Тараққиётнинг ўзбек модели, уни ҳаётга татбиқ этиш борасида эришилган ютуқлар - Tarix - Referatlar

Тараққиётнинг ўзбек модели, уни ҳаётга татбиқ этиш борасида эришилган ютуқлар

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

262.5 KB

Ko'chirib olish

Тараққиётнинг ўзбек модели, уни ҳаётга татбиқ этиш борасида эришилган ютуқлар Режа : 1. Ислом Каримов — мустақил Ўзбекистон тараққиёт йўлининг ижодкори. Амалда ўзини тўлиқ оқлаган беш тамойил. 2. Ҳуқуқий демократик давлатнинг барпо этилиши. 3. Эркин фуқаролик жамияти асосларининг шаклланиши. 4. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти асосларининг яратилиши. 5. Жамият маънавий ҳаётининг юксалиши. 6. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, уни ҳаётга татбиқ этиш борасида эришилган ютуқлар. 1

ХХ асрнинг 90-йиллари Ўзбекистон тарихида туб ўзгаришлар даври сифатида эътироф этилади. 1991 йилда Ўзбекистон халқининг асрий орзулари рўёбга чиқди: Ўзбекистон мустақилликка эришди. Мамлакатимиз жаҳон ҳамжамиятининг тенг ҳуқуқли аъзосига айланди, янги жамият қуриш учун туб ўзгаришлар ва ислоҳотлар амалга оширила бошланди. Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгач, миллий истиқлол мафкураси асосида қатор иқтисодий ислоҳотлар ҳам амалга оширила бошланди. Янги барпо этилаётган жамиятнинг моҳияти, афзалликлари ҳақида сўз юритилар экан, истиқлол туфайли халқимиз манфаатларига мос сиёсат ишлаб чиқилганлиги ҳамда дунёнинг ривожланган мамлакатлари, нуфузли халқаро ташкилотлар билан кенг маънодаги дипломатик алоқалар ўрнатилганлигини қайд этиш жоиз. Истиқлолнинг дастлабки кунларидаги амалга ошириладиган муҳим ўзгаришлар ҳақида гап борар экан, мамлакатнинг ўша пайтдаги иқтисодий аҳволи борасида айтиб ўтиш ўринлидир. Собиқ мустабид тузумдан бизга мерос бўлиб қолган иқтисодий қарамлик натижасида Ўзбекистон ўз табиий бойликларига, ер- сув ва бошқа ресурсларига ўзи эгалик қила олмасди. Республика ҳудудида қурилган ва фаолият кўрсатаётган барча саноат корхоналари бевосита марказга, унинг мақсадларига бўйсундирилган эди. Ўзбекистон раҳбарияти, ўзбек халқи республика ҳудудидаги табиий захиралардан қанча маҳсулот ишлаб чиқарилаётгани, улар қаерга сарфланиб, қанча иқтисодий даромад келтираётгани ҳақида аниқ маълумотга эга эмас эди. Молия-кредит муассасалари фаолияти ҳам бутунлай қарам ҳолатда эди: республикамиз ўзининг миллий валютаси ва валюта жамғармасига ҳам эга эмас эди. Аҳоли турмуш даражаси жиҳатидан собиқ Иттифоқ миқёсида энг ночор аҳволда эди. Айниқса, қишлоқ хўжалиги соҳасида Ўзбекистон аҳолисининг деярли учдан икки қисми банд бўлиб, улар қўл учида тирикчилик қилар эдилар. Умумий иқтисодий тангликни юзага чиқарган ижтимоий ҳамда экологик муаммолар эски мустабид тузумдан қолган мерос эди. 2

Мустақилликнинг дастлабки йилларида республиканинг ўз тараққиёт йўлини белгилаш, Ватанимизни эркин, кучли ва равнақ топаётган мамлакатга айлантириш энг биринчи галдаги масала бўлиб қолди. Давлат мустақиллигини қўлга киритиш натижасида Ўзбекистон учун иқтисодий ва ижтимоий тараққиётнинг, маданий ва маънавий янгиланишнинг кенг истиқболлари очилди. Вазият тақозоси билан Ўзбекистон дастлабки кунларданоқ, бир ёқлама ривожлантирилган мажруҳ иқтисодиётдан мерос бўлиб қолган, табиий ва минерал- хомашё захираларидан нотўғри фойдаланиш, ишлаб чиқарувчи кучларни ривожлантириш ва жойлаштиришда, нарх белгилашда, аҳоли истеъмол таркибидаги бузилишлар туфайли вужудга келган ғоят кескин муаммоларни якка ўзи ҳал қилишга мажбур бўлди. Маъмурий буйруқбозлик, яъни маъмурий йўл билан режалаштиришга асосланган иқтисодий муносабатлардан бозор муносабатларига ўтиш тартиби ва усулларини ўзи белгилашга мажбур бўлди. Жаҳон хўжалик алоқалари тизимига кириш, давлатлараро иқтисодий муносабатларни йўлга кўйишнинг энг мақбул йўллари изланди. Буларнинг барчаси жамиятни янгилашда, ижтимоий-иқтисодий тараққиётда бозор муносабатларини шакллантиришнинг ўзига хос йўлини излашни талаб қилар эди. Мустақил Ўзбекистон тараққиёт йўлининг ижодкори сифатида давлатимиз раҳбари И.А. Каримовнинг “Ўзбекистоннинг ўз истиқлол тараққиёт йўли”, “Ўзбекистон буюк келажак сари”, “Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” каби асарларида ҳамда кўплаб маъруза ва нутқларида Ўзбекистон халқи қандай мақсад сари интилаётгани, қандай жамият барпо этаётгани илмий асосда кенг ва атрофлича ёритиб берилган. Айниқса, Президентнинг “Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” асари мустақил тараққиёт учун чуқур иқтисодий билимларга таянган ҳолда собиқ Иттифоқ тузумининг оғир асоратларига қарамай, мамлакатнинг ўз иқтисодий тараққиёт йўли, Ўзбекистон янги асрга қандай режалар билан кириб бораётгани илмий асослаб берилган. Мазкур асарда ўзбек халқининг пировард мақсадлари — озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт, барқарор иқтисодиётга асосланган эркин фуқаролик жамиятига асосланган демократик давлат барпо этиш алоҳида таъкидлаб ўтилади. 3

2-чизма. Фуқаролик жамиятининг таркибий тузилиши Бинобарин, мустақилликнинг дастлабки йилларидаги туб ўзгаришлар тоталитар тузумнинг барча жабҳаларида янгиланишлар ва бурилишлар юз беришига муҳим туртки бўлди. Мамлакатда амалга ошириладиган иқтисодий, сиёсий ва маданий-маърифий ислоҳотлар жамиятнинг ижтимоий ҳаётида бирламчи аҳамият касб этди. Шуни алоҳида эътироф этиш зарурки, мустақил Ўзбекистон тараққиёт йўлининг ижодкори сифатида Президент И.А. Каримовнинг жамиятдаги янги муносабатларни қарор топтириш ёки такомиллаштиришга йўналтирилган қатор 4Давлат Давлат ҳокимияти Фуқаролик жамияти Инсон Касаба уюшмалариСиёсий партиялар Ижодий уюшмалар Жамоат бирлашмалари Диний ташкилотлар Оммавий ахборот воситалари Тарбия муассасалари Оила Фан ва маданият муассасалари

Фармойишлари, шунингдек қонунлар ва ҳукумат қарорлари янгича дунёқараш, миллий мафкура асослари тарғиботи ҳам тараққиётнинг Ўзбекистонга хос йўлини белгилаб берди. Айнан шу йўл ўзбекистонликларнинг муносиб турмуш кечириши учун кафолат бўла олади, миллий анъаналар ва маданиятнинг ривожланишини, маънавий-ахлоқий қадриятларнинг қайта тикланишини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси давлат қурилишининг бош йўналиши машаққат билан қад ростлаган мамлакатларнинг мураккаб тажрибасини, шу билан бирга, республиканинг ўз хусусиятларини ва халқимиз ақл-заковатини ҳисобга олиб ишлаб чиқилган ўз йўлимиздан аниқ мақсад сари қатъият билан илгарилаб боришдан иборатдир. Ўзбекистонда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш учун мамлакат иқтисодини тубдан ислоҳ қилишга киришилди. Бунинг учун, энг аввало, иқтисодий ислоҳотларнинг қуйидаги асосий стратегик мақсадлари белгилаб олинди: - жамият аъзоларининг ҳаёти ва фаолияти учун зарур ва етарли шарт- шароитларни таъминлайдиган иқтисодий тизимни барпо этиш; - мамлакатда кўп укладли иқтисодиётни яратиш; - хусусий мулкнинг давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлашга эришиш; - корхоналар ҳамда фуқароларга эркин иқтисодий фаолият олиб боришлари учун шароит яратиш ҳамда имтиёз ва эркинликлар бериш; - иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришлар қилиш ва рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқариш; - жаҳон иқтисодий тизимига қўшилиб бориш; - жамият аъзолари онгида янгича иқтисодий фикрларни шакллантириб бориш. Ислоҳотларнинг юқорида кўрсатиб ўтилган стратегик мақсадлари иқтисодий муносабатлар тизимида давлатнинг ўрнини аниқлашга тегишлидир. Ўзини ўзи бошқариш вужудга келмаган, эркин рақобат бўлмаган, ташқи алоқалар чекланган бир шароитда талаб ва таклиф таъсирида давлатнинг иқтисодиётни 5

бошқаришдан воз кечиши тангликнинг чуқурлашишига, нарх-наво ўсиши ва пулнинг қадрсизланиши кучайишига туртки бўлади. Ислоҳотни амалга оширишда унинг босқичлари изчил бўлиши муваффақият гаровидир. Эркин бозор иқтисодиётига эга бўлган демократик жамият барпо этишдан иборат пировард мақсад унга борувчи ҳар бир босқичда ўз ифодасини топмоғи лозим. Ҳар бир босқични шакллантириш мақсадлар уйғунлигини ва уларга изчиллик билан эришишни таъминлаши зарур. Ҳар бир босқич учун қўйилган аниқ вазифалар, бу вазифаларни ҳал қилишнинг пухта ишлаб чиқилган механизмигина танлаб олинган мақсад сари босқичма-босқич ишонч билан олға боришни таъминлайди. Бу ҳол куч ва ресурсларни олдимизга қўйилган вазифаларни бажаришга йўналтириш, энг муҳим устуворликларни аниқлаш, иқтисодий ислоҳот жараёнини ана шу мақсадларга эришишга бутунлай бўйсундириш имконини беради. Истиқлолнинг дастлабки кунлариданоқ Ўзбекистоннинг қандай тараққиёт йўлидан бориши бутунжаҳон афгор оммасини қизиқтирган савол бўлгани сир эмас. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, дунёдаги барча мамлакатлар учун бир хил бўлган тараққиёт йўли, бир хил андоза бўлиши мумкин эмас. Бинобарин, мустақилликка эришган ҳар бир мамлакат ўзига хос тараққиёт йўлини излайди, янги жамият барпо этишда ўз андозасини ишлаб чиқишга интилади. Мустақил Ўзбекистон тараққиёт йўлининг ижодкори сифатида Президент асарлари, маъруза ва нутқларида янги маъно-мазмун билан тўлдирилиб, аниқлаштириб берилди. Президент “Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” янги жамият қуришнинг 5 тамойилини асослаб берди: 1. Иқтисодиётни мафкурадан тўла холи қилиш, иқтисодиётнинг сиёсатдан устунлиги, ўзига хос ички қонунларга мувофиқ ривожланиши. 2. Давлат — бош ислоҳотчи, иқтисодий ўзгаришлар ташаббускори. 3. Қонун устуворлиги, ислоҳотларнинг мустаҳкам ҳуқуқий асосларга қурилиши. 6

4. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг барча босқичларида кучли ижтимоий сиёсат юритиш, аҳолининг муҳтож қатламларини ижтимоий ҳимоялашнинг устуворлиги. 5. Бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ва изчил равишда ўтиш. Бунда ислоҳотларни инқилобий сакрашларсиз амалга ошириш кўзда тутилади. Шундай қилиб, Ўзбекистоннинг ўзига хос тараққиёт йўли назарий ва амалий жиҳатдан пухта белгилаб олинди. Тараққиётнинг “Ўзбек модели” бундан олдин яратилган ва мавжуд бўлган моделларнинг ҳеч бирини такрорламайди. У ўз мазмун-моҳияти жиҳатидан бутунлай янги тараққиёт модели бўлиб, бу йўл халқимиз томонидан ҳам, халқаро майдонда ҳам, тараққиётнинг “Ўзбек модели” деб қабул қилинди. Мазкур модел ҳақида кейинги ўринларда батафсил тўхталиб ўтилади. Ишлаб чиқилган тамойиллар ҳаёт синовидан ўтди. Амалий иш жараёнида уларнинг тўғрилиги ва таъсирчанлиги тасдиқланди. Бу тамойиллар жаҳон жамоатчилиги томонидан маъқулланди, энг муҳими, халқимизнинг ўзи уларни қабул қилди ва қўллаб-қувватлади. Ҳозирги вақтда мазкур тамойилларни амалга ошириб, республикада ижтимоий-сиёсий барқарорлик, бозор муносабатларини жорий этиш сари босқичма-босқич ўтиб бориш таъминланмоқда. Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини вужудга келтириш, жамият маънавий ҳаётини юксалтириш бўйича қатъий ва изчил сиёсат олиб борилмоқда. Маълумки, мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб Ўзбекистон ўз сиёсий мустақиллигини мустаҳкамлаш, демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуришга йўналтирилган чуқур сиёсий ислоҳотлар ўтказиш йўлидан бормоқда. Жумладан, мустақиллик қўлга киритилгач, миллий ҳуқуқий давлат қуриш, демократик жамият барпо этиш, бозор муносабатларини шакллантириш каби долзарб вазифалар Ўзбекистон Конституциясини ишлаб чиқишни тақозо этди. “Мустақиллик декларацияси” қабул қилинган Ўзбекистон Олий Кенгашининг 1990 йил 20 июнда бўлиб ўтган 2-сессиясидаёқ, янги Конституция лозим, деган хулосага келинган эди. Сессияда Ўзбекистон Президенти И.А. 7

Каримов бошчилигида 64 кишидан иборат Конституция лойиҳасини тайёрлаш бўйича комиссия тузилади. Конституциявий комиссия Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ишлаб чиқиш устида икки ярим йил ишлади. Конституция лойиҳасини ишлаб чиқишда конституциявий ривожланишнинг жаҳон тажрибаси ўрганилди, инсон ҳуқуқлари, демократия ва қонунчилик соҳасида жаҳонда қўлга киритилган ютуқлар ҳисобга олинди. Миллий давлатчилигимизнинг тажрибаси, Амир Темур ва бошқа давлатчилигимиз тарихида залворли ўрин тутган алломаларимизнинг давлатни идора қилиш соҳасидаги ғоялари янги Конституцияга асос қилиб олинди. 1992 йил 26 сентябрда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси лойиҳаси умумхалқ муҳокамаси учун матбуотда эълон қилинди. Муҳокама икки ой давом этди. Муҳокама жараёнида билдирилган таклифлар асосида тузатишлар киритилган лойиҳа 1992 йил 26 ноябрда матбуотда иккинчи марта эълон қилинди. Умумхалқ муҳокамаси даврида билдирилган олти мингдан ортиқ таклиф ва мулоҳазалар инобатга олинди. Олий Кенгашнинг 1992 йил декабрда бўлган XI сессияси Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини қабул қилиш масаласини муҳокама қилди. Сессияда депутатлар лойиҳага 80 га яқин ўзгартириш, қўшимча ва аниқликлар киритдилар. Шундай қилиб, 1992 йил 8 декабр куни Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинди. Мустақил Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинганлигини нишонлаш мақсадида Конституция қабул қилинган кун – 8 декабр умумхалқ байрами – Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси куни деб эълон қилинди. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Преамбула, 6 та боб, 26 та бўлим, 128 та моддадан иборат. У “Мустақиллик Декларацияси”, “Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги Қонунда мустаҳкамланган тамойиллар ва ғояларни ўзида тўла мужассамлаштирган. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ижодкор халқимизнинг хоҳиш, иродаси ва доно фикр-мулоҳазалари асосида ва жаҳонда тўпланган энг 8

илғор конституциявий ривожланиш тажрибасини ва миллий давлатчилигимиз хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда мустақил ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини ўрганиш жараёнида унинг моҳиятини очиб берувчи қуйидаги асосий тамойилларни билиб олишга аҳамият бериш зарур: 1. Ўзбекистон Конституциясининг муҳим тамойили давлат суверенитетидир. “Ўзбекистон Республикаси” ва “Ўзбекистон” деган номлар бир маънони англатади. 2. Конституциямизнинг тамойилларидан яна бири халқ ҳокимиятчилигидир. 3. Давлат ҳокимиятининг уч тармоққа бўлиниши. Ўзбекистон давлат ҳокимияти тизими ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларига бўлиниши қонунлаштирилди. 4. Асосий конституциявий тамойиллардан бири демократияга содиқликдир. Конституцияда умуминсоний демократик тамойилларнинг, халқаро ҳуқуқ соҳасида умумэътироф этилган қоидаларнинг устунлиги тан олинган. 5. Ўзбекистон Конституциясида инсон ҳаёти, эркинлиги, ор-номуси, қадр- қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари энг олий қадрият эканлиги белгилаб қўйилган. 6. Конституция ва қонунларнинг устуворлиги. Конституциянинг 15- моддасида “Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади”, - деб белгилаб қўйилган. 9Ўзбекистон Республикаси Конституциявий тузумининг принциплари Давлат ҳокимиятини ташкил қилиш асосларининг принциплари Ҳокимият ва шахс муносабатларининг принциплари Жамият турмуши асосларини ташкил қилиш принциплари Халқ ҳокимиятчилиги Қонуннинг устунлиги Ҳокимият ваколатларининг бўлиниши Давлат суверенитетиЖаҳон ҳамжамиятига унинг бир қисми сифатида кириш Инсон ҳуқуқлари ва эркинлик- ларини олий қадрият сифатида тан олиш Давлатнинг асосий вазифаси — инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликла рини ҳимоя қилиш ҳамда уларга риоя этиш Мафкуравий ва сиёсий кўпфикрлилик (плюрализм) Иқтисодий фаолият эркинлиги

3-чизма. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий тузумининг принциплари Конституциянинг 21-моддасига биноан, Ўзбекистон Республикаси- нинг бутун ҳудудида ягона фуқаролик ўрнатилган. Ўзбекистон Республикасининг миллати, элатидан қатъий назар барча фуқаролари Ўзбекистон халқини ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида Қорақалпоғистон Республикасининг ҳуқуқий мақоми, Ўзбекистон билан ўзаро муносабат- ларнинг ҳуқуқий асослари белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қабул қилиниши мамлакатимиз ҳаётида катта аҳамиятга эга бўлди. У мамлакатимизда қонунчиликнинг ривожланиши учун, ҳуқуқий ислоҳотлар учун асос бўлиб қолди. Юзлаб қонунлар, кодекслар, миллий дастурлар ишлаб чиқилди, умумхалқ 10Давлат ва фуқароларнинг ўзаро масъуллиги Давлатнинг дунёвийлик хусусияти Мулк шаклларининг хилма-хиллиги ва тенг ҳуқуқлилиги Сиёсатнинг ижтимоий йўналганлиги

муҳокамасидан ўтди, қабул қилинди ва ҳаётимизнинг барча жабҳаларида амал қилинмоқда. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг XI сессияси бўлиб ўтди ва “Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартиришлар ҳамда қўшимчалар киритиш тўғрисида“ги Қонун лойиҳаси муҳокама этилиб, мазкур Қонун қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига жамиятни янада эркинлаштириш ва демократлаштириш, икки палатали парламент тузиш заруриятидан келиб чиққан ҳолда ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилди. Асосий Қонунимиз мазмун ва моҳияти, мақсад ва вазифаларига дахл қилмаган ҳолда, аввало Олий Мажлиснинг роли ва аҳамиятини кучайтириш, унинг палаталари мақоми ва ваколатларига доир 76-88-моддаларга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилди. 89-модданинг Ўзбекистон Республикаси Президенти ваколатлари ҳамда вазифаларига доир 89, 90, 93, 95, 97-моддаларга ҳам ўзгартиришлар киритилди. 89-модданинг “Ўзбекистон Республикасининг Президенти Вазирлар Маҳкамасининг Раиси ҳисобланади” дейилган иккинчи қисми олиб ташланди. Мухтасар қилиб айтганда, қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятлари ўртасидаги ваколатлар янада демократик равишда қайта тақсимланади. Киритилган ўзгартиришлар Ўзбекистон Республикаси Бош Вазирининг, ҳукуматнинг масъулиятини кучайтиришга жамият сиёсий ҳаётини фаоллаштиришга хизмат қилади. Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш қуйидаги омилларни ўз ичига олади: 1. Халқаро тан олинган ҳуқуқий принциплар эътиборга олиниши шарт. 2. Ривожланган демократик давлатлар тажрибаларига таяниш зарур. 3. Ўзбек давлатчилик тарихи ва қўп йиллик ахлоқий-маънавий қадриятларга асосланиши керак. 4. Вакиллик ҳокимиятини вужудга келтиришнинг энг демократик тизимларини барпо этиш. 11

5. Давлат бошқарувининг янги, замонавий ва самарали тизими билан президентлик бошқаруви усулини танлаш. “Қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти — давлатнинг учта асосий таянчидир” . И.А. Каримов 4-чизма. Давлат ҳокимиятининг бўлиниши тамойиллари 12Давлат ҳокимияти Қонун чиқарувчи ҳокимият Ижро этувчи ҳокимият Суд ҳокимияти Олий Мажлис Ўзбекистон Республикаси Президенти, Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар, давлат қўмиталари, Конституциявий суд, Олий Хўжалик суди, судлар

Мустақилликнинг дастлабки кунларида мавжуд қонун чиқарувчи ҳокимият органи Олий Кенгаш ҳисобланиб, 1990 - 1994 йилларда фаолият юритиб, 200 га яқин қонун ва 500 дан ортиқ қарорлар қабул қилинди. 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Конституциясига мувофиқ, республика парламенти Олий Мажлис деб атала бошланди. Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76-моддасида шундай деб белгиланади: “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади”. Мана шунга кўра, 1993 йил 28 декабрда “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар тўғрисида” Қонунлар қабул қилинди. Олий Мажлис ҳудудий сайлов округлари бўйича кўппартиявийлик асосида 5 йил муддатга сайланадиган 250 нафар депутатдан иборат бўлиши белгиланди. Биринчи бор Олий Мажлисга сайлов 1994 йил 25 декабрда демократик, кўппартиявийлик ва муқобиллик асосида ўтказилди. Олий Мажлис 1994-1995 йилларда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган демократик давлат қуришдан иборат йўлни ҳуқуқий танлашга қаратилган 10 та кодекс, 2 та миллий дастур, 145 та қонун, 452 та қарор қабул қилинди. Шу билан бирга, 70 та халқаро шартнома ратификация қилиниб, халқаро конвенцияларга қўшилиш тўғрисида 58 та қарор қабул қилинди. Иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига 1999 йил декабр ойида сайловлар бўлиб ўтди. Сайловларда 7 та субъект, яъни 5 та сиёсий партия, ҳокимият вакиллик органлари ва сайловчиларнинг ташаббускор гуруҳларидан 1010 нафар номзод қатнашиб, сайланган депутатлар сони қуйидаги кўрсаткичларни ташкил этди: ХДП — 48 нафар; “Фидокорлар” МДП — 34 нафар; “Ватан тараққиёти” — 20 нафар; “Адолат” СДП — 11 нафар; “Миллий тикланиш” ДП — 10 нафар; Ҳокимият вакиллик органларидан — 111 нафар; Сайловчилар ташаббус гуруҳларидан — 16 нафар. Жами: 250 нафар. Ўзбекистон Республикаси бир палатали парламентининг 2000-2004 йилларда бўлиб ўтган 16 сессиясида 101 та қонун, 300 дан ортиқ қарор қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг 329 та қонун ҳужжатига 1357та 13

ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Олий Мажлис 1995-2004 йилларда ўз фаолиятини қуйидаги йўналишларда амалга оширди: 1. Ўзбекистонда ўтказилаётган ислоҳотларнинг ҳуқуқий базасини мустаҳкамловчи қонунлар яратиш. 2. Қабул қилинган қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилиш. 3. Парламентлараро алоқаларни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш. 4. Шахснинг Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш. 5. Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторингини халқаро ҳуқуқ нормалари асосида амалга ошириш. 6. Жойлардаги ҳокимият вакиллик органларига амалий ёрдам кўрсатиш. Демак, Олий Мажлис бир палатали парламент сифатида халқ фикрини эътиборга олиб, ошкоралик тамойили асосида фаолият юритди. Бу эса миллий парламентаризм ривожланиши тарихида муносиб ўрин эгаллади. 2000 йил 25 майда II чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 7 - сессиясида икки палатали парламент тузиш масаласи муҳокама қилинди. 2002 йил 27 январда “Сиз келгуси чақириқ Ўзбекистон Республикаси парламентини икки палатали қилиб сайланишига розимисиз?” масаласида референдум ўтказилди. Референдум қатнашчиларининг 93,6%и рози эканликларини билдириб овоз бердилар. 2002 йил 4-5 апрелда бўлиб ўтган Олий Мажлиснинг 8-сессиясида “Референдум якунлари ва давлат ҳокимияти ташкил этишнинг асосий принциплари тўғрисида” ги Қонун қабул қилинди. Бунга мувофиқ, республика парламентининг номи Олий Мажлис дейилиб, у икки палатали –қуйи ва юқори палаталардан иборат бўлиши белгилаб қўйилди. Қуйи палата – Қонунчилик палатаси, юқори палата – Сенат деб номланиб, уларнинг ваколат муддати 5 йил деб белгиланди. 2002 йил декабр ойида бўлиб ўтган II чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 10-сессиясида “Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Сенати тўғрисида” 14

конституциявий қарорлар қабул қилинди. Қонунчилик палатаси 120 нафар депутатдан, Сенат эса 100 нафар сенатордан иборат этиб шакллантирилади. 2003 йил 29 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар тўғрсида”ги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиб, мазкур қонун янги таҳрирда қабул қилинди. 2004 йил декабрь - 2005 йил январь ойларида мамлакатимизда илк бор икки палатали парламентга сайловлар ўтказилди. Қонунчилик палатасига 120 нафар депутат сайланди. Сенатга республиканинг ҳар бир вилояти, Қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳри депутатлар кенгашларидан 6 нафардан, жами 84 нафар сенатор сайланди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 77-моддасига асосан 16 нафар сенатор Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланди. Икки палатали парламент ташкил этилиши натижасида Қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти ўртасида ваколатлар демократик асосда қайта тақсимланди. Парламентнинг жамият ҳаётидаги роли янада ошди. Давлат ҳокимиятининг энг демократик тизими — қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд ҳокимиятларининг ташкил этилиши ва янада либераллаштиришни давлат бошқарувининг янги, замонавий ва самарали тизими бўлган президентлик республика бошқарув усулининг яратилишида пухта замин вазифасини бажарди. Ўзбекистонда бошқарув тизими тубдан ислоҳ қилинди. Миллий давлатчилик анъаналарини ўзида ифода этган ижроий ҳокимият — Олий Мажлис тузилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ижро этувчи ҳокимиятни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси таркибида Ўзбекистон Республикаси Бош вазири, унинг ўринбосарлари, вазирлар, давлат қўмиталари раислари ва Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи кенгеси раиси киради. Вазирлар Маҳкамасининг таркиби Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан шакллантирилади. Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзоди Президент тавсиясига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари томонидан кўриб чиқилади ва тасдиқланади. Вазирлар Маҳкамасининг 15

аъзолари Бош вазир тавсиясига биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тасдиқланади. Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбарликни, Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Олий Мажлис Қарорлари, Президент Фармонлари, Қарорлари ва Фармойишлари ижросини таъминлайди. Вазирлар Маҳкамаси барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарор ва фармойишлар чиқаради. Ўзбекистон Республикаси Бош вазири Вазирлар Маҳкамаси фаолиятини ташкил этади ва унга раҳбарлик қилади. Президент топшириғига биноан халқаро муносабатларда Ўзбекистон Республикаси номидан иш кўради. Ҳуқуқий демократик давлат барпо этилишининг асосий шартларидан яна бири суд ҳокимияти ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган “Судлар тўғрисида”ги Қонун асосида суд ислоҳотлари ўтказилади. Судларнинг мустақиллиги қонунлаштирилди, уларнинг одил судловни амалга ошириш фаолиятига аралашишига йўл қўйилмайди. Янги ислоҳ қилинган “Судлар тўғрисида”ги Қонунга мувофиқ айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи, адвокатура тизимининг мустақиллиги таъминланиб, мазкур ҳокимият қонуннинг устунлигини, барча фуқароларнинг қонун олдида тенг эканлигини таъминлайди. Янги ислоҳ қилинган “Судлар тўғрисида”ги Қонунга кўра, Ўзбекистон Республикаси суд ҳокимияти тизими қуйидагича белгиланади: 16Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди Қорақалпоғистон Республикаси Конституциявий назорат қўмитаси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича Олий судлари Жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳамда туман ва шаҳар судлариФуқаролик ишлари бўйича вилоятлар, Тошкент шаҳар ва туманлараро судлариЎзбекистон Республикаси Олий суди ва округ ҳарбий судлари Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Вилоятлар ва Тошкент шаҳар хўжалик судлари Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди

5-чизма. Ўзбекистон Республикаси суд тизми Ўзбекистонда эркин фуқаролик жамияти қуришнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири шундаки, маҳаллий давлат ҳокимиятлари ва қишлоқ фуқаролар йиғини фуқаролик жамиятининг негизи сифатида намоён бўлади. Демократик жамият бевосита фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатловчи ҳуқуқий механизм яратишни тақозо этади. Жамиятни демократлаштиришда инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларининг устуворлиги асосий диққат эътиборда бўлмоғи зарур. Шунга мувофиқ, 1992 йил январ ойидан бошлаб вилоят, туман, шаҳарларда ҳокимлик ташкил этилди. Ҳокимият қошида эса, ижроия аппарати тузилди. Ҳокимликлар ва ижроия аппаратлари жойлардаги корхона ва муассасаларга раҳбарлик қилиш, маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни фуқаролар манфаатларига мос равишда ҳал этиб беради. Ўзбекистон тараққиётининг асосий моҳияти ва бош йўли жамиятни демократлаштириш, эркин фуқаролик жамияти қуришдан иборатдир. Демократик жамият қуриш бобида ҳамма давлат учун тайёр қолип ва андозалар йўқ. И.А. Каримов: “Дунёда бир-бирига ўхшаган иккита инсон 17

бўлмаганидек, бирига айнан ўхшаган икки давлат ҳам йўқ” 1 , - деганида ҳақлидир. Тўғри, демократик жамиятнинг халқаро миқёсда эътироф этилган тамойиллари бор: инсоннинг ўз хоҳиш-иродасини эркин билдириши ва уни амалга ошириши; озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши; давлат ва жамият бошқарувида қонун устуворлиги; давлат асосий органларининг сайлаш йўли билан тайинланиши ва уларнинг сайловчилар олдида ҳисоб бериши ва шу кабилар. Ўзбекистон Республикаси демократик жамият қуришда ана шу тамойилларга, умумжаҳон цивилизациясига асосланди. Шунингдек, у халқимизнинг неча минг йиллик миллий давлатчилигимиз негизларини, маънавий меросимиз илдизларини, миллий хусусиятларимиз ва бой анъаналаримизни янги жамият қурилишига татбиқ этиш йўлидан бормоқда. Ўзбекистон янги жамият қуришда адолат ва ҳақиқат ғоясига асосланмоқда. Республикамизда одамлар ўз қобилияти ва эҳтиёжларини тўла намоён қилиш ва амалга оширишлари учун зарур бўлган дастлабки тенг имкониятларни, бу жараённи вужудга келтирадиган ҳуқуқий механизмни яратишга катта эътибор берилди. Негаки, бусиз адолатли жамият қуриб бўлмайди. Ана шундай имкониятлар яратилгандан кейингина, ҳар бир инсоннинг тақдири, турмуши ўзига боғлиқ бўлиб колади. Инсоннинг жамиятдаги ўрни унинг салоҳиятига, меҳнат қилиш истагига боғлиқ бўлади. Эркин фуқаролик жамиятининг асосий ричагларидан бири сифатида, энг аввало, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органларини эътироф этиш ўринлидир. Ўзбекистон Республикаси 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган “Фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органлари тўғрисидаги” Қонунга кўра, маҳаллий фуқаролар йиғинлари ўтказиладиган бўлди. Фуқаролар йиғинлари ўз-ўзини бошқариш органлари бўлиб, улар икки ярим йил муддатга сайланади. Қисқача айтганда, маҳалла тизими эркин фуқаролик тизимининг негизига айланди. Мустақиллик йилларида инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини кафолатловчи ҳуқуқий механизмларга асос солинди. 1 Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч-қудратимизга, халқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ Маъавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 2004, 38 - б. 18

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 16-моддасида Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга таянади. Уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, қадр-қиммати ва бошқа ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, дини, ижтимоий келиб чиқишидан қатъий назар, қонун олдида тенгдирлар. Ўзбекистон Республикасида ягона фуқаролик ўрнатилган. Ҳар бир фуқаро яшаш, шахсий дахлсизлик, турар жой дахлсизлиги, бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, сўз ва эътиқод эркинлигига эга бўлиб, бу ҳуқуқлар давлат томонидан ҳимоя қилинади. Фуқароларнинг истаган динга эътиқод қилиш ёки эътиқод қилмаслик ҳуқуқи қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган. Ўзбекистонда шахс эркинлиги, инсон ҳуқуқларининг муҳофазаси ва кафолати, меҳнат ва касбни эркин танлаш ҳуқуқи, таълим олиш, ижтимоий муҳофаза ва бошқа ҳуқуқлари қонун билан ҳимоя қилинади. 1995 йил 23 февралда I чақириқ Олий Мажлиснинг 1-сессиясида Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил лавозими таъсис этилди. Вакил БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича маркази, ЕХҲТнинг демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюроси билан яқин ҳамкорликда фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августда қабул қилинган “Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузувчи ҳаракат ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида“ги Фармонга биноан инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази ташкил этилди. Ўзбекистонда фуқаро ва давлат бир-бирига бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан боғланган. Давлат ўзининг фуқаролар олдидаги бурчини бажармоқда. Фуқароларнинг эркинликлари ва ҳуқуқларини амалда ҳимоя қилмоқда. Шунингдек, фуқароларнинг ҳам давлат олдидаги бурчлари, мажбуриятлари белгилаб қўйилган. Фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга 19

мажбурдирлар. Давлат ҳар бир инсон зиммасига тарихий, маданий ва маънавий меъросни авайлаб-асраш, атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш, солиқ ва божларни тўлаш мажбуриятини юклайди. Конституциянинг 52-моддасида “Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш – Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг бурчидир. Фуқаролар қонунда белгиланган тартибда ҳарбий ёки муқобил хизматни ўташга мажбурдирлар”, деб белгилаб қўйилган. Шундай қилиб, жамиятни демократлаштиришда инсон ҳуқуқи ва эркинликлари ҳамда манфаатларининг устуворлиги мана шундай қонунда кафолатланиб берилди. Бу эса “ўзбек модели”нинг ҳаётга татбиқ этилишидаги эришилган ютуқларнинг асосий томонидир. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ, демократик жамиятга хос сайлов тизими барпо этишга киришилди. 1991 йил 18 ноябрда “Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида”, 1993 йил 28 декабрда “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар тўғрсида” ва 1994 йил май ойида “Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида” ҳамда “Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида” Қонунлар қабул қилинди. Конституция ва қонунларда 18 ёшга тўлган фуқароларнинг сайлаш ҳуқуқига эга эканлиги, Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Олий Мажлис сайлови, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари сайлови умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилиши мустаҳкамлаб қўйилган. Ҳар бир фуқаро-сайловчи бир овозга эга. Ёши 35дан кичик бўлмаган фуқаро Ўзбекистон Республикаси Президенти, 25 ёшга тўлганлар вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига депутат этиб сайланиш ҳуқуқига эга. Фуқаро бир вақтнинг ўзида иккитадан ортиқ вакиллик органларининг депутати бўлиши мумкин эмас. Демократик жамиятга хос сайлов тизимида бевосита оммавий ахборот воситаларининг муносиб ўрнини алоҳида айтиб ўтиш ўринлидир. Эркин оммавий ахборот воситалари демократик институтларнинг муҳим асосий тармоғи ҳисобланади. Оммавий ахборот воситалари тизимида газета, журнал, ахборот 20

агентликлари, нашриёт, телерадиокомпаниялар ва студиялар, электрон ахборот воситаларини келтириш мумкин. Журналистларнинг эркин ижод қилиши, мамлакат равнақи йўлида хизмат қилиши учун зарурий шарт-шароитлар яратилди. Оммавий ахборот воситалари бугунги кунда тўртинчи ҳокимият даражасида фаолият кўрсатмоқдалар. Ўзбекистонда фуқаролик жамияти барпо этиш аҳолининг сиёсий фаоллиги ва сиёсий маданиятининг ошиб бораётганлигида, турли сиёсий партиялар ва жамоат ташкилотларининг шаклланишида ҳам намоён бўлмоқда. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда сиёсий партиялар, жамоат ташкилотларининг вужудга келиши ва фаолият юритиши учун ҳуқуқий асослар яратилди. Республика парламенти томонидан қабул қилинган “Жамоат ташкилотлари тўғрисида”ги (1991 йил 15 феврал), “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги (1998 йил, янги таҳрири), “Касаба уюшмалари, улар фаолиятининг ҳуқуқ ва кафолатлари тўғрисида”ги (1992 йил 2 июл), “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги (1996 йил, декабр) қонунлар шулар жумласидандир. Юқорида айтиб ўтилганидек, эркин фуқаролик асосларининг яна бир асосий негизи сиёсий партияларнинг фаолияти ҳисобланади. Ҳозирда Ўзбекистон Республикасида 4 та сиёсий партия фаолият юритмоқда. Улар қуйидагилардир: 1. Ўзбекистон Халқ Демократик партияси 1991 йил 1 ноябрда Тошкентда бўлиб ўтган таъсис қурултойида ташкил этилиб, дастур ва низоми қабул қилинди. Мазкур партиянинг “Ўзбекистон овози”, “Голос Узбекистана” газеталари ҳамда “Мулоқот” журнали нашр этилмоқда. 2. “Адолат СДП” — 1995 йил 18 февралда тузилган. Партиянинг Тошкентда бўлиб ўтган I таъсис қурултойида Дастури ва Низоми қабул қилинган. Партиянинг “Адолат” ижтимоий-сиёсий газетаси мавжуд. 3. “Миллий тикланиш” демократик партияси (МТДП) — 1995 йил 3 июнда Тошкентда бўлиб ўтган таъсис қурултойида тузилиб, партиянинг Дастури ва Низоми қабул қилинди. Мазкур партиянинг “Миллий тикланиш” ҳафталик газетаси нашр этилмоқда. 21

4. Ўзбекистон Либерал-демократик партияси (ЎзЛДП) — 2003 йилнинг охирида ташкил топган. Партиянинг мақсади тадбиркорлар ва ишбилармонлар манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат. ЎзЛДПнинг “XXI аср” ҳафталик газетаси мавжуд. 6-чизма. Сиёсий партияларни тузиш ва уларнинг фаолият кўрсатиши Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, сиёсий партиялар фаолиятида ирқий, миллий, ижтимоий-диний адоват ва нафратни тарғиб этувчи, зўрликка ва конституциявий тузумни ағдариб ташлашга чақириш каби ҳолатлар қатъий таъқиқланади. Шунингдек, давлат органлари, муассасалар, мансабдор шахслар ва фуқароларнинг сиёсий партиялар фаолиятини чеклашга, бир партияли сиёсий тузум яратишга қаратилган ҳужжатлари ва хатти-ҳаракатлари Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мутлақо зид деб ҳисобланади. 22Сиёсий партияларни тузиш ва унинг фаолият кўрсатиш принциплари — ихтиёрийлик; — аъзоларнинг тенг ҳуқуқлилиги; — ўзини ўзи бошқариш; — қонунийлик; — ошкоралик. Партиялар фаолиятининг тўхтатилиши — қайта ташкил қилиш; — тугатилиши; Қуйидагилар таъқиқланади Ирқий, миллий, диний, ижтимоий адоват ва нафратни тарғиб этувчи, зўрликка ва конституциявий тузумни ағдариб ташлашга чақирувчи сиёсий партиялар

7-чизма. Конституцион бошқарувга зид хатти - ҳаракатлар Эркин фуқаролик жамияти асосларининг шаклланишида жамоат бирлашмаларининг ҳам алоҳида аҳамияти бор. Ўзбекистонда турли жамоат ташкилотлари ҳам фаолият юритмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Касаба уюшмалари турли касб эгалари бўлган ходимларни жинси, диний эътиқодлари, ирқий ва миллий муносабатларидан қатъий назар ихтиёрий бирлаштирувчи мустақил оммавий жамоат ташкилоти сифатида фаолият юритмоқда. Мустақиллик шароитида аёлларни, кўп болали оналарни ҳар томонлама муҳофаза қилишни янада кучайтириш, меҳнаткаш ва ижодкор аёлларнинг бозор иқтисодиёти билан боғлиқ муаммоларини ҳал этиш, илм-фан соҳасидаги аёлларнинг имкониятларини янада кенгайтириш ва уларни қўллаб-қувватлаш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 1991 йил 1 мартдаги Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитаси тўғрисидаги фармойиши билан Хотин- қизлар қўмитаси тузилди. Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитасининг асосий мақсади жамиятда хотин-қизларнинг ролини ошириш, уларнинг маънавий ва маданий талабларини қондириш, аёлларга ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва руҳан ёрдам бериш, оилани, оналик ва болаликни ҳимоя қилиш, тинчлик ва ижтимоий тараққиёт учун аёлларнинг иштирок этишларини таъминлашдан иборат. Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитаси таркибида Қорақалпоғистон Республикаси, 12 та вилоят хотин-қизлар қўмиталари, Тошкент шаҳар хотин-қизлар қўмитаси, 38 шаҳар, 170 туман, 14 мингдан ортиқ меҳнат жамоалари ва турар жойларда ташкил этилган Хотин-қизлар қўмиталари фаолият 23Қуйидагилар конституцияга зид деб ҳисобланади Давлат органлари, муассасалари, мансабдор шахслар ва фуқароларнинг сиёсий партияларнинг фаолиятини чеклашга, бир партияни сиёсий тузум яратишга қаратилган ҳужжатлар ва ҳаракатлар

юритмоқдалар. Қўмита қошида хотин-қизлар тоифаларига қараб тузилган турли- туман профессионал, ижодий ва бошқа уюшмалар иш олиб бормоқда. 1996 йил декабрь ойида Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони билан Фахрийлар кенгаши — “Нуроний” жамғармасига айлантирилди. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда аҳолининг кенг қатламларини бирлаштирувчи 300 дан ортиқ жамоат бирлашмалари ва нодавлат ташкилотлари шаклланди ва фаолият кўрсатмоқда. Булар жумласига “Соғлом авлод учун” ва “Экосан” халқаро жамғармалари, “Маҳалла” ва “Наврўз” хайрия жамғармалари, истеъдодли ёшларни қўллаб-қувватлаш мақсадида “Улуғбек”, “Истеъдод”, “Меҳр- шафқат ва саломатлик”, “Болалар”, “Амир Темур”, “Алишер Навоий”, “Абдулла Қодирий” жамғармалари ва бошқалар киради. Нодавлат ташкилотларнинг фаолияти ҳақида сўз юритганда “Камолот” жамғармаси ҳақида айтиб ўтиш ўринлидир. Ўзбекистон Президентининг 1996 йил 17 апрелдаги Фармонига мувофиқ, республика ёшларининг “Камолот” жамғармаси нодавлат хайрия-жамоат бирлашмаси сифатида ташкил топган эди. “Камолот” жамғармасининг вазифаси ёшларнинг манфаат ва эҳтиёжларини ўрганиш, уларни қондириш юзасидан дастурлар тузиш ва давлат кўмагида ҳаётга татбиқ этишдан иборат эди. Аммо “Камолот” ёшлар жамғармаси бундай вазифаларни бажара олмади, ёшларнинг ҳақиқий маънодаги етакчисига айлана олмади. Президент И.А. Каримов 2001 йил 24 январ куни Тошкентда ёшлар масаласига бағишланган йиғилишда ёшларнинг чинакам суянчи бўладиган янги ташкилот ғоясини илгари сурди. 2005 йилнинг 25 апрелида “Камолот” ЁИҲТ тузилиб, унинг дастури ва Низоми тасдиқланди. “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракатининг асосий мақсади ёшларни бирлаштириш, соғлом турмуш талаблари асосида тарбиялаш, жамиятда муносиб ўринни эгаллашида кўмаклашиш, уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш, ёш йигит-қизларнинг ўз ақл-заковати, куч-ғайратини тўла намоён этиши учун зарур шарт-шароит яратиб бериш, ёш авлоднинг таянчи ва суянчи бўлишдан иборатдир. Ҳаракатнинг Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар, туман ва 24

шаҳар бўлимлари, таълим муассасалари, ҳарбий қисмлар, ҳуқуқ-тартибот органларида бошланғич ташкилотлари тузилди. Улар 14 ёшдан 28 ёшгача бўлган Ўзбекистон фуқароларини ўз сафларида ихтиёрий равишда бирлаштирган ҳолда фаолият кўрсатмоқда. Хулоса қилиб айтганда, мустақиллик йилларида Ўзбекистон фуқаролик жамияти асослари шакллантирилди. Бугунги кунда фуқаролик жамиятининг негизини ташкил этувчи нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ўрни ва аҳамиятини кучайтириш устувор вазифа бўлиб турибди. Мустақиллик йилларида ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотлар ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти асосларининг яратилиши билан узвий боғлиқдир. Иқтисодий тараққиётнинг “Ўзбек модели” Ўзбекистон истиқлолидан кейинги миллий тараққиёт заруратидан туғилган ривожланиш дастуридир. Унинг маъно-моҳиятини белгиловчи асосий омил — халқнинг фаровон ва эркин ҳаёт сари интилиши, тинч ва осуда тараққиёт йўлидаги хоҳиш иродасидир. Айнан мана шу омил миллий тараққиёт борасида ўзига хос йўл тутишни белгилаб берди. Шу боис “ўзбек модели”, ўзининг шакл ва мазмун-моҳиятига кўра, бошқа бирор тараққиёт моделига ўхшамайди. Маълумки, мазкур модел ўзбек халқининг анъанавий турмуш тарзи, ҳаёт ақидаси, ҳаракат фалсафаси, руҳиятига асосланган ҳолда яратилди. Бунинг учун дунёнинг тараққий этган мамлакатларининг бозор иқтисодиётига ўтиш борасидаги йўли чуқур ўрганилди ва уларнинг қайси жиҳатларини қай тарзда жорий этиш тамойиллари ишлаб чиқилди. Энг муҳими, ислоҳотлар жараёнида қай жиҳатларини миллий анъаналар негизида жорий этиш керак, деган ҳал этувчи масалаларга ойдинлик киритиб олиш мақсадга мувофиқдир. Бунда мустабид тоталитар тузум сўнггидаги иқтисодий таназзул аҳволидан, янги ислоҳ қилинган ҳуқуқий демократик жамиятга олиб чиқишнинг бирдан-бир йўли сифатида мазкур моделнинг танланишини ўринли эканини алоҳида эътироф этиш жоиздир. Танлаб олинган тараққиёт йўли Конституцияга асосланган бўлиб, Ўзбекистонни миллий давлатчилик, ижтимоий-иқтисодий ва маънавий жиҳатдан камолотга муқаррар олиб борадиган йўл бўлиб, бешта асосий 25

босқичдан иборат. Бешта асосий қоида Ўзбекистон давлатчилик қурилиши ва иқтисодиётини ислоҳ қилишдаги дастурининг ўзаги ҳисобланиб, қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: I. Иқтисодиётнинг сиёсатдан устунлиги. Бунинг моҳияти шундаки, иқтисодий ислоҳотлар ҳеч қачон сиёсат ортида қолмаслиги керак, у бирор мафкурага бўйсундирилиши мумкин эмас, яъни, иқтисодиёт ҳар қандай сиёсатдан устун бўлмоғи лозим. Ҳам ички, ҳам ташқи муносабатларни мафкурадан ҳоли қилиш зарур. II. Давлат бош ислоҳотчи . Давлат ислоҳотларнинг устувор йўналишларини белгилаб бериши, ўзгартиришлар сиёсатини ишлаб чиқиши ва уни изчиллик билан ўтказиши, жаҳолатпараст (ретроград) ва консерваторлар қаршилигини бартараф этиши шарт. III. Қонун устуворлиги. Бунда қонун, қонунларга риоя этиш устувор бўлиши лозим. Бунинг маъноси шуки, демократик йўл билан қабул қилинган янги Конституция ва ҳеч истисносиз ҳамма ҳурмат қилиши ва уларга оғишмай риоя этиш зарурдир. IV. Кучли ижтимоий сиёсат. Аҳолининг демографик таркибини ҳисобга олган ҳолда кучли ижтимоий сиёсат ўтказишга эҳтиёж сезилиши табиийдир. Бозор муносабатларини жорий этиш билан бир вақтда аҳолини ижтимоий ҳимоялаш юзасидан олдиндан таъсирчан чоралар кўрилиши лозим. Бу бозор иқтисодиёти йўлидаги энг долзарб вазифа бўлиб келмоқда. V. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма-босқич амалга оширилиши. Бозор иқтисодиётига ўтиш объектив қонунларнинг талабларини ҳисобга олган ҳолда ўтмишдаги “инқилобий сакрашлар”сиз, яъни, эволюцион йўл билан, босқичма-босқич амалга оширилиши керак 2 . Бу қоидалар Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлига асос қилиб олинган бўлиб, ўтиш даври дастурининг негизини ташкил этади. Бу қоидаларнинг амалга оширилиши республикадаги ижтимоий-сиёсий барқарорликни, энг муҳими, бозор муносабатларини жорий этиш йўлидан изчил ҳаракат қилишни таъминлайди. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. - Т.: Ўзбекистон, 1993, 45-б. 26

Бугунга келиб, амалда ўзини тўла оқлаган мазкур беш тамойил ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатларини шакллантиришда муҳим омил бўлади ва очиқ ташқи сиёсатга эга бўлган кучли демократик ҳуқуқий давлатни, эркин фуқаролик жамиятини барпо этишга замин яратди. Ишлаб чиқилган тамойиллар амалий ҳаёт жараёнида тўғрилиги, таъсирчанлиги билан ўз исботини топди. Иқтисодиёт, уни янада ривожлантириш муаммолари бугунги сиёсатнинг асосий мазмунига айланди. Шу билан бирга давлат бутун халқнинг манфаатларини кўзлаб, ислоҳотлар жараёнининг ташаббускори сифатида намоён бўла олди: иқтисодий тараққиётнинг етакчи йўналишларини белгилаб, иқтисодий-ижтимоий соҳада ва ҳаётда туб ўзгаришларни амалга ошириш сиёсатини ишлаб чиқиши билан алоҳида роль ўйнайди. Мазкур беш тамойил талабларига кўра бутун янгиланиш ва тараққиёт жараёни қонунларга асосланиб амалга оширилди. Биринчи навбатда иқтисодий базисни барпо этиш ва иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш янги барпо этилаётган жамият учун муҳим ҳисобланади. Бунда иқтисодий ўзгаришлар стратегияси мафкурадан бутунлай холи қилиниши, яъни сиёсий мақсадларга эришиш воситаси бўлиб хизмат қилмаслиги керак. Гар иқтисодий ислоҳотлар сиёсий манфаатларга бўйсундирилса, бундай мамлакатларда иқтисодиёт барбод бўлади: ишлаб чиқариш ҳажми кескин камаяди, аҳолининг турмуш тарзи моддий жиҳатдан ёмонлашади ва бунинг натижасида ижтимоий зиддиятлар келиб чиқади. Агарда иқтисодий ислоҳотлар изчиллик билан амалга оширилиб, сиёсий мақсадларга бўйсундирилмаса, бундай мамлакатларда иқтисодий ислоҳотлар демократик ва сиёсий ислоҳотлар учун мустаҳкам моддий негиз яратади. Чунончи, сиёсий демократик ислоҳотларни энг муҳим кўринишларидан бири сўз эркинлиги, виждон эркинлиги ҳамда иқтисодий фаолият билан шуғулланиш эркинлиги ҳуқуқини берадиган кучли қонунларга эга бўлган, бевосита иқтисодий негизнинг қанчалик мустаҳкам бўлишини тақозо этади. Шунинг учун биринчи тамойил ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларнинг пировард мақсадини аниқ белгилаш йўлида ислоҳотнинг замонавий стратегиясида бошланғич нуқта ҳисобланади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти тўла-тўкис тарзда ижтимоий ислоҳот ҳамдир. Бу 27

ўзининг ҳаракат услубига кўра, иқтисодий ривожланиш самарадорлигини ижтимоий кафолат ва ижтимоий адолат билан боғлаш мақсадини кўзда тутади. Иқтисодиётнинг сиёсатдан устунлигини таъминловчи омиллар қуйидагиларда намоён бўлиши мумкин: 1. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш сиёсатини ўтказиш. Бунда мулкчиликнинг нодавлат шаклларига: хусусий, ҳиссадорлик, жамоа, кооператив ва бошқа турларига асосланилади, янги ташкил этилаётган хўжалик субъектларининг ривожланишини қўллаб-қувватлаш йўли билан кўп укладли иқтисодиёт шакллантирилади. 2. Бозор муносабатларида баҳони босқичма-босқич эркин белгилаш. Бунда монополиячиликка йўл қўйилмайди. Давлат корхоналари фаолиятини тижорат заминида ташкил этиш, хўжалик субъектларининг жавобгарлиги, тўлиқ иқтисодий мустақиллик учун соғлом рақобат муҳитини яратиш энг муҳим вазифа ҳисобланади. 3. Бозор инфратузилмасини ташкил этиш. Бунда бозор шароитида ишлашга қодир бўлган кадрларни тайёрлаш, горизонтал хўжалик алоқаларини бутун чоралар билан ривожланиш, шунингдек, бозорларни товар, молия, сармоя, иш кучи, технологиялар билан таъминлаш назарда тутилади. 4. Аҳолининг ижтимоий ҳимоясини амалга ошириш механизмини жорий этиш. Бозор иқтисодиётида давлат иқтисодий ўзгаришларнинг ташаббускори ва бош ислоҳотчиси сифатида намоён бўлади. Чунки, ижтимоий жиҳатдан йўналтирилган ҳозирги бозор — давлат томонидан тартибга солиб туриладиган бозор ҳисобланади. Ўтиш даврида давлат халқ хўжалигининг, айниқса, унинг асосини, тизимини белгилайдиган тармоқлар фаолиятини қўллаб-қувватлаш, нарх- наволарни тартибга солиш турини, солиқ ва кредит муносабатларида муайян имтиёзлар яратилиши, шунингдек, бевосита ёрдам кўрсатиш йўли билан ана шу тармоқларга ёрдам бериши лозимдир. Бозор муносабатларига ўтишнинг қийин даврида аҳоли манфаатларини фақат кучли тақсимлаш воситасига эга бўлган давлатгина ҳимоя қилишга қодирдир. Давлат иқтисодий фаолиятнинг хусусий 28

асосларини вужудга келтиради ва тасдиқлайди ҳамда иқтисодий эркинликларнинг кафолати бўлади. Бундан ташқари, тартибга солинадиган бозор шароитида асосий мақсад йўналишларни ишлаб чиқиш, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг стратегик йўлини белгилаш ва бу йўлни босиб ўтиш юзасидан тактик қарорлар қабул қилишни давлат зиммасига юклатилади. Қолаверса, ижтимоий муаммоларни ҳал этиш аҳоли ижтимоий ҳимоясининг самарали тизимини вужудга келтиришда ҳам давлат катта роль ўйнайди. Бозор институтларини яратиш учун қулай шароит туғдиради. Умуман, бозор шароитида иқтисодиётни давлат йўли билан тартибга солиш, одатда, иқтисодиётнинг давлат секторини ривожлантришни бошқариш ҳамда ижтимоий муаммоларни ҳал этиш йўли билан бевосита, шунингдек, ҳуқуқий ва иқтисодий воситалар ёрдамида билвосита амалга оширилади. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг қонун устуворлигига асосланган учинчи тамойили ижтимоий йўналтирилган маданий-маърифий бозор хўжалигини тегишли равишда ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашга қатъий замин бўла олади. Бусиз хўжаликни шакллантиришни тасаввур қилиб бўлмайди. Бунда янги ҳуқуқий тизимни ишлаб чиқаришга тўғри келади. Унинг ўзагини асосий қонунлар –Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ташкил этади. Қонунчилик фақат бозор муносабатлари қатнашчиларини аниқлабгина қолмай, балки уларни қарорлар қабул қилишга ва натижалар учун белгиланган қоидаларга риоя этилиши учун ҳуқуқий жавобгарликни ҳам талаб этади. Қонун устуворлиги – ҳуқуқий давлатнинг асосий принципи экан, у ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъий ҳукмронлигини назарда тутади. Чунки, бирор давлат органлари, юридик шахслар ёхуд хўжалик субъектлари, мансабдор шахс қонунга бўйсуниш шарт, яъни қонун барча учун баробардир. Қонун устуворлиги шуни англатадики, ижтимоий-иқтисодий муносабатлар фақат қонун билан тартибга солинади. Унинг барча қатнашчилари, шубҳасиз, ҳуқуқий меъёрларни бузганлиги учун қонун олдида жавобгар бўлиши зарур. Демак, бозор иқтисодиётига ўтишда қонун устуворлиги жамият ҳуқуқий маданиятининг шаклланиши учун муҳим асос бўла олади. Бинобарин, ҳуқуқий 29

маданиятнинг юқори даражада бўлиши ҳуқуқий давлатнинг ўзига хос хусусиятидир. Бозор муносабатларига ўтишнинг асосий тамойилларидан бири – кучли ижтимоий сиёсат ҳисобланади. Бу, ўз навбатида, иқтисодий ўзгаришларнинг ишончли кафолатини таъминлайди. Зеро, барча ислоҳотлар – иқтисодий ҳамда сиёсий ўзгаришлардан кўзланган пировард мақсад жамият аъзоларининг меҳнат, ижодий ва маънавий имкониятларини рўёбга чиқаришни таъминлайдиган муносиб турмуш шароитини яратишдан иборатдир. Шу сабабли, жамият бозор иқтисодиёти шароитида янги ҳолатга ўтар экан, ҳеч истисносиз, ислоҳот даврида кишиларнинг моддий аҳволида кескин ёмонлашиш, ахлоқий қадриятлар, маънавий таянчлар барбод бўлмаслиги учун ижтимоий ҳимояга қатъий эҳтиёж сезилади. Давлатнинг фаол ислоҳотчилик мавқеида бутун диққат-эътиборни иқтисодиётни соғломлаштириш муаммоларини биринчи навбатда ҳал этишга, эски иқтисодий муносабатларни бозор муносабатларига айлантиришга қаратиш ижтимоий барқарорлик учун мустаҳкам негизни вужудга келтиради. Энг аввало, аҳолининг энг камбағал, муҳтож табақаларига вақтида мадад бериш, фуқаролар осойишталигини таъминлаш ислоҳотлар муваффақиятининг кафолатидир. Бозор иқтисодиёти муносабатларини жорий этишдан аввал кишиларни олдиндан кучли даражада ижтимоий ҳимоялаш чоралари кўрилиши керак. Бу эса қуйидагиларга намоён бўлади: 1. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш жараёни ўта ноқулай ижтимоий шароитда бошланди. Чунончи, туб ислоҳотлар аҳолининг турмуш даражаси жуда паст бўлган шароитда ўтказишга мажбур бўлинди. Аҳолининг демографик таркибида боқимандаларнинг сони кўп бўлиши билан олдиндан белгилангани боис улар давлат мададига муҳтож эди. Бундай шароитда кучли ижтимоий фаолиятни вужудга келтирмай туриб, ислоҳот ўтказиши мумкин эмас. 2. Тоталитар тузумдан мерос бўлиб қолган жамият ижтимоий тақсимотидаги бир текислик психологиясига барҳам берилиши зарур. Чунки бир текислик психологияси инсоннинг яратувчанлик фаолиятини рағбатлантирмайди, унда боқимандалик кайфиятини келтириб чиқаради. Кучли ижтимоий сиёсат 30

жамиятнинг ишловчи, ижодкор тоифаси меҳнатининг муносиб баҳоланишига имкон яратди. 3. Ижтимоий йўналишдаги бозор иқтисодиёти йўлини вужудга келтириш ижтимоий ҳимоянинг яхлит тизимини тақозо этади. Бу тизим фуқаролар эркинликлари ва ҳуқуқларини таъминлашнинг иқтисодий-ижтимоий кафолатларини ўз ичига олиши лозим. Бозор томон ҳаракат қилингани сари, ижтимоий сиёсатнинг устувор жиҳатлари — ижтимоий ҳимоя қилиш шакли, чора- тадбирлари ўзгариб боради. Масалан, бозор иқтисодиётининг дастлабки босқичида улгуриш ва чакана нархларда барқарорлик бўлмайди. Инфляция кучайиб, иқтисодиётда бир текислик йўқолади. Аҳоли моддий аҳволининг кескин ёмонлашуви, оммавий қашшоқлик ва умумий ишсизликка йўл қўймаслик учун ижтимоий сиёсат ўта муҳимдир. Аҳолининг кам даромадли табақалар — ногиронлар, нафақадорлар, кўп болали ва камбағал оилалар, ўқувчи ва талабаларга амалий моддий ёрдам кўрсатиш ижтимоий ҳимоялаш тизимининг асосий йўналишидир. Бозор муносабатларига ўтишда ижтимоий сиёсатнинг йўналишлари қуйидагича белгиланди: 1. Фуқароларнинг иқтисодий фаолият эркинлиги, кафолатланган конституциявий ҳуқуқларини таъминлаш. 2. Ижтимоий ҳимоя жараёнида аҳолининг турли қатламларига алоҳида ёндашиш. 3. Аҳолининг энг муҳтож табақаларини қўллаб-қувватлаш. 4. Иқтисодий тақсимот масаласида иқтисодий жиҳатдан фаол аҳоли меҳнатига қараб тақдирлашни жорий этиш. Меҳнаткашлар ўз малакаси ва ишининг сифатига яраша маош олиши зарур. 5. Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чора-тадбирлари тизимида реал меҳнат бозорини шакллантириш. 6. Бозор муносабатларига ўтиш даврида ижтимоий соҳа — соғлиқни сақлаш, таълим, санъат ва маданият, илм-фан мушкул аҳволга тушиб қолиши табиий. Мазкур тармоқларни ишончли тарзда қўллаб-қувватлаш қатъий тақозо этилади. 31

Айни ана шу жиҳатлар оқибат натижада давлатнинг қудрати ва бойлиги, унинг сиёсий ва иқтисодий мустақиллигини таъминлаши мумкин. Бешинчи тамойилдан кўзланган бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш мавжуд хўжалик юритиш усулининг батамом янгича усулини ишлаб чиқишдир. Бозор муносабатларига хос бўлган руҳият, дунёқараш шаклланиб, кишилар шунга мувофиқ равишда иш тута бошлаган тақдирдагина бозор иқтисодиёти воқеликка айланади. Иқтисодиётнинг барча соҳалари ва тармоқларида эркинлаштириш жараёнини изчиллик билан ўтказиш ва иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ана шу воқеликнинг асосий омилларидан биридир. Бу хўжалик юритувчи субъектларнинг эркинлиги ва иқтисодий мустақиллигини ошириш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш йўлидаги мавжуд тўсиқларни бартараф этишни англатади. Асосий эътиборни хусусий бизнесга қаратиш борасида қайта-қайта эътироф этилганидек, ривожланган бозор инфратузилмасини яратишга, рақобат муҳитини шакллантириш талаб этилади. Бундан ташқари, хусусийлаштириш жараёнини жадаллаштирган ҳолда мулкдорлар синфини шакллантириб, бу жараёнга тармоқни ташкил этувчи йирик корхоналарни жалб этиш, мамлакат иқтисодиётига хориж сармояларини киритиш, кичик ва ўрта бизнеснинг иқтисодий тараққиётимизда устувор ўринни эгаллашига эришиш, мамлакат экспорт салоҳиятини юксалтириш, республика иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиёти тизимига кенг кўламда интеграциялашувини таъминлаш каби омиллар ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтишнинг асоси эканини доимо ёдда тутиш зарур. Шу сабаб, энг асосий вазифа — ижтимоий ларзаларсиз, кишиларнинг қашшоқлашувига йўл қўймаган ҳолда ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг янги босқичига ўта боришдан иборатдир. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти бевосита жаҳон иқтисодий кўлами билан чамбарчас боғлиқдир. Хусусан, бугунги кундаги жаҳон молиявий- иқтисодий инқирози шароитида Ўзбекистонда амалга оширилиши зарур бўлган чора-тадбирлар бозор муносабатларига асосланган иқтисодиётга ўз таъсирини ўтказиши табиий ҳолдир. 32

Шу ўринда жаҳон молиявий инқирозининг мамлакатимиз иқтисодига қандай таъсири бўлади, деган савол барча юртдошларимизни қизиқтириши табиийдир. Бу борада Президентимизнинг “...тобора чуқурлашиб бораётган жаҳон молиявий инқирози мамлакатимизга таъсир кўрсатмайди, бизни четлаб ўтади, деган хулоса чиқармаслик керак. Масалани бундай тушуниш ўта соддалик, айтиш мумкинки, кечириб бўлмас хато бўлур эди. Барчамиз бир ҳақиқатни англаб етишимиз лозим – Ўзбекистон бугун халқаро ҳамжамиятнинг ва глобал молиявий-иқтисодий бозорнинг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади 3 ”, – деган сўзларини яна бир бора эсга олиш муҳимдир. Ўз навбатида Ўзбекистоннинг глобаллашув жараёнларидаги иштироки ҳам ушбу инқироз оқибатларининг маълум даражада иқтисодиётимизга ўз таъсирини кўрсатиши мумкинлигидан дарак беради. Дарҳақиқат, Ўзбекистон мустақилликка эришган дастлабки йилларда бошқа МДҲ мамлакатлари сингари, давлат ва жамият қуришнинг қандай тамойиллари ва усулларига асосланиш, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тараққиётини белгилашда қайси йўлдан бориш масаласи кўндаланг турар эди. Президентимиз И.А. Каримов таъкидлаб ўтганларидек, “Ўзбекистонда қабул қилинган ўзига хос ислоҳот ва модернизация модели орқали биз ўз олдимизга узоқ ва давомли миллий манфаатларимизни амалга ошириш вазифасини қўяр эканмиз, “шок терапияси” деб аталган усулларни бизга четдан туриб жорий этишга қаратилган уринишлардан бозор иқтисодиёти ўзини ўзи тартибга солади, деган ўта жўн ва алдамчи тасаввурлардан воз кечдик” 4 . Бироқ, ўз ўрнида таъкидлаш лозимки, молиявий инқирознинг республикамиз иқтисодиётига таъсири бошқа ривожланган ва айрим қўшни давлатлардагига қараганда мазмунан фарқ қилади. Агар бошқа мамлакатларда бу жараёнлар бевосита молиявий тизимининг издан чиқиши ва ишлаб чиқариш ҳажмларининг кескин қисқариб кетиши, кўплаб йирик корхоналарнинг ёпилиши орқали намоён бўлса, бизда жаҳон хомашё бозорларида талабнинг сусайиши туфайли нархларнинг кескин пасайиши ҳамда бунинг оқибатида экспорт даромадларининг сезиларли 3 Каримов И.А. Жаҳон молиявий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этиш йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 11-б. 4 Каримов И.А. Жаҳон молиявий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этиш йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 7-б. 33

камайиши, асосий савдо ҳамкорларимизнинг харид қобилиятининг пасайиши натижасида ташқи савдо айланмасининг қисқариши орқали намоён бўлади. Шу билан бирга, бугунги кунда кўплаб олим ва етакчи мутахассисларимиз томонидан иқтисодиётимизда молиявий инқирознинг салбий оқибатлари таъсирини пасайтирадиган омиллар мавжудлиги таъкидланмоқда. Иқтисодчи олимлар ва мутахассисларнинг фикрларига кўра, мамлакатимиз иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиётига инқироз оқибатлари аҳамиятли таъсир кўрсатадиган даражада интеграциялашмаганлиги, мамлакатимизда катта ҳажмдаги хорижий капитални ушлаб турувчи компания ва молиявий институтларнинг йўқлиги, хусусийлаштириш механизми ва шарт-шароитлари натижасида деярли барча устав фондлари корхонларнинг реал хусусий активлари билан таъминланганлиги каби ҳолатлар асосида инқирознинг салбий таъсири у қадар катта бўлмаслиги мумкин. Аксинча, ҳозирги инқироз эҳтимол тутилаётган салбий таъсирлардан ташқари биз учун ижобий таъсирларга ҳам эга бўлиши, янги имкониятларни вужудга келтириши мумкин. АҚШ ва Европадаги инвесторлар акциялардан бош тортиб, ўз активларини бўшатмоқдалар. Моҳиятига кўра, қайтадан қандайдир ишга жалб этилиши зарур бўлган ресурсларни бўшатиш жараёни бормоқда. Демак, янги бозорларни, янги имкониятларни излаш бошланади. Инвесторлар капитал киритишнинг муқобил йўлларини қидирадилар. Ғарб бозорлари турғунликка юз тутган чоғда ривожланаётган мамлакатлар бозорлари ўсишнинг ижобий динамикасини кўрсатади. Шундай мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда, кўплаб инвесторлар Ўзбекистон бозорига эътибор қаратишлари эҳтимолдан ҳоли эмас. Шунингдек, жаҳон молиявий инқирозининг Ўзбекистонга таъсири жиддий бўлмаганлигини қуйидаги омиллар билан асослаш мумкин 5 : - маъмурий буйруқбозлик тизимидан бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма-босқич амалга ошириш йўли танланганлиги; - давлат бош ислоҳотчи сифатида масъулиятни ўз зиммасига олиши зарурлигини аниқ белгилаб олинганлиги; 5 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг “Жаҳон молиявий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт, 2009. 24-25 б. 34

- Ўзбекистонда молиявий-иқтисодий, бюджет, банк-кредит тизими, шунингдек, иқтисодиётнинг реал сектори корхоналари ва тармоқларининг барқарор ҳамда узлуксиз ишлашини таъминлаш учун етарли даражада мустаҳкам захиралар яратилганлиги ва зарур ресурслар базасининг мавжудлиги; - оқилона ташқи қарз сиёсати олиб борилганлиги; - аҳолининг иш ҳақи ва даромадларини изчил ва олдиндан ошириб бориш ҳамда истеъмол бозорида нархлар индексининг асоссиз тарзда ўсишининг олдини олишга доир чора-тадбирларнинг изчиллик билан амалга оширилганлиги; - давлатнинг молиявий-иқтисодий ва банк тизимларининг нечоғлик барқарор ва ишончли экани, уларнинг ҳимоя механизмлари қанчалик кучлилиги билан изоҳланади. Ҳозир Ўзбекистоннинг умумий ташқи қарзи ялпи ички маҳсулотга нисбатан 13,3 % ни ташкил қилмоқда, экспорт ҳажмига нисбатан эса 31% дан ошмайди. Бу ўз навбатида мамлакатимизнинг халқаро даражадаги тўлов қобилиятига эгалигини ифодалайди. Республикамизда доимо қисқа муддатли спекулятив кредитлардан воз кечиб, чет эл инвестицияларини узоқ муддатларга, имтиёзли фоиз ставкалари бўйича жалб этилди. Натижада миллий иқтисодиётимизнинг халқаро кредитлар бозоридаги конъюнктурага кескин боғлиқлигини ва молиявий инқирознинг салбий оқибатлари олди олинди. 2007-2008 йилларда ўзлаштирилган чет эл инвестициялари ҳажми 2,5 мартадан кўпроқ ошди. Бу ҳолат миллий иқтисодиётимизнинг юқори инвестицион салоҳиятга эга бўлаётганлиги ва ҳукуматимиз томонидан яратилаётган қулай инвестицион муҳит билан бевосита боғлиқдир. Натижада 2008 йилда 1,5 миллиард АҚШ доллари миқдорида хорижий инвестициялар ўзлаштирилди, уларнинг 70 % тўғридан-тўғри жалб қилинадиган инвестициялар улушига тўғри келади. Жалб қилинган тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар Ўзбекистон миллий иқтисодиётининг ривожланиши учун стратегик аҳамиятга эга бўлган реал секторларини модернизация қилишга йўналтирилган. 35

Инвестиция дастури доирасида 2009 йилда 1,8 миллиард АҚШ долларидан ортиқ хорижий инвестицияларни ўзлаштириш мўлжалланганлиги истиқболдаги барқарор иқтисодий ўсиш жараёнлари кузатилиши кутилаётганлигидан далолат беради. Мазкур хорижий инвестицияларнинг 75 % тўғридан-тўғри инвестициялар улушига тўғри келади. Дарҳақиқат, ҳозирги кунда ташқи дунё билан икки томонлама ўзаро манфаатли алоқаларимиз ривожланиб бормоқда. Иқтисодиётни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича дастурларни амалга оширишимизда хорижий мамлакатларнинг илғор технологияларига асосланган инвестицияларига эҳтиёж мавжуд. Қолаверса, жаҳон бозоридаги талабнинг пасайиб бориши маҳаллий ишлаб чиқарувчи корхоналаримизнинг экспорт кўламига жиддий таъсир кўрсатади. Шунга асосланган ҳолда, ҳукуматимиз томонидан инқирозга чоралар дастури ишлаб чиқилган бўлиб, мазкур дастурда талабни рағбатлантиришга йўналтирилган бир қатор молиявий имтиёзлар ва барқарор иқтисодий ўсиш суръатларини таъминловчи чора-тадбирлар мажмуи ўз аксини топди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ миллий-маънавий қадриятларнинг тикланишига асосий эътибор қаратилди. Зеро, жамият маънавияти мамлакат барқарорлиги ва тараққиётининг муҳим шарти ва кафолати ҳисобланади. Ҳар бир мамлакатнинг гуллаб-яшнаши учун иқтисодий барқарорликнинг ўзигина етарли эмас. Мамлакат равнақи учун жамият аъзоларининг маънавий савияси ҳам ўта муҳимдир. Чунки, муайян бир жамият ўз маънавий имкониятлари, кишилар онгига маънавий-ахлоқий қадриятларнинг ривожлантирмай, халқнинг миллий руҳини уйғотмай туриб юксак тараққиёт даражасига кўтарила олмайди. Шу сабабли, жамиятнинг маънавий юксалиши Ўзбекистон тараққиётининг устувор йўналишларидан бири деб ҳисобланади. Тарихий тараққиёт шуни кўрсатадики, аждодларимиз узоқ йиллар ажнабий босқинчиларнинг ҳам иқтисодий, ҳам маънавий таҳдидига кўплаб учрагани боис халқимизнинг бой маънавий мероси, урф-одатлари маълум вақт қадрсизликка юз тутган. Айниқса, икки юз йилдан ортиқ даврни ўз ичига олган чоризм 36

мустамлакачилиги ва советлар тузуми даврида миллий қадриятларимиз, урф- одатларимиз оёқ ости қилинди. Она тилимиз, бой маънавий меросимиз қадрсизлантирилди, кўплаб масжиду мадрасалар, миллий мактаблар, тарихий ёдгорликлар бузилди, қаровсиз қолди. Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритган кундан бошлабоқ, мамлакатимизда бой маънавий меросимизни тиклаш ва ривожлантириш, жамият маънавиятини юксалтириш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Жамият маънавиятининг юксалтиришни таъминловчи маънавий-маърифий ислоҳотларнинг йўналишлари белгилаб олинди. Хусусан, бу борада маънавий-маърифий ислоҳотларнинг зарурати ва моҳияти ҳақида Президентимиз И.А. Каримов шундай фикрларни баён этади “Моддий ислоҳотлар, иқтисодий ислоҳотлар ўз йўлига. Уларни ҳал қилиш мумкин. Халқнинг таъминотини ҳам амаллаб туриш мумкин. Аммо, маънавий ислоҳотлар – қуллик ва мутелик исканжасидан озод бўлиш, қадни баланд тутиш, ота- боболаримиз удумларини тиклаб, уларга муносиб ворис бўлиш – бундан оғирроқ ва бундан шарафлироқ вазифа йўқ бу дунёда” 6 . Мустақиллик йилларида бой маънавий меросимизни тиклаш тадбирлари амалга оширилди. Миллий маданиятимизга, жаҳон цивилизациясига буюк ҳисса қўшган боболаримиз — Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Баҳоуддин Нақшбанд, Ҳожа Аҳмад Яссавий, ал-Хоразмий, ал-Фарғоний, Ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур ва бошқа кўплаб аждодларимизнинг миллий ва маънавий мероси халқимизга қайтарилди, уларнинг таваллуд топган кунлари бутун мамлакатимиз бўйлаб нишонланди, руҳлари хотирга олинди, асарлари нашр этилди. Уларнинг маънавий мероси бугунги кунда халқимизга янги жамият қуришда маънавий куч-қудрат бағишламоқда, жамиятимизни маънавий юксалтиришга хизмат қилмоқда. Маълумки, ўзбек давлатчилик тарихи нафақат тарихий воқеалар хақида хабар беради, балки аждодларимизнинг ибратли ҳаёт йўли билан бирга, уларнинг хатоларидан ҳам етарлича сабоқ олишга ўргатади. Жамият маънавиятини 6 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. – Т.: Ўзбекистон, 2001, 202-б. 37

юксалтиришда тарихий хотира, аждодлар тарихини билиш, миллий-ахлоқий қадриятлар ҳамда анъаналар ва муқаддас Ислом динининг аҳамияти жуда катта. Ҳеч бир халқ ўз тарихини билмай туриб, асрлар оша тўпланган маънавий-ахлоқий меросга таянмай туриб, ўз келажагини тасаввур ҳам қилиш мумкин эмас. Шу боис, мустабид тузум даврида сохталаштирилган халқимиз тарихини холисона, ҳаққоний ёритиш, барча ўқув масканларида Ватан тарихини ўқитиш борасида муҳим тадбирлар амалга оширилди. Ўзбек халқи ва ўзбек давлатчилиги тарихини, тарихимизнинг бошқа саҳифаларини холисона илмий асосда ёритиш вазифалари Президентимиз И.А. Каримовнинг бир гуруҳ тарихчилар билан 1998 йил июн ойида бўлган суҳбатида, Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 июлда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги қарорига берилди. Мустақиллик йилларида Ватанимиз тарихини ёритиш ва ўрганиш масалалари партиявий, синфий ёндашувлардан, ҳукмрон коммунистик мафкура таъсиридан халос этилди. Бир неча 10 йиллар давомида бузиб кўрсатилган ёки сўз юритмай келинган тарихий воқеаларни холислик, тарихийлик, ҳаққонийлик тамойиллари асосида ёритган қатор илмий асарлар, дарсликлар ва ўқув адабиётлари яратилди. Президент Фармони билан 1996 йил Амир Темур йили деб эълон қилинди. Амир Темур таваллудининг 660 йиллигини нишонлашга бағишланган тадбирлар Ўзбекистонда, дунёнинг 50дан ортиқ мамлакатларида ўтказилди. UNESCO қарори билан Соҳибқирон юбилейи жаҳон миқёсида нишонланди. Парижда Амир Темурга бағишланган маданият ҳафталиги, “Темурийлар даврида фан, маданият ва маорифнинг гуллаб яшнаши” мавзусида халқаро конференция ва кўргазмалар бўлиб ўтди. Тошкент шаҳрида Амир Темурга ҳайкал ўрнатилди, Темурийлар тарихи давлат музейи ташкил этилди, унинг номи билан боғлиқ тарихий ёдгорликлар таъмирланди. 1999 йилда ватанпарвар сиймо, халқ қаҳрамони Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллиги, халқ даҳоси яратган Алпомиш достонининг 1000 йиллигини нишонланиши, Урганч ва Термизда улар хотирасига барпо этилган 38

ёдгорлик мажмуаси жамият маънавиятини юксалтиришга, миллий онг ва миллий ғурурни кўтаришга хизмат қилмоқда. Ватанимиз озодлиги йўлида шаҳид кетган Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Усмон Носир ва бошқа халқ фарзандларининг номлари абадийлаштирилиб, уларнинг ўлмас асарлари чоп этилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан Тошкентда мустамлакачилик даври қурбонлари хотирасини абадийлаштириш мақсадида “Шаҳидлар хотираси” ёдгорлик мажмуаси, “Қатағон қурбонлари хотираси” музейи, фашизмга қарши жангларда жон фидо этган халқимизнинг фарзандлари хотирасини абадийлаштириш мақсадида “Хотира майдони” мажмуаси барпо этилди. Бу тадбирлар халқимизда миллий онгни юксалтиришга, тарихий хотирани тикланишига, ёшларни миллий истиқлол ғоялари руҳида тарбиялашга хизмат қилмоқда. Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ, диний қадриятлар, шунингдек, жамият аъзоларининг диний эътиқоди қайта тикланди. Қадимий халқ байрамлари, диний байрамларимиз Президент И.А. Каримов Фармони билан дам олиш ва байрам кунлари деб эълон қилинди. Ватандошларимиз Ўзбекистон тарихида биринчи марта ҳукумат ҳомийлигида ҳар йили Ҳаж ва Умра сафарларига чиқиб, муқаддас амалларни адо этишга муваффақ бўлдилар. Республикамизда ташкил этилган “Маънавият ва маърифат” жамоатчилик маркази ҳамда “Олтин мерос” халқаро хайрия жамғармаси жамиятнинг маънавий равнақи йўлида фаолият олиб бормоқда. Республикада 17 диний конфессия рўйхатга олинган ва расман фаолият кўрсатмоқда. 170 дан ортиқ диний ташкилотлар ишлаб турибди ва уларда Ўзбекистонда яшовчи 130 миллат ва элат вакиллари ўзларининг диний эҳтиёжларини қондирмоқдалар. 1,7 мингдан ортиқ масжидлар, насроний ибодатхоналари, синагоглар ва бошқа диний марказлар таъмирланди ва янгидан қурилди. 10 та диний таълим муассасаси фаолият кўрсатмоқда. 1999 йилда Тошкентда Ислом университети очилди. 39

Ўзбекистон ҳудудида халқимизнинг улуғвор ва шонли тарихига оид 2000 дан ортиқ ёдгорликлар таъмирланди. Ўзбек халқининг минг йиллар давомида шаклланган, мустамлакачилик даврида оёқости қилинган инсонпарвар урф-одатлари ва анъаналари, маданий қадриятлари эҳтиётлаб тикланди ва янги маъно-мазмун билан бойитилди. Мақомчилар, тўй-маросим қўшиқлари, шоир-бахшилар ва фольклор-этнографик дасталарнинг ўнлаб кўрик-танловлари ўтказилди. Пианиночи ва скрипкачиларнинг симфоник ва камер мусиқалари замонавий эстрада гуруҳларининг фестивал ва танловлари бўлиб ўтмоқда. Мамлакатимизда ўзбек тилининг халқ ва давлат турмушидаги ўрни ва аҳамияти қайта тикланди. Давлат тили ҳақидаги қонунда ўзбек тили ўзбек халқининг маънавий мулки эканлиги, унинг равнақи, қўлланилиши ва муҳофазаси давлат томонидан таъминланиши белгилаб қўйилди. Олий давлат ҳокимияти, маънавий ҳокимият ва бошқарув органларида корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда иш юритиш, асосан, ўзбек тилида олиб борилмоқда. Республикамизнинг маъмурий-ҳудудий бирликлари, кўчалари, географик ўринларнинг номларига ягона миллий шакл берилди ва мустаҳкамланди. Шунингдек, Ўзбекистонда истиқомат қилаётган барча миллат ва элатларнинг тиллари, қадр-қиммати ҳам ўз ўрнига қўйилган. Президентимиз И.А.Каримов мамлакатнинг маънавий соҳадаги ислоҳотлари борасида шундай дея эътироф этади: “Биз миллий маънавиятни ҳар томонлама юксалтириш масаласини ўз олдимизга асосий вазифа қилиб қўяр эканмиз, бугунги кунда маънавиятимизни шакллантирадиган ва унга таъсир ўтказадиган барча омил ва мезонларни чуқур таҳлил қилиб, уларнинг бу борада қандай ўрин тутишини яхши англаб олишимиз мақсадга мувофиқ бўлади” 7 . Албатта, ҳар қайси халқ ёки миллатнинг маънавиятини, унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари, ҳаётий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур этиб 7 Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008, 29-б. 40

бўлмайди. Бу борада, табиийки, маънавий мерос, маданий бойликлар, кўҳна тарихий ёдгорликлар энг муҳим омиллардан бири бўлиб хизмат қилади. Жамият ҳаётида шундай даврлар бўладики, ўз умрини яшаб бўлган эски тузум қонун-қоидаларини янгича асосда ўзгартириш, барча соҳаларда кенг кўламли ислоҳотларни амалга ошириш зарурати энг муҳим эҳтиёж, керак бўлса, ҳаёт-мамот масаласи сифатида кун тартибига чиқади. Биз ўз мустақиллигимизни қўлга киритиб, янги тараққиёт йўлига қадам қўйганимиздан сўнг халқимизнинг хоҳиш-иродаси, асрий орзу-интилишларига таянган ҳолда шўро давридан оғир мерос бўлиб қолган маъмурий-буйруқбозлик тизимини тубдан ислоҳ қилиш, унинг ўрнида моҳият эътибори билан бутунлай янги — эркин бозор муносабатларига асосланган ҳуқуқий давлат, демократик жамият барпо этишга азм-у қарор қилдик. Табиийки, бу мақсадга эришиш учун қандай стратегик йўл, ислоҳотларнинг қандай шакл ва усули маъқул экани ҳақида олимлар ва мутахассислар, кенг жамоатчилик, эл-юртимиз вакиллари билан биргаликда кўп ўйладик, атрофлича маслаҳатлашдик. Бу борада тараққий топган давлатлар мисолида ўзини оқлаган илғор тажрибаларни чуқур ўргандик. Энг муҳими, халқимизнинг ҳаёт тарзи, миллий анъана ва қадриятларимиз, аҳолининг руҳи ва кайфиятини ҳам ҳар томонлама ҳисобга олдик. Чунки ҳар қандай ислоҳотнинг пировард натижаси аввало унинг заруратини аҳолининг кенг қатламлари қай даражада тушуниши ва қўллаб-қувватлаши, бу ўзгаришларнинг инсон ҳаётига, унинг фаровонлигини оширишга кўрсатадиган амалий таъсири билан ўлчанади. Ана шу ҳақиқат келиб чиққан ҳолда, одамларга ислоҳотларнинг маъно-моҳиятини аниқ-равшан тушунтириб бериш, шу асосда жамият аъзоларида ишонч уйғотиш, уларни бунёдкорлик сари сафарбар этиш муҳим аҳамиятга эга. Ана шундай кенг миқёсдаги ўрганиш ва ҳар томонлама изланишлар натижасида биз бугунги кунда бутун дунёда ўзбек модели сифатида тан олинган тараққиёт моделини ишлаб чиқдик. Бу моделнинг асосий тамойиллари — яъни, иқтисоднинг сиёсатдан холи экани, давлатнинг бош ислоҳотчи бўлиши, қонун устуворлиги, кучли ижтимоий сиёсат, ислоҳотларни тадрижий асосда босқичма- босқич амалга ошириш принциплари барчамизга яхши аён. 41

Таъкидлаш жоизки, бугун ҳаётда ўзини тўлиқ оқлаган бу моделнинг негизида авваламбор ҳаётга реал қараш, прагматик ёндашув мужассам, десак, айни ҳақиқат бўлади. Умуман олганда, маънавий ислоҳотлар давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Жамият маданий-маънавий ҳаётининг юксалиб бориши, айниқса, 2007 йилда Тошкент шаҳрининг “Ислом маданияти пойтахти” деб эътироф этилишида намоён бўлади. 2008 йилда Тошкент шаҳрида Ҳазрати Имом мажмуасининг қайта тикланиши борасидаги саъй-ҳаракатлар ҳам маънавий ҳаётимизнинг юксалишидаги қувонарли натижаси деб эътироф этиш мумкин. 2008 йил ўз моҳият-эътиборига кўра, маънавий-маданий ҳаётда кескин бурилиш йили сифатида, Президент Фармонига асосан, Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллиги, Марғилон шаҳрининг 2000 йиллиги кенг нишонланиб, тарихий- маънавий меросимизнинг кўплаб жиҳатлари қайта кашф этилди. 2009 йилда Тошкент шаҳрининг 2200 йиллигини нишонлашга тайёргарлик бораётир. Маънавий-маърифий соҳадаги ютуқларимиз ва таълим тизимидаги туб ўзгаришларда яққол намоён бўлмоқда. Халқ таълимини ислоҳ қилиш, кадрлар тайёрлаш тизимини мустаҳкамлаш соҳасида муҳим чора-тадбирлар амалга оширилди. Янги олий ўқув юртлари ташкил этилиб, билимларнинг янги тармоқлари бўйича кадрлар тайёрлаш йўлга қўйилди. Олий таълим тизимидаги 16 университетнинг 12 таси мустақиллик йилларида ташкил этилди. Мустақиллик йилларида энг зарур замонавий мутахассисликлар бўйича ўнлаб янги олий ўқув юртлари — Мудофаа вазирлиги қошида Ҳарбий академия, Ички ишлар академияси, Банк-молия академияси, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети, Тошкент авиация институти, Навоий тоғ-кончилик институти, Тошкент Молия институти ва бошқалар ташкил этилди. Хулоса қилиб айтганда, жамият маънавий ҳаёти, бевосита маърифий ислоҳотлар билан муштарак ҳолда амалга оширилди. 42

Аввал айтиб ўтилганидек, мустақилликнинг дастлабки йилларидан таълимни тубдан ислоҳ қилиш ва кадрлар масаласи жамият тараққиёти йўлидаги устувор вазифалардан бири бўлиб қолди. Президентимиз Ислом Каримов ташаббуси билан таълимни тубдан ислоҳ қилиш йўллари ишлаб чиқилди. 1997 йил 29 августда Олий Мажлиснинг 9- сессиясида Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлар миллий дастури” қабул қилинди. Миллий дастурнинг мақсади таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, уни ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла халос этиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратишдан иборатдир. Миллий дастур рўёбга чиқмоқда. Ёшлар умумий ўрта таълимни 9 йиллик мактабларда оладилар, яна уч йил давомида янгидан ташкил этилган академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларида ўрта махсус билим ва касб-ҳунар ўрганадилар. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури белгиланган вазифаларни бажариш умумхалқ, умуммиллат ишига айланди. 2001 йилда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга оширишнинг биринчи босқичи якунланди. 2001 йилда республикамизда 6742та мактабгача таълим муассасаларида 608500 нафар ўғил- қизлар тарбияланди. Уларда 65862 нафар педагог, тарбиячи ва бошқа ходимлар хизмат қилди. 9727 та умумтаълим мактабларида 440762 нафар ўқитувчи 6,3 млн. ўқувчига таълим бермоқда. Умумий ўрта таълим бўйича барча ўқув фанларидан Давлат таълим стандартлари ишлаб чиқилди ва улар 346 та мактабда тажрибадан ўтказилиб, таълим жараёнига жорий этилди. Давлат таълим стандартларига мос ўқув дастурлари ва дарсликлари яратилди. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурининг муҳим, Ўзбекистонга хос хусусияти янги турдаги 3 йиллик ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимини яратишдир. 1998-2004 йиллар давомида замонавий ўқув-лаборатория ускуналари билан жиҳозланган 54 та академик лицей ва 533 та касб-ҳунар коллежи барпо этилди. Бу мақсадлар учун 135 млрд. сўм маблағ сарфланди. 43

Ўрта махсус ўқув юртларида зарур бўлган жиҳозлар сотиб олиш учун жалб қилинган чет эл инвестициялари миқдори 150 млн. АҚШ долларини ташкил этди. Давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари ишлаб чиқилди, амалиётга киритилди ва дарсликлар яратилди. 2003-2004 ўқув йилида академик лицейларда 26,2 минг, касб-ҳунар коллежларида 531,6 минг ўқувчи таълим олди. 8-чизма. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури моҳияти Олий таълим тизимида катта ўзгаришлар амалга оширилди. Олий таълим икки босқичдан — бакалавриат ва магистратурадан иборат бўлиб, қайта ташкил этилди. 62 та олий ўқув юртларида таълим олаётган бўлажак бакалавр ва магистрлар сони 2003-2004 ўқув йилида 254400 нафарни ташкил этди. Бу олий ўқув юртларида 18486 нафар профессор-ўқитувчилар меҳнат қилмоқдалар. Уларнинг 1462 нафари фан доктори, 7201 нафари фан номзодидир. Ўтган 4 йил давомида барча йўналишлар бўйича бакалавр ва магистрлар учун қўйиладиган 44Шахс Давлат ва жамият Узлуксиз таълим Фан Ишлаб чиқариш Мактабгача таълим Умумий ўрта таълим Ўрта махсус, касб- ҳунар таълими Олий таълим Олий ўқув юртидан кейинги таълим Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш Мактабдан ташқари таълим I-IV синфлар V-VI синфлар Академик лицей Касб-ҳунар коллежи Бакалавриат Магистратура Аспирантура Адьюнктура Докторантура Мустақил тадқиқотчилик

талабларни ўзида мужассамлаштирган Давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари яратилди. Олий таълим учун 1129 номдаги дарслик ва ўқув адабиётлари нашр этилди ва олий ўқув юртлари кутубхоналарига тарқатилди. Мамлакатимизда иқтидорли ёшларни излаб топиш, уларга кўмаклашиш, қўллаб-қувватлаш бўйича давлат сиёсати собитқадамлик билан олиб борилмоқда. Истеъдодли ёшларни моддий ва маънавий рағбатлантириш, чет элда ўқишни қўллаб-қувватлаш мақсадида “Республика болалар фонди”, “Соғлом авлод учун”, “Истеъдод” жамғармалари ташкил этилди. “Зулфия” мукофоти таъсис этилди. Таълим соҳасида халқаро ташкилотлар билан бир қатор ҳамкорликлар йўлга қўйилди. 2000 дан ортиқ талаба ва мутахассислар чет элда тахсил олиб келди. Ўзбекистон таълим тизими дунё миқёсида катта қизиқиш уйғотмоқда. Москвадаги Олий таълим Халқаро Фанлар академияси президенти В. Шукшунов Ўзбекистонда ишлаб чиқилган ушбу Миллий дастурни мазмун-моҳияти жиҳатидан тенги йўқ ҳужжат, деб таърифлади. Ўзбекистонда яратилаётган таълим тизими “Таълимнинг ўзбек модели” деб эътироф этилди. Миллий дастурни ҳаётга татбиқ этиш борасида кейинги 10 йил давомида талай натижаларга эришилди. Талабалар таълим олаётган олий таълим муассасаларидаги ўзгаришларнинг амалий натижаси 2008 йилнинг сентябрида Ўзбекистон Миллий университетининг 90 йиллигини нишонлаш тантанасида ёрқин ва яққол кўзга ташланди. Хулоса қилиб айтганда, тараққиётнинг ўзбек модели жамият ижтимоий- иқтисодий сиёсий ва маънавий ҳаётида ўзини тўла оқлади. Мустақил Ўзбекистон тараққиётининг ўзига хос йўналиши қатъий белгиланган тартибда мамлакат равнақи учун хизмат қилмоқда. Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 45

2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 3. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 5. Каримов И.А. Амир Темур – фахримиз, ғуруримиз. / Маънавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 6. Каримов И.А. Эришган маррамизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш — асосий вазифамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2004. 7. Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч- қудратимизга, халқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ Маънавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 2004. 8. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар, деб ҳисоблашар эди. – Т.: Ўзбекистон, 2005. 9. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Ўзбекистон, 2008. 10. Каримов И.А. Энг асосий мезон ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. – Т.: Ўзбекистон, 2009. 46

O'xshashlar

Мустақиллик йилларида Ўзбекистондаги ижтимоий-иқтисодий тараққиёт

ХДП ҳокимият тепасида

Демократия ва тарихий жараён

Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларини ҳимоя қилишнинг долзарблиги

Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда амалга оширган сиёсий, иқтисодий – Ижтимоий тадбирлари ва уларнинг мустамлакачилик моҳияти