу юксак-ликлан туриб унга қарасаккина, тарих айни тафаккур маҳсулига айланган тақдирдагина бизни маънавий жиҳат-дан бойитиши, руҳиятимизга қудрат бахш этиши мумкин бўлади. Ана шу жиҳатдан қараганда бутун ҳаёт шажараси- ни давом эттираётган, ўзига хос тарих яратаётган одам-ларнинг дунёқарашлари, маънавий-руҳий кечинмалари, инсонлик шаъни нималарга боғлиқлиги, унинг илдизла-ри қаёқларга етиб бориши ва қандай маънавий сарчаш-малардан озуқа олаётганлиги аниқ бўлади ва у бевосита тарих ва тарихшунослик билан боғлиқ эканлиги кўзга яққол ташланади. Агар тарих чиндан ҳам фалсафа ва та факкур маҳсулига айлантирилса, замондошларимизнинг ўтмиши" кимларга бориб тақ&тиши аён бўлади ва ҳаётда ўз ўрнимизни белгилашимизга, ўзимизнинг кимлигимизни англаб олишимизга ёрдам беради. Гегель таъбирига кўра тарих давлатчиликдан бошла-нади. «Халқ давлат қурилишисиз ҳеч қандай тарихга эга эмас», — дейди аллома. Ана шу нуқтаи

назардан қараган да, миллий давлатчилик тарихимизнинг қарийб уч минг йиллигини нишонлаш арафасида турган халқимиз ўз тақ-дирини бутун инсоният тақдири, кишилик тарихий тақ-дири билан боғлиқ ҳолда кўради. Айни ана шу тақдир-дошлик, айни ана шу инсоният тарихининг ибтидоси билан боғлиқлик бугун бутунлай янги жамият қураётган халқимиз қиёфасини кўрсатмоқда. Ўзининг қадимий мил лий давлатчилик анъаналари билан жаҳон давлатчилиги илғор тажрибаларини уйғунлаштириб, синтезлаштирган ҳолда «узбек модели»™ дунёга такдим этиб, дунёни ҳай-ратга солаётган узбек халқининг феномени жаҳон меҳва-рида пайдо бўлмоқда. Узбек халқи тарихи, унинг кечмиши бевосита тарих фалсафаси ва тарихий тафаккур орқали бугун одамларни уйғотмоқда, улар диққатини ўзига тортмоқда. Замондош-ларимиз онги, қалби орқали бутун ўтмиш уз ютуқлари ва нуқсонлари билан яхлит ҳолда жонланмокда. Шу асосда халқимизнинг маънавий қудратига, руҳий таянчига ай-ланмоқда. олис истиқболни белгилашда ўта муҳим омил сифатида хизмат қилмоқда. Тарихий тафаккур эҳтиёжи Ўзликни англаш, энг аввало, ўтмишни ўрганишдан, тарихни билишга эҳтиёж сезишдан бошланади. Дарҳақи қат, ўзини англаётган, ўзини тушунаётган ҳар бир одам қандай оилада дунёга келгани, ўз аждодлари кимлар бўлга- ни, ота-боболари нималар билан шуғулланишгани ва қан дай умр кечиришганини билиб олишга интилади. Уларнинг фазилатлари ва мерослари билан фахрланиб яшайди. Ўз наслу насабини билиш, келиб чиқишини ўрганиш кишининг ҳаётда омонат ё тасодифий эмаслигини тушу-нишга имкон берали. Шу билан бирга атроф муҳит, уни ўраб турган олам хусусила ўйлашга ундайди. Дарҳақиқат, оламни тадқиқ этиш тафаккуримизни бо-йитишнинг, дунёқарашимизни кенгайтиришнинг ягона йўли. Оламни англаш ҳисси инсоннинг ўзлигини англаш-га, ўзлигини тушунишга, олам ва одам ҳақида ўйлашга даъват этувчи беқиёс қудрат. У жами инсонга хос бўлган идрок ва

иродани уйғотадиган мўъжизавий кучдир. Биз оламни қанчалик кенг ва чуқур англасак, инсон ва инсо-ният оламига шунчалик кўнроқ қизиқамиз, уни тушуниш га, моҳиятини англашга, инсон ва ҳаёт, инсоният ва мав-жудот ўртасидаги муносабатларни ўрганишга, хулласки, инсоният тарихи билан қизиқишга ҳаракат қиламиз. Ана шу хулосаларнинг акси сифатида биз оламни қан чалик унутсак, ўзимизни шунчалик унутамиз. Бундай ҳоди- са кишилик тарихида — турли даврларда турли ҳолатларда юз берган. У одамзодни ҳаётни тушуниш, оламни англаш ва ўзини олий мавжудот сифатидаги қадриятини идрок этиш орқали бутун инсоният тарихини англашга даъват этади. Бундай ноёб маънавий-руҳий эҳтиёж комиллик ва етукликка интилиш ҳиссини уйғотади. Ана шу ички туйғу инсоннинг ўз ўтмишига, ўтмишдошларига ва аждодлари- га, улар қолдиргаи меросига қизиқиш билан қарашини тақозо этади. Бундай маънавий-руҳий эҳтиёж унинг тари хий хотираси чуқурлашишига, тарих фалсафасининг пайдо бўлишига, шу фалсафа ва тафаккур орқали ўзининг ҳаёт-даги ўрнини аниқ белгилаб олишига имкон яратади. Ис-тиқболини кўра олишга рағбатлантиради. Ҳаётда абадий яшайдиган мавжудот йўқ. Жамики мав- жудотнинг ибтидоси ва интиҳоси бор. Ана шу ибтидо ва интиҳо ўртасидаги воқелик ҳаёт тарихига айланади. Асли-ни олганда ҳаётда фақат абадият ва унга дахлдор бўлган тафаккургина боқийдир. Замонлар, жараёнлар, ҳодиса ва воқеаларнинг бари ўткинчи. Бироқ, уларни бир-бири би лан боғлаб, ҳаёт шажарасини давом эттириб турган олий хилқат — инсон мавжуд экан, ҳаёт абалияти тарих ва та факкур абадиятига айланади. Шунинг учун ҳам вақт ўткин чи, тарих эса абадийдир. Шунинг учун ҳам тарихни та-факкурдан ажратиб бўлмайди. Дарҳақиқат, воқеалар, жараёнлар шаклан ўзгаравера-ди, янги ҳодисалар, янги воқеатар ҳаёт мазмунини ўзгар-тираверади. Турмуш тарзини ва, ҳатто, ақидаларни ҳам янгилайди. Бироқ яхлит абадиятга айланган ҳаёт ва инсо ният шажараси тарих абадиятини ва узлуксизлигини сўзсиз таъминлайди. Шу

зайлда ҳодисалар, воқеалар ва жараён лар бир-бирини иикор этиб, бир- бирини рад қилиб да вом этаверади. Тарихнинг яхлитлиги, бир бутунлиги ана шу қарама-қаршиликларни тўлалигича ифода этишида! Тарих фалсафаси унинг конкрет воқелик ва ҳаёт фалса фаси билан узвий боғлиқлигида! Тарихий тафаккур, тарихий хотира ана шу тарзда шакл- ланади. Рад этиб бўлмайдиган, сохталаштирилмайдиган мутлақ ҳақиқатга, олий қадриятга айланади. Инсон қалби ва онгига эса ўз ўтмишини ўрганишга қизиқишнинг пай до бўлиши орқ&пи таъсир этади. Президент Ислом Каримов «Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади. Исботталаб бўлмаган ушбу ҳақиқат давлат сиёсати даражасига кўтарилиши зарур», - дер экан, бу билан туб ислоҳотларни амалга ошириш зарур бўлиб қолган бир шароитда инсонни уйғонишга, ўзлигини аиг- лашга даъват этмоқаа. Айни ўзликни англаш инсоннинг ўз ўтмиши ва аждодларига қизиқишидан бошланишини уқтиряпти. Масаланинг яна ҳам муҳимроқ томони шишаки, ин-сон тафаккури ва онгини янгилаш каби тозариш жараё-нига давлатнинг ўзи ҳомийлик қилмоқда. Унга шароит яратиб бермоқца. Истиқлол даврида инсон, ниҳоят, та-рихга маънавият мезони, миллий уйғониш омили сифатида қарамоқпа. Жамиятни бир ҳолатдан иккинчи бир ҳолатга ўтка-зиш, мавжуд турмуш тарзини синдириб ташлаб, бутун-лай янгича шароитни вужудга келтириш энг аввало онг ва тафаккур билан боғлиқлигини алоҳида уқтирар экан, Президент Ислом Каримов «Жамият тараққиётининг асо-си, уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қоладиган ятона куч — маърифатдир», деган эди. Ана шу концепция Ис лом Каримов сиёсатининг ва бош ислоҳотчилик вазифа-сини бажараётган давлатимиз стратегиясинииг асосини белгилайди. Тараққиёт тамойиллари, цивилизация эҳтиёжлари шундай. Биз ўтмишда яшамаслигимиз, уни такрорламас-лигимиз, аксинча, уни ўрганишимиз, тадқиқ этишимиз ва аниқ хулосаларга келиб яшашимиз керак. Айни ана шу хулосалар асосида истиқболимизни белгилашимиз, ўзи-мизни ҳам, жамиятни ҳам маънавий жиҳатдан камолотга етказишимиз даркор. Биз ўтмишни

тиклаш, тарих ҳақи-қатини ўз ўрнига қўйиш орқали тафаккуримизни бойита- миз, тушунчаларимизни кенгайтирамиз, ҳаёт фалсафаси орқали ислоҳотлар фалсафасини, ислоҳотлар моҳиятини чуқурроқ англай бошлаймиз. Натижада ўз-ўзимизни ислоҳ қиламиз, ўз-ўзимизни янгилаймиз. Ва ниҳоят, ана шу жараён орқали жамиятни янгилаймиз, ҳаётни янгилай миз. Унинг мазмунини бойитамиз. Зотан, миллий истиқ-лол мафкурасининг, давлатимиз олиб бораётган кенг миқ-ёсли ислоҳотларнинг олий қадрияти ана шунда! Биз Ватанимиз тарихи ва халқимиз ўтмишини ўрга-ниш орқали бугунги кун учун масъуллик туйғусини шакл-лантирамиз. Тараққиётнинг янги лаври остонасида турга- НИМИЗНИ ва халқимизнинг буюк келажагига асос солишга масъул эканлигимизни, дахлдорлигимизни тушуна бошлаймиз. Яна бир ҳақиқат бор: ўтмиш уни англагангагина хизмат қилишини, келажак эса унинг ҳақиқий бунёдко-ригагина тегишли эканлигини англамоғимиз керак. Худди ана игу ҳақиқатни англаш учун тарихий тафаккур, тари-хий хотира зарур деб ўйлаймиз. Тарихнинг ҳақиқий фал сафаси, унинг ақл-заковатимиз ва онгу шууримизга таъ-сири худди ана шу ғоя билан белгиланади. Янгиланишлар даври ҳамиша ўтмишга қизиқишнинг беқиёс даражада ўсишидан бошланади. Айни ўтмишга қизиқиш одамни истиқболга интилишга, уни аниқ йўна-лишга сола билишга даъват этади. Ўтмиш воқеалари, та рихий ҳодисалар бугунги хулосаларимизни тиниқлашти-ради, эртанги кунимизнинг, режаларимизнинг асосини ва ҳақиқатини кўрсатиб беради. Ана шу нуқтаи назардан биз бугун тарихнавислик ва тарихшуносликдаги солно-мачилик, қуруқ рақамбозлик, баёнчилик иллатларидан бутунлай қутулишимиз даркор. Тарихий обидаларнинг рўйхати, уларнинг қурилган вақги, шаҳарларнинг номла-рию жуғрофий ҳудудлари билан кифояланмай, ана шу замин ва унда аерлар мобайнида яшаган халқдаҳоси, унинг қудрати ва бу қудратнинг пайдо бўлиш омилларини ўрган-моғимиз керак. Зотан, буюк кашфиётлар, оламшумул их- тиролар, афсонавий шахарлар, қудратли сиёсату донгдор давлатлар тўсатдан пайдо бўлмайди. Уларнинг юзага чи- қиши учун йиллар тугул, аерлар

мобайнида тажриба тўпла- нади, тафаккур шаклланади. Тарихшуносликда ана шу эволюцион жараён, халқиинг ижтимоий-маънавий дина-микаси ҳисобга олинмоғи керак. Демак, инсоннинг тари-хида кесКин бурилиш ясаган, жаҳон иивилизациясига кучли таъсир утказган тафаккур кенгликларини, унинг тараққиёт жараёнларини ўрганишимиз зарур. Биз бугунги ва келгуси авлодни худди ана шундай йўл билан тарбия-лашимиз даркор. Унинг воқеа ва ҳодисааарга муносабати-ни онги орқали, тафаккури орқали ва энг муҳими, қалби орқали ўтказишимиз керак. Токи ёш юракда ва мургак тафаккурда тарих ҳақиқати абадий қолсин, уни эзгуликка даъват этиб турсин. Бунинг учун ҳар бир воқеа моҳияти, тарих фалсафаси, ҳаёт мантиғи муштарак ҳолда ўрганил-моғи керак. Жамиятни янгилаш, энг аввало, инсон тафаккурини оқибатида пайдо бўлган, куракда турмайдиган «ақида»-лардан қутуламиз. Ўтмишга, бугунга ва истиқболга кенг-роқ қарашга, уни яхлитлигича, бугун яхшилигию ёмон- лиги, оқ ва қора томонлари билан бир бутунлигича қам-раб олишга эришамиз. Натижада энг адолатли, энг асосли ва кенг қамровли хулосалар чиқарамиз. Мустамлакачилик даври талаби ҳамда соф илмий ҳақиқатдан узоқлашган тарихнавислик концепцияси ва методологиясининг занг босган темир қобиқларидан чиқиб кетиш, ҳар қандай сохта доираларни синдириб, ҳаётга бўлган муносабатларимиз-ни кенгайтириш имконига эга бўламиз. Тушунчалар, ғоялар, қарашлар ва ёндашувлар ўртасидаги ўзаро боғ- лиқликни мустаҳкамлаш чинакам маданият, чинакам миллий равнақ эҳтиёжи эканлигини англамоғимиз зарур. Тарихни тадқиқ қилиш ва ёзишда биз ўз миллий пси-хологиямиз, анъаналаримиз ва миллий мушоҳадамиздан келиб чиқамиз. Шу боис узбек халқи тарихини ёзган бош-қа миллат вакили бўлган ажнабий олим билан узбек оли-мининг нуктаи назари бир-биридан фарқ қилади. Бунинг икки жиҳати бор: биринчидан, бетона қалб, бегона дунёқараш ҳар қандай шароитда ҳам бегоналигича қолаверади. У ҳеч қачон бошқа бир

миллатнинг миллий хусусиятларини, унинг ўтмишдаги мураккабликлари ва зиддиятларини тўлалигича ҳис қила олмайди. Иккинчидан, фан ниқобидаги сиёсий ўйинлар ва мақ-садлар ҳам борки, бу даҳшатли ва миллат бошига қирон келтирувчи мафкура билан боғлиқ. У тарих ҳақиқатини атайлаб бузади, уни ҳеч бўлмаганда чалкаштиради. Бунга зид равишда ўз миллий тарихнавислик анъаналаримизни тиклашимиз даркор. Масалан, ўтмишда ўтган кўплаб му-аррихларимиз асарларида турли ривоятлар, афсоналар, ҳикматлар, ҳикоятлар учрайди. Бу нарсалар тарихий факт ва ҳақиқат сифатида алоҳида қимматга эга бўлмаса-да, аммо воқе&тар моҳиятини англашимиз ва тафаккур, му-шоҳада тарзимизнинг шаклланишида муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, бизда миллий тарихнависликнинг ўзига хос мактаби мавжуд. Бу мактаб ўзининг халқчил, содда, равон, барча учун бирдай тушунарли бўлган услуби ва беқиёс жозибаси билан алоҳида ажралиб туради. Ана шу сеҳр ва оҳанраболик ўнлаб асрлар муқаддам яратилган қатор шоҳ асарлар қаторида «Темурнома», «Зафарнома», «Бобурнома», «Ҳумоюннома»ларнинг беқиёс қийматини ва барҳаётлигини таъминлаб келмокда. Шўро даврида ҳам жуда кўп илмий тадқиқотлар олиб борилди. Аммо, масаланинг жиддий томони шундаки, шўро даври тадқиқотчилари гоҳ билиб- билмай, гоҳ атай лаб, фидойилик ва ташаббускорлик билан коммунистик мафкурага хизмат қилдилар. Натижада халқимиз тарихи ни сохталаштирдилар, уни коммунистик мафкура талаб- ларига мослаштирдилар. Шўро ҳукуматининг мустамлака чилик сиёсатини амалга оширишга бутун вужудлари би лан хизмат қилдилар. Тарих фалсафаси ва миллий истиқлол Президент Ислом Каримов тарихга муносабатни тубдан ўзгартириш ҳаёт тақозоси эканлигини долзарб масала килиб кўгарди. Бугун тарихга муносабатнинг, тарихнависликнинг методологиясини, тадкиқот усули ва услубини тубдан ўзгар тириш ҳаёт талаби эканлигини кўрсатиб берди.

Юртбошимиз ўтмишимизни қайта кўриб чиқиб, уни миллий қадрият даражасига кўтариб, бутунлай янги на-зар билан ғалвирдан ўтказишни кун тартибига қўймокда. Бунинг қуйидаги асослари бор: Биринчидан, бугунги Ўзбекистон жаҳон харитасида эн- дигина пайдо бўлган тасодифий мамлакат эмаслигини, унинг илдизлари ниҳоятда чуқур ва қадимий эканлигини дунёга кўрсатиш ва фарзандларимиз онгига сингдириш. Иккинчидан, собиқ шўро сиёсати ва коммунистик маф кура тазйиқи билан сохталаштирилган тарихни ўз ўрнита қўйиш, тарих ҳақиқатини, ҳаёт ҳақиқатини илмий ҳақиқат асосида қайта тиклаш. Унга муносиб баҳо бериш орқали миллатимиз иззатини жойига қўйиш. Учинчидан, шу асосда халқимиз, айниқса ёш, навқи-рон авлодимиз қалбида миллий ғурур, миллий ифтихор, ўз аждодлари билан фахрланиш туиғуларини кучайтириш. Буюк ўтмишга муносиб буюк миллат бўлиш. Эртанги кун- га катта ишонч ва истиқлол ғояларига эътиқод билан яшашни турмуш тарзига айлантириш. Масаланинг яна ҳам жиддийроқ томони бор. Бу бево-сита арихшунослик, тарихнавислик муаммоси билан боғ-лиқ. Ҳаммамизга маълумки, шўро ҳукумати даврида халқ-ни атайлаб саводсизлантириш, ўз ўтмишидан ажратиб қўйиш, аждодлари, наслу насаби ва бутун тарихидан бе-хабар қилиш сиёсати мавжуд бўлиб, у давлат сиёсати да-ражасига кўтарилган, коммунистик мафкуранинг бутун мазмун-моҳиятини ташкил этган эди. Шунинг учун ҳам ёзилаётган илмий китоблар нуқул воқеалар баёнидан ибо- рат бўлиб, маълумотнома тусини олган эди. Ижтимоий-сиёсий жараёнларга бундай юзаки муносабат ва тарихий саналарнигииа санаб ўтиш каби тарих фани методологияси яратилди. Бу методология нинг асосий мақсади одамлар онгини заҳарлаш, улар фикрини чалғитищдан иборат эди. Шунинг учун ҳам, энг аввало, юз берган воқеалар ва та рихий жараёнлар ниҳоятда жозибасиз, ҳароратсиз, ўқув-чига таъсир қилмайдиган, унинг қалбидан ва шууридан ўрин олмайдиган, аксинча, уни зериктирадиган ва охир-оқибатда эса бутун тарихдан ихлосини қайтарадиган қилиб баён этилди.

Натижада миллатларни йўқ қилиб ташлаш, фуқаро-лар қалбидаги миллий ғурур, миллий ифтихор туйғулари-ни сўндириш, улар дунёқарашини чегаралаб қўйиш учун ҳаракат қилинди. Узига ҳам, ўтмишию келажагига ҳам бе- фарқлик ва лоқайдлик билан қарайдиган аҳоли қатлами «тарбия» лаб етиштирилди. Ана шундай ноқобил ва ғайриинсоний сиёсат барбод бўлгач, энди ўз тарихимизни қайтадан тиклаш, уни ил мий, тарихий ва ҳаётий ҳақиқат нуқтаи назаридан туриб янгитдан яратишни давлатнинг ўзи талаб қилмоқда ва бунга ҳомийлик қилмоқда. Ўзбекистон Фанлар академия-си Тарих институтининг Ўзбекистон Республикаси Вазир-лар Маҳкамаси қарори билан тарқатиб юборилиши ва уни қайтадан ташкил этиш тўғрисидаги қарорининг сиёсий қадриятини, маънавий ва ижгимоий аҳамиятини алоҳида таъкидлаш жоиз. Ҳукумат қарори ва шахсан Президент Ислом Каримов ташаббуси билан Давлат ва жамият қури-лиши академияси қошида «Ўзбекистоннинг янги тарихи» марказининг очилиши фикримизнинг ёрқин далилидир. Тарихнависликда шўро даврида шаклланган биқиқ «методика» барча тарихга қизиқувчиларни ва ўрганувчилар-ни қолипга солиб қўйди. Юз берган ҳодисалар ва ижтимо-ий-сиёсий воқеалар атрофида фикрламасдан, фақат ба- ёнчилик билан шуғулланиш, хабаркашлик тенденцияси вужудга кедди. Бора- бора бу илмий «мактаб»га айланди. Бу номақбул мактабнинг эса ниҳоятда ночору нотавон, ғоявий жиҳатдан бузуқ, мафкуравий жиҳатдан айниган, илмий жиҳатдан сохталашган, сиёсий жиҳатдан яроқсиз илмий услуби ва ҳаётдан узилган ақидаси вужудга келди. Тарихга муносабатнинг ўзгараётганлиги ва тобора жид- дий туе олаётганлиги ижобий ҳодиса. Бироқ ҳамон шош-ма-шошарлик, масалага юзаки ёндашиш, ҳар томонлама пухта ўрганмасдан хулосалар чиқариш иллатлари бизни тарк этгани йўқ. Натижада илмий ҳақиқатдан узоқ, тарих ҳақиқати бузилган дареликлар пайдо бўлмокда. Олдинлари бир томонга оғиб кетган бўлсак, энди бош- қа томонга оғяпмиз. Ваҳоланки, илмда мувозанат бўлмоғи керак. Энди тарихимизни

тиклаймиз деган эҳтирослару чинакам ақл-идрокдан узоқ бўлган ҳиссиётлар жўш уриб кетди. Натижада палапартишлик, тарихий далилларнинг ола- қуроқлиги, воқеаларнинг маълум бир тизимга солин-маганлиги ва тарихий изчилликнинг йўқлиги кўзга яққол ташланмоқда. Айрим дареликлар нуқул ривоят ва бадиий асарлардан яхлит кўчирмалар ҳолида нашр этилмокда. Тарихнавислигимиздаги яна бир муаммо шундаки, биз ҳамон мустақил фикрга эга бўлолмаяпмиз. Ҳамон ким-ларнингдир сохта ғояларига таяняпмиз. Маълумки, собиқ шўро тузуми даврида олимларимиз ҳар бир фикр-муло-ҳазасини марксизм-ленинизм классиклари уйдирмалари- дан кўчирмалар олиб «асослаб» беришарди. Истиқлол йил- ларида ҳам ўзларининг илмий жиҳатдан ожиз ва ночор «фикр»ларига четдан тиргак излаётган тарихчиларимиз йўқ эмас. Айниқса, бир пайтлар «илмий атеизм» фанининг дар- ғалари ҳисобланган айрим олимларимиз бутун тарихимизни буткул линий йўсинга буриб юбориш билан овора бўлмоқ-далар. Баъзилар ҳатто юртимизга ислом дини кириб кел-гунга қадар бўлган даврни «мажусийлик», «жоҳилият» даври деб атай бошлади. Боболаримизнинг исломгача бўлган буюк ватанпарварлик жасоратларига тўла тарихи-га, улкан бунёдкорлик, юксак маданиятига нописанд муносабат яққол сезилмоқда. «Жоҳилият» даври атамаси за-мирида исломгача бўлган даврни камситиш мазмуни ётмайдими? Демак, халқимиз тарихининг ўзига хос ата-маларини тўғри белгилаш вазифасини тезроқ ҳал этмоғи-миз керак. Бугун биз тарихимизнинг олис-олис қатламларига на-зар ташлар эканмиз, ҳаёт мантиғини ҳисобга олмасдан тарих ҳақиқатини тиклай олмаймиз. Биргина мисол кел-тирайлик: Самарканд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз (Кеш), Термиз, Қарши ва бошқа шаҳарларимизнинг ёши 2700-3000 йилга бориб тақалишини мутахассислар эътироф этишмоқда. Хўш, бизнинг тарихимиз, ана шу замин, ана шу жаинатмакон тупроқ тарихи билан боғлиқ бўлган шу ўлка халқларининг тарихи шуганамикин? Ахир шаҳарлар ёши билан халқлар тарихи белгиланадиган бўлса, биз яна хато қилмаяпмизмикин? Ҳар томонлама баркамол, дунё халқлари диққатини ўзига тортган, улкан фан ва

мадани-ят марказига айланган шаҳарларнинг дунёга келгунига қадар ҳам одамлар шу ерда яшашган-ку! Кишилик ҳаёти-нинг маданийлашиш жараёни, онг ва тафаккурнинг ри-вожланиши, инсоннинг даҳолик қудрати ва заковати эво-люциясини назарда тутсак, шаҳар пайдо бўлгунга қадар бир неча минг йиллик ҳаёт мавжудлигини нега унутмоғи-миз керак? 1998 йидда буюк мутафаккир Ахмад ал-Фарғоний ту-ғилганининг 1200 йиллиги нишонланди. Улуғ бобокало-нимиз туғилган ва вояга етган кўҳна Шаҳристон хароба-ларидан милоддан олдинги асрларда ясалган шаффоф, ни- лий шиша идишлар топилди. Бежиримлиги билан кўзи-мизни қамаштираётган бугунги гуддонлару биллур қадаҳ-лар чиройвдан қолишмайдиган бундай шиша буюмлари- ни ясаш учун инсоният тарихи неча асрларни босиб ўтган? Унинг технологиясини ишлаб чиқиш, хом ашё таркиби ва ранглар жилосини топиш учун қанча вақт кетган, қанча авлод яшаб ўтган? Ўша пайтларда ҳозиргидан ўн чандон мустаҳкам со-пол қувурлар ишлаб чиқарилганлиги ва шаҳарлар тўла канализациялаштирилганлиги халқимиз тафаккурининг буюклигини кўрсатмайдими? Ана шу тафаккурнинг шакл- ланиши учун неча аср керак бўлган? Бундай саволларга жавоб топганимиздагина тарих ҳақиқати тикланади. Пре зидент Ислом Каримов тарихга ана шу нуқтаи назардан қарайди ва халқимиз ўтмишини тиклашда ана шундай сиёсат, ана шундай мантиқ ва фалсафа лозимлигини та-лаб этмоқца. Тарих - тафаккур маҳсули. Ўтмишимизда бўлган ҳар бир ҳодиса маълум маънавий-руҳий, ижтимоий-сиёсий муҳит таъсирида юз берган. Демак, унга назар солганда, воқеалар замиридаги мантиқ, фалсафа, руҳият, сиёсат, иқтисод, қўйингки, ҳар бир даврнинг ўзига хос шукуҳию ташвишлари, ссвинчу изтироблари кўзга яхлитлигича яққол ташлансин. Онгимиз ва шууримизга мустаҳкамроқ ўрнашсин. Ана шунда кишини фикрлашга, ўтмишни ид-рок қилиб, келажакни ақл йўриғи билан белгилашга ёрдам

беради. Тарихнинг тафаккур маҳсули ва улуғ мураббийли- ги, олий қадрият эканлиги ана шу билан белгиланади. Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, та-рихнавислик бевосита мантиқ, фалсафа, иқтисод, ҳуқуқ, жамиятшунослик, сиёсатшунослик, руҳшунослик ва ба-диият билан узвий боғланган ҳодиса. Буларни бир-бири-дан ажратиш мумкин эмас. Мабодо ана шу унсурларнинг бири етишмаса, номукаммалликка йўл қўйган, тарих ҳақиқати ва ижтимоий- сиёсий жараёнлар мантиғини буз-ган бўламиз. Фақат, маълум бир давр тарихи устида иш-лар эканмиз, энг аввало, тарихнавислик назаридан иш тутиб, бошқа унсурлардан ёрдамчи, тўлдирувчи восита сифатида фойдаланмоғимиз лозим. Чунки, биринчидан, ҳар бир тарихий жараён, ижтимоий-сиёсий воқелик қан-дайдир сиёсий манфаат асосида дунёга келади. Айниқса босқинчилик, бир ҳукмдор томонидан иккинчи бир мам- лакатни забт этиш жўғрофий-сиёсий стратегик мақсад эканлиги табиий ҳол. Шунинг учун ҳам айни ана шундай жараёнларни ўрганаётганда, уни баҳолаётганда сиёсий мезонлар нуқтаи назаридан туриб ҳам баҳолаш зарур. Иккинчидан, тарихнинг иқтисод билан боғлиқлиги. Давлатлар ўртасидаги ўзаро низолар ва босқинчилик ҳара-катлари бевосита мағлуб мамлакат ва халқ иқтисодий им-кониятларини зўравошшк билан ўзлаштириш, тарихан шу заминда яшаб келган халқ бойликларини талон-торож қилиш, ер ости ва ер усти бойликларига эгалик қилиш мақсадининг маҳсулвдир. Демак, халқлар ва мамлакатлар тарихи урганилганда унинг иқтисодий имкониятларига эътибор бермоқ л озим. Учинчидан, тарихий жараённинг мантиқ билан боғлиқ- лиги муайян бир ҳодисанинг нима учун бошқа шакдда эмас, айнан шу шакдда, нима учун олдинроқ ҳам эмас, кейин-роқ ҳам эмас, айни шу пайтда юз берганини ўрганиш би лан белгиланади. Зотан, ҳар қандай воқеа тагида мантиқ ётиши шубҳасиз. Акс ҳолда мамлакатлар, салтанатлар ора- сидаги курашлар мақсадсиз ва натижасиз бўларди.

Тўртинчидан, масаланинг фалсафа билан боғлиқлиги шундаки, тарихий ҳақиқат фалсафий тафаккур орқали таҳлил қилинса, ўқувчи фикрлашга ўрганади. Тарихни ўқиш ва тарихий жараёнларни ўрганиш асносида унинг мушоҳадаси кенгаяди, дунёқарашини ўзгартиради, тафак-кури бойийди. Бешннчидан, тарихни жамиятшуносликдан алоҳида қилиб, ажратиб олиб ўрганиб бўлмайди. Чунки, ҳар қан дай тарихий жараён маълум бир жамиятнинг маҳсули бўлиб, унинг ижтимой-сиёсий ва маънавий қиёфасини белгилайди. Ҳар қандай жамият эса одамлар тафаккури ва ҳукмрон сиёсат маҳсулидир. Демак, маълум бир даврда, маълум бир жамиятда юз берган ижтимоий-сиёсий жара- ёнлар ўша жамиятда ва ўша даврда мавжуд бўлган муҳит- дан келиб чиқиб таҳлил қилинмаса ўз исботини ва ман-тиғини топа олмайди. Олтинчидан, тарихнинг руҳшунослик билан боғлиқ жи- ҳатлари бевосита ҳар бир давр одамлари психологияси, ҳаётга муносабати, воқеликни идрок қилиш қобилияти, турмуш тарзи билан белгиланади. Уларни ҳисобга олмай, четга суриб қўйиб, фақат саналар саноғи билан шуғулла-ниш тарихнавислик нуфузини туширади, мавқеини па-сайтиради. Муаррихнинг имкониятлари чекланганлигини кўрсатади. Еттинчидан, тарихнависликнинг бадиият билан боғ лиқлиги бу бевосита муаррих ижодий услуби, унинг воқеа ва ҳодисаларга ёндашиш усули, тадқиқот объектини қан-чалик чуқур ўрганса, ўз хулосаларини шунчалик ёқимли шакл ва жозибали тил билан ифодалаб бериши билан бел гиланади. Ифодада харорат, қалб қўри бўлиши керак. Акс ҳолда ўқувчини зериктирадиган, охир-оқибатда эса ўз ўтмишидан кўнглини совутадиган бедаво «асар» пайдо бўлиб қолади. Афсуски, бундай асарлар бизда оз эмас. Энди биз муаррихлар олдида ҳам тадқиқотчилик, ҳам фуқаролик бурчи турганини, бир елкамизда тарихга хо-лислик, илмий ҳақиқат билан қараш юки, иккинчи елка мизда эса Ватан ва Миллат олдидаги жавобгарлик, ўтми- шимизни асраш, аждодлар руҳини эъзозлаш ва келгуси авлод олдидаги карздорлик юки борлигини бутун вужу-димиз билан англамоғимиз керак.

Зотан, Президент Ислом Каримов ҳам: «Тарих соҳа-сида меҳнат қилаётган олим мутахассисларга мурожаат қилмоқчиман: сизлар миллатимизнинг ҳаққоний тарихи-ни яратиб беринг, токи у халқимизга маънавий куч-қуд-рат бахш этсин, ғурурини уйғотсин. Биз юртимизни янги босқичга, янги юксак маррага олиб чиқмоқчи эканмиз, бунда бизга ёруғ ғоя керак. Бу ғоянинг замирида халқи-мизнинг ўзлигини англаши ётади. Ҳаққоний тарихни бил-масдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас», — деган эди.

Адабиётлар: 1. Авдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. Учеб. пособие. - М.: «ВЛАДОС», 1994. 2. Абдумаев И. Беруний ва унинг «Қадимги халқлардан қол- ган ёдгорликлар» асари. //Беруний. Танланган асарлар. 1-жидд. — Т.: «Фан», 1968. 3. Абдураҳмонов М., Зоҳидий А., А.З. Валидий Тўғоннинг Тур- кистонта сафари (1913—1914-йиллар). — Т.: «Фан», 1997. 4. Авесто. Лившиц В. А. Предисловие. «Адиб», 1990. 5. Авесто. — Т.: «Шарқ» нашриёт-матбаа акцияцорлик ком-панияси, 2001. 6. Авторхонов А. Кремль салтанати. — Т.: «Чўлпон», 1993. 7. Амир Темур. Темур тузуклари. — Т.: « Hyp », 1992. 8. Арон Р. Демократия и тоталитаризм. 9. Бартольд В. В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. 10. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. - М.: 1979. 11. Бердяев Н. Смысл истории. - М.. «Мысль», 1990. 12. А. Беруний. Танланган асарлар. — Т.: «Фан», 1968. 13. А. Беруний. 100 ҳикмат. - Т.: «Фан», 1993.

O'xshashlar

Тарих фалсафасининг мактаблари ва оқимлари шарқ тарих фалсафаси

Тарих ва таъриф

Тарих фалсафасининг қонуниятлари ва асосий тамойиллари

Тарихий-география. Этногенез ва этник тарих

Тарих фанини ўрганишда метод ва методология