Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларини ҳимоя қилишнинг долзарблиги - Tarix - Referatlar

Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларини ҳимоя қилишнинг долзарблиги

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларини ҳимоя қилишнинг долзарблиги Режа: 1. Инсон — жамиятни ривожлантиришнинг муҳим омили. Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳақида умумэътироф этилган тамойиллар. 2. Ўзбекистонда инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларининг устуворлиги ва амалиёти. 3. Барча мамлакатлар учун универсал демократиянинг йўқлиги. 4. Жамиятни демократлаштиришда ҳар бир халқнинг ўз тарихий, миллий хусусиятларининг ҳал қилувчи омил эканлиги. 5. “Эркинлик ва демократияни олға силжитиш” ниқоби остида бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашиш, демократияни экспорт қилишга уринишнинг ўзи демократиянинг табиатига зид эканлиги.

Ҳар қандай жамият ижтимоий ҳаётининг асосини муайян жамият аъзолари – инсонлар ташкил этади. Инсон жамиятни янгилаш ва демократлаштириш натижаларини белгилаб берадиган асосий омил ҳисобланади. Бу борада Президентимизнинг қуйидаги фикрларини қайд этиб ўтиш ўринлидир: “Ўзбекистоннинг ҳақиқий бойлиги ва мулки — унинг меҳнатсевар, сахий ва меҳмондўст халқидир” 1 . Жамиятнинг энг олий бойлиги бўлган халқ абадий қадриятларни, қудратли салоҳиятини ўзида жамлаган. Бу салоҳиятни юзага чиқариш жамиятимизни ривожлантириш ва тараққий эттиришнинг жуда кучли омили бўлиб хизмат қилади. Инсон салоҳияти энг фаол, энг бунёдкор омил бўлиб, у мамлакатнинг ислоҳотлар ва туб ўзгаришлар йўлидан тинимсиз илгарилаб боришини таъминлаб беради. Бу омилнинг кучи ва таъсири, энг аввало, юксак маънавият билан, жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш даражаси билан белгиланади. У аҳолининг билимдонлик даражаси, иш билан бандликнинг профессионал-малака тузилмаси ва бошқа кўпгина шарт-шароитлар орқали шаклланади. Бугун биз тез суръатлар билан ўзгариб бораётган, инсоният ҳозирга қадар бошидан кечирган давлатлардан тубдан фарқ қиладиган ўта шиддатли ва мураккаб бир замонда яшамоқдамиз. Давлат ва сиёсат арбоблари, файласуфлар ва жамиятшунос олимлар, шарҳловчи ва журналистлар бу даврни турлича таърифлаб, ҳар хил номлар билан атамоқда. Кимдир уни юксак технологиялар замони деса, кимдир тафаккур асри, яна биров ялпи ахборотлашув даври сифатида изоҳламоқда. Албатта, бу фикрларнинг барчасида ҳам маълум маънода ҳақиқат, рационал мағиз бор, чунки уларнинг ҳар бири ўзида бугунги серқирра ва ранг-баранг ҳаётнинг қайсидир белги-аломатини акс эттириши табиий. Аммо кўпчиликнинг онгида бу давр глобаллашув даври тариқасида таассурот уйғотмоқда. Бундай таъриф, менимча, кўп томондан масаланинг моҳиятини тўғри ифодалайди. Нега деганда, ҳозирги пайтда ер юзининг қайси чеккасида қандай бир воқеа юз 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997, 252-б.

бермасин, одамзот бу ҳақда дунёнинг бошқа чеккасида зудлик билан хабар топиши ҳеч кимга сир эмас. Ана шундай глобаллашув феномени ҳақида гапирганда, бу атама бугунги кунда илмий-фалсафий, ҳаётий тушунча сифатида жуда кенг маънони англатишини таъкидлаш лозим. Умумий нуқтаи назардан қараганда, бу жараён мутлақо янгича маъно-мазмундаги хўжалик, ижтимоий-сиёсий, табиий-биологик глобал муҳитнинг шаклланишини ва шу билан бирга, мавжуд миллий ва минтақавий муаммоларнинг жаҳон миқёсидаги муаммоларга айланиб боришини ифода этмоқда. Глобаллашув жараёни ҳаётимизга тобора тез ва чуқур кириб келаётганининг асосий омили ва сабаби хусусида гапирганда шуни объектив тан олиш керак — бугунги кунда ҳар қайси давлатнинг тараққиёти ва равнақи нафақат яқин ва узоқ қўшнилар, балки жаҳон миқёсида бошқа минтақа ва ҳудудлар билан шундай чамбарчас боғланиб боряптики, бирон мамлакатнинг бу жараёндан четда туриши ижобий натижаларга олиб келмаслигини тушуниш, англаш қийин эмас. Инсон салоҳияти ва меҳнат захираларини шакллантиришда ижтимоий- демографик вазият ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ўзбекистоннинг муҳим хусусияти шундан иборатки, бу ерда аҳолининг ўсиш суръати юқори. Кейинги йилларда аҳолининг табиий ўсиши бирмунча камайган бўлишига қарамай, у ҳали ҳам МДҲ мамлакатлари орасида энг юқори даражада эканлигини айтиш кифоя. 1990-1996 йилларнинг ўзида мамлакат аҳолисининг сони 13,3 фоизга кўпайди. Аҳоли сонининг ўртача йиллик ўсиш суръати 1996 йилда 2,0 фоизни ташкил этди ёки аҳоли бир йилда 450 минг кишига кўпайди. Ҳозир республикада 25 миллиондан ортиқ аҳоли яшайди. Бу эса, қўшни мамлакатлардагидан кўп. Мамлакатимиздаги ижтимоий-демографик аҳволнинг яна бир муҳим хусусияти жамиятнинг асоси бўлган кучли оила тизимидир. Ўзбекистонда никоҳдан ўтиш даражаси юқори, энг муҳими, оилаларнинг бузилиши дунё бўйича паст даражада. Оила бизнинг халқимиз учун миллатнинг кўп асрлик анъаналари ва руҳиятига мос бўлган ғоят муҳим ҳаётий қадриятлардан биридир. Республикада

оилалар асосан кўп сонли бўлиб, уларда турли авлод вакиллари бирга яшайдилар ва бирга хўжалик юритадилар. Бу эса болаларни тарбиялаш, уларни умуминсоний ва миллий-маънавий қадриятлардан, анъаналардан баҳраманд қилиш, билим даражасини ошириш учун қулай шароитлар яратади. Худди ана шундай оилаларда кишилар болалик чоғиданоқ меҳнатсеварликни, катталарга ҳурматни, билим эгаллашга интилишни ўрганадилар. Ижтимоий-иқтисодий маънода буларнинг ҳаммаси республиканинг меҳнат захиралари барқарор, интенсив равишда тўлдирилиб туришини, демакки, кўп меҳнат талаб қиладиган корхоналар ва ишлаб чиқариш тармоқларини барпо этиш учун катта имкониятлар мавжудлигини англатади. Ҳозирда республика қудратли меҳнат салоҳиятига эга. Меҳнат захиралари бутун аҳолининг деярли 50 фоизини ташкил қилади ва ҳар йили 210-220 минг кишига кўпайиб бормоқда. Меҳнат салоҳиятининг муҳим хусусияти унинг ёши ва касбий таркибидир. Ўзбекистон аҳолисининг ўртача ёши 24 ёшга тенг. Бу ХХI асрда меҳнат захиралари юксак меҳнат фаоллиги ва касб тайёргарлиги билан ажралиб турадиган одамлар кўпчиликни ташкил этишига имкон беради. Иш билан банд бўлган аҳолини таркибий жиҳатдан қайта тақсимлаш ҳамда меҳнатга лаёқатли ёшларни фаолиятнинг янги илғор тармоқлари ва соҳаларига жалб қилиш ҳам меҳнат салоҳиятидан самарали фойдаланишнинг қудратли захирасидир. Ҳозир қишлоқ хўжалигида барча ижтимоий ишлаб чиқариш ходимларининг учдан бир қисмидан кўпроғи банд. Уларни бўшатиб олиш ва иқтисодиётнинг бошқа соҳаларига, энг аввало, саноатга ва хизмат кўрсатиш соҳасига йўналтириш иқтисодиётда таркибий ўзгаришлар қилиш ҳамда уни жадал ривожлантириш учун кенг имкониятлар очиб беради. Шунинг учун ҳам ҳозир республикада ҳал қилинаётган энг долзарб муаммолардан бири ишлашни хоҳловчиларнинг ҳаммасини иш билан таъминлаш ҳисобланмайди. Балки энг мақбул, ижтимоий йўналтирилган иш билан бандликни вужудга келтиришдан иборатдир. Вазифа республиканинг ҳар бир фуқаросига

меҳнат фаолиятининг тури ва шаклини эркин танлаш учун чинакам имконият яратишдир. Ўзбекистондаги меҳнат салоҳиятининг муҳим хусусияти унинг таълим даражаси юқорилигидир. Республикада аҳолининг ялпи саводхонлиги муаммоси тўла ҳал қилинган. Саводхонлик даражаси 99,06 фоизни ташкил этади. Бу эса республикани инсон салоҳияти юқори даражада ривожланган иқтисодий тараққий этган мамлакатлар билан бир қаторга олиб чиқади. Меҳнат захираларининг умумий ва профессионал таълим даражаси ҳам юқоридир. Республикада мажбурий умумий ўрта таълим қонун йўли билан мустаҳкамлаб қўйилган. Бундай таълимни умумий таълим мактаблари, лицейлар, гимназиялар, ўрта касб-ҳунар ўқув юртлари ва тижорат мактабларининг кенг тармоғи орқали олиш мумкин. Бу борада қизиқарли ва намунали статистика мавжуд. 15 ва ундан катта ёшдаги ҳар 1000 кишига ҳисоблаганда, олий ва тўлиқсиз олий маълумотлилари сони анча ортди. Ҳозирги вақтда у 143 кишини ташкил этади. Шу билан бирга таълим олиш 11,4 йилга етди. Ҳар 1000 кишининг 200 нафари ўрта махсус маълумотли мутахассислардир. Моддий ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасида банд бўлган ҳар тўрт кишининг биттаси олий ёки ўрта махсус маълумотга эга. Яъни, ҳозир билим даражаси жиҳатидан республика ҳақли суратда ўқимишли мамлакатлар қаторига киради. Ўзбекистон Республикасида амалга оширилган иқтисодий, сиёсий ва маданий ислоҳотлар инсоннинг жамиятни янгилаш ва демократлаштириш натижаларини белгиловчи асосий омил эканлигини тўла намоён этади. Хусусан, бу борада 1997 йилнинг “Инсон манфаатлари йили” деб эълон қилиниши ва бугунги кунда ҳам катта эътибор берилаётган инсон манфаатлари ҳимоясини амалга оширишнинг чора-тадбирлари дастурида қуйидаги вазифалар кўзда тутилган эди: – шахснинг ижтимоий-иқтисодий манфаатлари ҳимоясини амалга ошириш; – инсон ҳуқуқи ва унинг ҳуқуқий ҳимоясини таъминлаш; – инсоннинг маданий, маънавий, интеллектуал лаёқатини рўёбга чиқиши учун шарт-шароит яратиш.

Дастурда инсоннинг кўпқиррали манфаатларига жавоб берувчи тадбирлар белгиланган. Асосийси, дастурда белгиланган чора-тадбирларнинг қуруқ гапга айланиб қолишига йўл қўймасликда. Мазкур дастурий чора-тадбирларнинг амалга оширилиши, мамлакатимизнинг ҳар бир фуқаро, ҳар бир шаҳри, ҳар бир қишлоғи ҳаётида ўз ифодасини топиши ўта муҳимдир.

9-чизма. Жамият аъзоларининг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари тизими Инсон ва фуқаронинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари тизими Сиёсий Шахсий Иқтисодий, ижтимоий ва маънавий Давлат ишларини бошқаришда қатнашиш ҳуқуқи Сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи Яшаш ҳуқуқи Шахсий ҳаёт, шахсий ва оилавий сирлар, ўз шаъни ва обрўйининг даҳлсизлиги ҳуқуқи Фикр ва сўз эркинлиги ҳуқуқи Тинч йиғилишлар, митинглар ва намойишлар ўтказиш ҳуқуқи Эркинлик ва шахсий дахсизлик ҳуқуқи Хат-ёзишмалар, телефонда сўзлашувлар, почта, телеграф ва бошқа жўнатмаларнинг сир сақланиши ҳуқуқи Турар жой дахлсизлиги Виждон эркинлиги ва диний эътиқод эркинлиги ҳуқуқи Касаба уюшмалари, сиёсий партиялар ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш ҳуқуқи Ахборотни излаш, олиш, тарқатиш, эркинлиги ҳуқуқи Эркин кўчиш ҳуқуқи Таълим олиш, ижод қилиш ва ақлий мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи Атроф - муҳит мусаффолиги ва унинг ҳолати ҳақида маълумотга эга бўлиш, экологик ҳуқуқбузарликлар натижасида етказилган зарарни ундириб олиш Ўз қобилиятлари ва мол- мулкидан иқтисодий фаолиятда эркин фойдаланиш ҳуқуқи Хусусий мулкка эгалик ҳуқуқи Қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, боқувчисидан маҳрум бўлганда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи Меҳнат қобилиятидан эркин фойдаланиш, фаолият тури ва касб танлаш ҳуқуқи Меҳнат қилиш, дам олиш ва меҳнати учун ҳақ олиш ҳуқуқи Соғлиқни сақлаш ва малакали тиббий ёрдам олиш ҳуқуқи Ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқи

Мустақиллик йилларида инсон манфаатлари, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини, яъни умумэътироф этган тамойиллар, инсонга ўз инсоният талабларининг амалга оширилишини таъминловчи жаҳонда умумэътироф этган яшаш ҳуқуқи, шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари, сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлари жамият ҳаётининг асосий мазмуни бўлиши зарур. Бинобарин, инсоннинг шахс сифатида унинг давлат, жамият билан муносабатлари хусусида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 2-моддасида шундай деб эътироф этилади: “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар.” Ушбу моддада Қомусимизнинг энг муҳим хусусиятларидан бири ўз ифодасини топган. Унда жамият ва фуқаролар манфаатининг устунлиги ҳамда давлатнинг улар олдида жавобгарлиги қонун билан мустаҳкамланган ва кафолатланган. Унда давлатнинг ижтимоий аҳамияти белгилаб берилган, унинг мақсади халқ манфаатларига хизмат қилиш эканлиги кўрсатилган. Истиқлол шарофати билан ҳар бир инсон, унинг ҳаёти, эрки, шаъни, қадр- қиммати ва бошқа ҳуқуқ ҳамда эркинликлари муқаддас деб эълон қилинди ва давлат ҳимоясига олинди. Бу ниҳоятда улкан аҳамиятга эга ҳуқуқий ютуқдир. Чунки сўнгги 70 йил давомида Ўзбекистон собиқ совет маъмурий-буйруқбозлик тизимига қарамлик ва сиғиниш ҳолатида эди. Ҳар бир фуқаро давлат маҳкамаси мурватининг кичик, аҳамиятсиз қисмига айланиб қолган эди. Энди эса барча давлат идоралари ва мансабдор шахслар жамият ҳамда фуқаролар олдида жавобгардирлар. Айнан давлатнинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари учун бўлган жамият устидан хавфли ҳукмронлигига йўл қўймаслик мақсадида, Конституция давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамият ва фуқаро олдидаги мажбуриятларини белгилаб қўйган. Давлатнинг фуқаролар олдидаги масъуллиги демократик-ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиларидан ҳисобланади. Давлат қонун доирасида инсонларга муносиб ҳаёт кечиришлари учун барча зарур шарт-шароитларни яратиб бериши

керак. Шунинг учун ҳам давлат халқ иродасини ифодаламоғи, унинг манфаатларига, хоҳиш-истакларига хизмат қилмоғи лозим. Давлатнинг масъуллиги тамойили Ўзбекистоннинг Конституциявий ривожланиши тарихида биринчи бор мустаҳкамлаб қўйилди. У фуқаролик жамияти учун катта аҳамиятга эга, чунки давлат тўраларнинг ҳамда мансабдор шахсларнинг тажовузларидан ҳимояланишнинг ҳуқуқий кафолати бўлиб хизмат қилади. Конституциявий ҳуқуқда давлат жамият ҳаётини мамлакат миқёсида ташкил этиш масалаларини ҳал этиш, мамлакатнинг ташқи дунё билан муносабатларини белгилаш ваколатига эга бўлган ҳокимият тузилмаси сифатида қаралади.

10-чизма. Фуқароларнинг конституцион ҳуқуқлари Дунё мамлакатларининг конституцияларида давлатга таъриф берилмайди. Лекин асосий қонун сифатида уларда давлатнинг жамият ҳаётини ташкил этиш тартиби кўрсатилади: халқ (халқ суверенитети, фуқаролик, асосий ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг конституциявий институтлари), ҳудуд (унинг яхлитлиги, ягоналиги ва дахлсизлиги), бутун халққа ва бутун ҳудудга тааллуқли бўлган давлат ҳокимияти). Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 13- моддасида ҳам инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатларининг устуворлиги масалалари қуйидагича эътироф этилади: “Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади”. Умумий маънода демократия деганда, ҳамманинг манфаатлари йўлида кўпчиликнинг ҳокимияти ва озчиликнинг иродасини ҳурмат қилиш тушунилади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари институтининг асосий хусусиятлари Инсон ҳуқуқларига оид халқаро ҳужжатлар Ўзбекистон Республикаси қонунларидан устун туради Инсонни унинг ҳуқуқ ва эркиникларидан маҳрум этишга ва уларни чеклашга йўл қўйилмаслиги Қонун ва суд олдида барчанинг тенглиги Инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларининг конституциявий кафолатланганлиги Ҳуқуқ ва эркинликлардан конституциявий тузумга, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига тажовуз қилиш учун фойдаланишга йўл қўйилмаслиги Инсоннинг туғилишиданоқ ўз ҳуқуқ ва эркинликларига эга эканлиги Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги

Батафсил таҳлил қилинганда эса демократия — халқнинг ўз эркинлиги ва мустақиллигига қарашларни ҳам ўзбошимчалик билан чеклашлар ва шу йўсиндаги ҳаракатлардан ҳимоя қилиш ҳам, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш шаклини ҳам билдиради. Демократия — фақат назария ёки сиёсий жараёнгина бўлиб қолмай, шу билан бирга халқнинг турмуш тарзи ва унинг бутун руҳияти, анъаналари, маданияти, руҳиятининг хусусиятлари ҳамдир. Демократия ғояларини баён қилиш мумкин. Сиёсатда демократияни юқоридан “тушириш” мумкин. Лекин бу билан демократия сизу бизнинг амалий ҳаётимизга сингмайди. Демократия жамиятнинг қадриятига, ҳар бир инсоннинг бойлигига айланмоғи лозим. Бу эса бир зумда бўладиган демократик турмуш тарзининг таркибий қисми бўла олмайди. Бу тайёргарлик кўриш ва демократия тамойилларини ўзлаштиришдан иборат анча узоқ муддатли жараёндир. Баъзи давлатларда бунга эришгунча кўплаб авлодлар ўтган. Оддий фуқароларнинг давлат бошқарувидаги иштирокиҲукумат қарорларининг халқ томонидан назорат қилиниши ОАВ орқали Бевосита назорат (тўғридан - тўғри) Билвосита назорат (сайланган халқ вакиллари томонидан) Бевосита иштирок Билвосита иштирок Ўқув - тарғибот ишлари воситасида Демократия мезонлари Халқнинг қарорлар қабул қилинишидан хабардорлиги Умумхалқ референдуми орқали

11-чизма. Демократия ва унинг мезонлари Ўзбекистонда эркин фуқаролик жамияти ва демократик ҳуқуқий давлат қурилмоқда. Чинакам демократиянинг зарурий ва ҳуқуқий таркиби сифатида кўппартиявийлик принципи амалда шаклланмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Олий Мажлисига сайловлар кўппартиявийлик принципи асосида ўтказилди. Ўзбекистон миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодидан қатъий назар, умумбашарий инсонпарварлик қоидаларига асосланган ҳолда, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳақиқатда таъминлаб берадиган давлатдир. Ўзбекистонда инсон, унинг ҳаёти, эрки, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа ҳуқуқ ҳамда эркинликлари муқаддасдир. Демократия ва инсон ҳуқуқлари сингари умумбашарий қадриятлар Ўзбекистоннинг миллий давлатчилик манфаатларига тўла мос келади. Инсоннинг энг муҳим ва муқаддас ҳуқуқларидан бири тинч яшаш ҳуқуқидир. Давлат ва жамиятнинг бурчи мазкур ҳуқуқни барча қонуний воситалар билан кафолатлашдан иборат. Мазкур ҳуқуқни амалга ошириш — давлат ва жамиятни демократлаштиришнинг энг муҳим шарти. Демократиянинг инсонпарварлиги шу билан белгиланади. Ўзбекистонда фуқароларнинг демократик ҳуқуқ ва эркинликлари Конституция, қонунлар ва давлат идоралари томонидан ҳимоя қилинади. Ҳокимиятни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўйган, республиканинг давлат мустақиллигига, ҳудудий яхлитлиги ва хавфсизлигига таҳдид соладиган, миллий ва диний адоватни авж олдирадиган, конституциявий тузумга, халқнинг маънавий ва демократик эркинликларига қарши чиқадиган партиялар ва жамоат ҳаракатлари қонундан ташқаридадир. Шунингдек, Конституциянинг 14-моддасида инсон ҳуқуқларининг ижтимоий адолат ва қонунийлик тамойилларига асосланиши қатъий этироф этилиши алоҳида аҳамиятлидир: “Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида

амалга оширади”. Бу қоида орқали конституция демократик давлат фаолиятининг асосий принципларидан бирини эълон қилган: унга кўра, инсонга муносиб ҳаётни ва унинг ривожланишини таъминлаш умумдавлат сиёсати даражасига кўтарилган. Ўзбекистон ижтимоий адолат давлатидир. Шу муносабат билан у фуқароларни, айниқса аҳолининг энг ночор қатламлари бўлмиш ногиронларни, кўп болали оилаларни, етим-есирларни ижтимоий жиҳатдан ҳар тарафлама қўллаб- қувватламоқда. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида жамият ҳаётини тубдан яхшилашга хизмат қилувчи муҳим йўналишларни бош ислоҳотчи бўлмиш давлатнинг ўзи танлаб, уларни амалга оширишда ўзи етакчилик қилмоқда. Ҳар қандай ижтимоий- адолатли жамият ва давлатнинг ўлчов мезони жамиятнинг энг ночор табақаларига муносабат билан белгиланади. Давлат ва жамият фуқарони ўз ҳимоясига олмоғи лозим. Хотиржам одамгина тинч яшаб, унумли меҳнат қила олади. Давлат ҳалол меҳнат учун ҳуқуқий ва иқтисодий шароит яратмоғи лозим. Кучли ижтимоий сиёсат адолатли жамият ва демократик-ҳуқуқий давлат барпо этишнинг асосий гаровидир. “Давлатнинг фаол ислоҳотчилик мавқеида бутун диққат-эътиборни иқтисодиётни соғломлаштириш муаммоларини биринчи навбатда ҳал этишга, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботга риоя қилишга, эски иқтисодий муносабатларни бозор муносабатларига айлантиришга қаратиш ижтимоий барқарорлик учун мустаҳкам негизни вужудга келтиради” 2 . Ўзбекистонда ижтимоий адолат принциплари, авваламбор, оиладан бошланади. Чунки оила жамиятнинг негизидир. Оила турмуш ва “виждон қонунлари” асосида қурилади. У ўзининг кўп асрлик мустаҳкам маънавий таянчларига эга. Оилада демократик негизларга асос солинади. Одамларнинг талаб-эҳтиёжлари ва қадриятлари шаклланади. Шу боис ҳам давлатимизни катта бир оила деб тушуниш мумкин. Биз ҳаммамиз ана шу оиланинг аҳил фарзандлари бўлишимиз лозим. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. - Т.: Ўзбекистон, 1994, 73-б.

Конституциянинг 15-моддасида шундай деб белгилаб қўйилган: “Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади” . Ҳар бир давлатнинг ижтимоий ҳаёти ҳуқуқий асосда ривожланади. Конституция ва қонунларнинг устунлиги ҳуқуқий давлатнинг асосий принциплари қаторига киради. Жамиятда қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари қадрланмаса, қонунлар ва миллий анъаналар, урф-одатлар, умуминсоний қадриятлар ҳурмат қилинмаса демократик ҳуқуқий давлатни тасаввур этиб бўлмайди. Шу боис ушбу конституциявий қоида Ўзбекистон тараққиёт йўлининг энг муҳим принципларидан биридир. Ҳар бир фуқаро ёши, ижтимоий мавқеи, миллати, ирқи ва динидан қатъий назар тенг асосда конституция ва давлат қонунларига бўйсуниши шарт. Агар жамиятда қонун бажарилмай қоғозда қолиб кетса, бундай жамият асло равнақ топмайди, адолатга эриша олмайди. Қонуний амалий бўлиши лозим. Қонун қабул қилиндими, унинг ижроси ҳам қатъий бўлмоғи зарур. Демократик ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим белгиларидан бири барча фуқароларнинг тенглиги, Конституция ва қонунларнинг устунлиги таъминланишидир. Конституция ва қонунларнинг устунлиги қуйидагиларни билдиради: биринчидан , ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъиян ҳукмронлиги. Ҳеч қандай шахс, ҳеч бир давлат органи ёки бошқа бирор фуқаро қонунга бўйсуниш мажбуриятидан озод этилиши мумкин эмас; иккинчидан , асосий ижтимоий, энг аввало, иқтисодий ва сиёсий муносабатлар барча иштирокчиларининг эса ҳеч бир истисносиз ҳуқуқ нормаларини бузганлиги учун ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши. Ҳар бир давлатнинг Конституция ва қонунлари унда яшовчи халқнинг иродасини, руҳиятини, хоҳиш-истакларини ифода этмоғи лозим: “Инсон қонунга эмас, балки қонун инсонга хизмат қилиши керак”, деган ибора айни демократик давлатдаги қонунларга тааллуқлидир. Маъмурий буйруқбозликка асосланган собиқ советлар тузуми даврида конституция ва қонунлар бир мақсадга — қотиб қолган

мафкурага асосланган мустабид тузумни ҳимоя қилишга ва унинг ҳукмронлигини таъминлашга хизмат қилар эди. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг пировард мақсади инсон, унинг ҳуқуқ эркинликларини таъминлашдан иборатдир. Зотан улуғ бобомиз ва Амир Темур айтганидек, “қаерда қонун ҳукмронлик қилса, шу ерда эркинлик бўлади”. Конституция ўзбек ҳуқуқий тизимининг ўзагини ташкил этади. Барча жорий қонунлар ва норматив ҳуқуқий ҳужжатлар Конституция асосида ва унга тўла мувофиқ ҳолда ишлаб чиқилмоғи зарур. Конституциямизни махсус тарзда муҳофаза қилиш мақсадида, Ўзбекистон тарихида илк бор Конституциявий суд жорий қилинди. Бу ҳақда Конституциянинг 108 ва 109-моддаларида баён қилинган. Конституциямиз қабул қилингандан буён 400 дан ортиқ янги қонунлар қабул қилинди. Мазкур қонунлар миллий ўзбек давлатчилигини барпо этишга, эркин бозор иқтисодиётини ривожлантиришга, жаҳон ҳамжамиятидаги мамлакатлар билан фаол ҳамкорлик қилишга қаратилгандир. “Ҳуқуқий маданият даражаси фақатгина қонунларни билиш, ҳуқуқий маълумотлардан хабардор бўлишдангина иборат эмас. У – қонунларга амал қилиш ва уларга бўйсуниш маданияти демакдир. У – одил судни ҳурмат қилиш, ўз ҳақ ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат этиш эҳтиёжи демакдир. Ҳуқуқий маданият деганда – турли можароларни ҳал қилишда қонунга хилоф кучлардан фойдаланишни рад этиш демакдир” 3 . Маълумки, демократик жамият қуриш узоқ давом этадиган жараён бўлиб, демократик модел ҳар бир мамлакатнинг миллий давлатчилик тарихи, менталитети, урф-одатлари тарзида майдонга чиқади. Кўпгина давлатларнинг бу жараёнга энди кириб келаётгани ҳам бугунги дунёнинг асосий қиёфасини намоён этиб беради. Аксарият ривожланган мамлакатларнинг ўзига хос демократик модели мавжуд бўлиб, бу жараён кўп йиллар ичида давомли тарзда шаклланган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш зарурки, барча мамлакатлар учун универсал демократия бўлиши мумкин эмас. Яъни, ҳеч бир мамлакат бирон-бир умумий 3 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3 - Т.: Ўзбекистон., 1996, 22-б.

қолип, андоза асосида демократик жамият қура олмайди, бирон-бир моделнинг бошқа мамлакат томонидан айнан кўчириб, амалга ошириш мумкин эмас. Демократик жамият қуришда ҳар бир мамлакат, халқ, миллат ўз тарихи, миллий хусусиятлари ва қадриятлари ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Уларни инобатга олиш, умумдемократик шартларни миллий қадриятларга мослаштирилган ҳолда амалга татбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Тарихдан маълумки, мустамлака занжири билан боғланган мамлакат эркинликка, озодликка осонликча эриша олмаган. Бундай давлат ўн йилликлар, балки асрлар оша мустақилликка эришиш йўлларини, усулларини излайди, шу улуғвор ва башарий мақсадни амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратишга бетиним ҳаракат қилади. Президентимиз И.А. Каримов таъкидлаганидек, “Ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий вазият, одамлар ўртасида таркиб топган муносабатлар, уларнинг дунёқараши, жумладан диний эътиқоди, руҳияти ва хулқ- атвор нормалари шуни тақозо этади” 4 . Шу ўринда яна бир нарсани таъкидлаш лозимки, халқнинг эрк ва озодликка эришишга интилиши, унинг йўл-йўриқларини қидириб топиши ва қулай вазият яратиш учун изланиши унинг маънавий камолоти, шижоати, мардлиги, ватанпарварлиги, ғурур ва ифтихори билан бевосита боғлиқдир. Маънавий баркамол халқ ўзи танлаган йўлнинг шарт-шароити ва заминини яратишга интилади. Дунёдаги мамлакатлар у ёки бу шаклда озодликка эришганлари маълум. Худди шу тариқа улар тараққиёт йўлларининг ҳам ўзига хос йўлини танлаб, ривожланган мамлакатлар қаторидан ўрин олганлар. Тинч ва парламент йўли билан мустақилликка эришган Ўзбекистон бошқа давлатларнинг тараққиёт тажрибаларини пухта ўрганган ҳолда ўз шарт-шароити, ўзига хос хусусиятлари асосида ижобий натижаларга эришмоқдаки, унинг бу дадил қадамини халқаро ташкилотлар қўллаб-қувватламоқдалар ва ижобий баҳоламоқдалар. Лекин Ўзбекистон шунчаки тақлидчиликдан мутлақо йирик эканини алоҳида таъкидлаш лозим. Худди шу маънода И.А. Каримов: “Жаҳон ва ўзимизнинг 4 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.:Ўзбекистон, 1992, 9-б.

амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибаларни рад этмаган ҳолда ўз ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий тараққиёт йўлимизни танлаб олиш республиканинг қатъий позициясидир. Бу – ўтмиш йилларнинг хатоларини, давлат тузилишининг шакл ва усулларига нисбатан мавжуд қарашларни идрок этиш натижасидир... Бу Ўзбекистон халқининг ижтимоий тараққиётига муносиб турмуш шароитига интилишидир” 5 , - дейди. Бироқ, ҳали бир неча ўн йиллар давомида одамлар қонига, онгига зўравонлик ва мажбур қилиш йўли билан жойлаштирилиб, кўникма ва малакага айлантирилган айрим бепарволик, лоқайдлик, мутелик, ўзибўларчилик ва шу каби салбий ақидаларни қисқа вақтда бартараф этиш қийин. Ўша чиркин иллатларни кишилар онгидан чиқариб ташлаш муаммоси ҳар бир зиёли олдида кўндаланг турибди. Бу муаммони ҳал қилиш барча тарбия воситаларини сафарбар этишни талаб қилади. Бунда, асосан, барча ахборот воситалари, радио ва телекўрсатувлар, халқ таълими тизими фаолияти муҳим аҳамият касб этади. Бу жараёнда шунчаки сўзлаш ёки қуруқ ахборотларни етказиб бериш эмас, балки асрлар, бир неча ўн йилликлар мобайнида рўй бераётган ва айни чоғда содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларни аниқ далиллар, маънавият ва қадриятларнинг аҳволини қиёслаш асосида иш тутиш лозим. Бу ишонтириш куч- қудратга эгадир. Бу сиёсий-педагогик омиллардан унумли ва оқилона фойдаланишни тақозо этади. Мустақилликка эришган ёш республикани ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари ва шарт-шароитлари тўғрисида муаллиф шундай дейди: “Ўзбекистоннинг чинакам мустақилликка эришишдан иборат ўз йўли республикани ривожлантиришнинг қуйидаги асосий ўзига хос хусусиятлари ва шарт-шароитларини ҳар томонлама ҳисобга олишга асосланади. Аввало, у аҳолининг миллий-тарихий турмуш ва тафаккур тарзидан, халқ анъаналари ва урф-одатларидан келиб чиқади” 6 . Ўзбек модели Ўзбекистоннинг истиқлолдан миллий тараққиёт заруратидан туғилган ривожланиш дастуридир. Унинг маъно-моҳиятини белгиловчи асосий омил халқнинг фаровон ва эркин ҳаёт сари интилиши, тинч ва осуда тараққиёт 5 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. – Т.: Ўзбекистон, 1992, 10-б. 6 Ўша жойда.

йўлидаги хоҳиш-иродасидир. Айнан мана шу омил миллий тараққиёт борасида ўзига хос йўл тутишни белгилаб берди. Шу боис ўзбек модели, ўз маъно-моҳиятига кўра бошқа биронта тараққиёт моделига ўхшамайди. Ўзбек халқининг ўзига хос қадимий ҳаракат фалсафаси мавжуд. Бу фалсафа халқнинг анъанавий ҳаёт тарзига, менталитети ва руҳиятига асосланади. Ўзбек бирор - бир ишга киришар экан, аввало қариндош-уруғ, маҳалла-кўй, дўст-ёрлари билан кенгашиб кўради, масаланинг ҳамма томонини атрофлича ўйлайди, билганларнинг билим-тажрибасини, билмаганларнинг шубҳа-гумонини эшитади ва охирида ўзи холис хулоса чиқаради. Ўзбек халқининг аксарияти қишлоқда яшаши, оилаларнинг кўп болали экани, қариндош-уруғчилик, меҳр-оқибат тамойилларининг кучлилиги унинг турмуш тарзига ҳам мана шу турмуш тарзи натижаси бўлган яшаш ақидаси, ҳаракат фалсафасига ҳам ўзига хос босиқлик, андишалилик бахш этади. Шу боис у оқибатини ўйламасдан бирор ишга қўл урмайди. Бундан чиқадиган хулоса шуки, халқи ҳамиша моҳиятини кўзлаб ҳаракат қилган. Улар учун энг муҳими моҳият бўлган. Яъни, мақсад сари босқичма-босқич бориш ўзбек халқида қадимдан анъана ҳисобланган. Табиийки, мана шундай анъанага эга бўлган халқ турмушига ноанъанавий тараққиёт дастурини (масалан, шок терапиясини) татбиқ этиб бўлмас эди. Шу билан бирга, бу фалсафани маиший турмуш тақозо этган даражада қолдириб ҳам бўлмас, уни дунёвий тараққиётнинг энг илғор тажрибалари билан бойитиш зарур эди. Янги тарихий вазият — мустақилликнинг ўзи кўп нарсага ойдинлик киритди ва ғоятда улкан имкониятларни вужудга келтирди. Президент И.А. Каримов бу ҳақда шундай деган эди: “Мустақиллик йиллари – ўз ўтмишимизни, ўз маданиятимизни холисона билиб олиш давридир. Бу жаҳон ҳамжамияти, тарих олдидаги вазифамизни англаб олиш давридир. Бу давр бой амал-имкониятларга эга бўлган республикани танг аҳволга солиб қўйган сабабларни мафкуравий ақидалардан ҳоли тарзда жиддий таҳлил қилиш, тангликни тезроқ бартараф этиш йўлларини излаш йилларидир.

Мустақиллик йиллари ёш демократик давлатни фаол қуриш, унинг сиёсатини ишлаб чиқиш давридир. Бу давр маънавий уйғониш ва миллий ўзлигини англашнинг ўсиши давридир. Бу – озодлик руҳи билан, ўз кучларига, мамлакатнинг, халқнинг ёрқин келажагига ишонч билан тўлиб-тошган даврдир. Энг муҳими шуки, мустақилликнинг дастлабки йиллари – республиканинг ўз тараққиёт йўлини фаол излаш, Ватанимизни эркин, кучли ва равнақ топган диёрга айлантиришга интилиш даври бўлди” 7 . Айнан ана шу ҳол — халқ ўзлигини, унинг қудрати ва салоҳиятини тўғри ва ҳаққоний англаб етиш, келажакка ишонч, тараққиёт борасидаги тинимсиз изланиш охир-оқибатда халқнинг руҳига, ҳаракат фалсафасига мос йўл танлаш имконини берди. Бу нарса яна шундан далолат берадики, ўзбек модели шунчаки бир назария сифатида ўйлаб чиқилган эмас, балки у бутун бир мамлакатни мустабид тузум давридаги ўта танг аҳволдан озод ва ҳур, ҳуқуқий демократик жамият бағрига олиб чиқишнинг бирдан-бир йўли сифатида танланди ва жорий этилди. Ўзбек модели халқнинг иродаси, унинг руҳи ва тафаккури кўп йиллик истибдод даврида ҳам сўнмагани, аксинча, эрк, озодлик, мустақилликка интилиши жараёнида янада тобланиб, мустаҳкамланиб борганини, у ўз келажак тақдирини ўзи белгилашга қодир эканини кўрсатди. Ўзбек халқи Президент И.А. Каримов сиймосида ўз Ватанидаги тарихий шароитга мос йўл танлаб, сиёсий маданият борасида янги юксакликка қадам қўйганини намоён этди. Демократик жамият қуришда Ўзбекистоннинг тарихий, миллий хусусиятлари ва қадриятларига таянган ҳолда, И.А. Каримов мустақилликка эндигина эришган республикамизнинг истиқлол ва тараққиёт йўлининг шарт-шароити ва заминини ўтмишни, тарихни, ўша даврлардаги тараққиёт босқичларини, миллий қадриятлар, урф-одатларни, республикамизнинг географик ўрни, ер ости ва усти бойликларини ва шу кабиларни атрофлича қиёсий йўсинда таҳлил қилиш орқали кўрсатган. Халқ таълими ходимлари уни ёш авлодга сингдиришда ўша тажрибага таяниши лозим. 7 Каримов И.А. Эришган маррамизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш асосий вазифамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2004, 8 – б.

Шундагина бу фикрлар ёшлар онгига тезроқ етиб боради ва келажакда ўз самарасини беради. Ўтмиш тажрибаларидан маълумки, ишонч бўлмаган жойда тараққиёт ва камолот, эзгулик ва рўшнолик, ҳақиқат ва адолат, поклик ва ҳалоллик, диёнат ва ҳаловат ва шу кабиларнинг илдиз отиши мумкин эмаслиги илмий-назарий ва амалий жиҳатдан тўла далилланган. Ишонч яхшиликнинг шаклланиш, ривожланиш, баркамоллик калитидир. Ишонч йўқолган ердан иймон кетади. Ишончсиз умр — ёниб битган кўмир. Ишончсиз қалбда изтироб, қайғу-алам, умидсизлик кайфияти уя қуради. Демак, одамлар руҳидан ишончсизликни чиқариб ташлаб, ишонч уруғини сепиш, уни ундириш, ўстириш ва камолга етказиш биринчи галдаги вазифадир. Юз йиллар давомида илдиз отган қабоҳатни тезлик билан бир зумда йўқотиш осон иш эмас, албатта. Шунинг учун Президент И.А. Каримов биринчи навбатда, мамлакат ичкариси ва ташқарисида демократия ва ижтимоий адолатни қарор топтиришга алоҳида аҳамият бермоқда. Чунки у истиқлол ва тараққиёт йўлининг асосий принципларидан биридир. Қолаверса, ҳақиқат ва адолат ишонч қасрининг калитидир. Янги ташкил топган ёш мустақил Ўзбекистон давлати учун одамларнинг одамларга, одамларнинг давлатга, давлатнинг одамларга нисбатан ишончи жуда муҳимдир. Худди шу нарса давлатлараро муносабатларда ҳам қарор топиши зарур. Билъакс, тараққиёт ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистон мустақиллигини таъминлаш ва янгича тузумни барпо этишда ижтимоий ва маънавий кафолатлар муҳим ўрин тутади. Чунки бу нарса инсон онгига, тафаккурига сингиши лозим. Бошқача айтганда, инсон миясини эзгу фикрлар билан тўлдириш лозим. Албатта, бу ижтимоий-маънавий тарбия билан бевосита боғлиқдир. Инсон ҳаётини иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавий жиҳатдан кафолатлаш деганда, биринчи навбатда, инсонпарварлик ғояларига таяниш лозим. Чунки ўша нарсаларнинг барчаси инсон учун, унинг бахт-иқболи, истиқболи учун хизмат қилади. Шуни назарда тутган ҳолда муаллиф инсонпарварлик масаласига қайта-қайта урғу беради. Бу ерда инсон қадр-қиммати юқори даражага кўтарилган.

Ўтмишда доноларимиз ва халқимиз: “Қорнимга эмас, қадримга йиғлайман”, – деб бежиз айтмаган. И.А. Каримов инсон қорнини тўйғазиш билан бирга унинг қадр- қимматини жойига қўйишни бир бутун масала сифатида қарайди. “Ўзбекистоннинг кундалик ҳаётида инсон ҳуқуқларининг Умумий декларациясида мустаҳкамланган меъёрларни изчиллик билан, оғишмай қарор топтириш” 8 унинг бош маслаги ҳисобланади. Хуллас, жамиятни демократлаштириш ҳар бир халқнинг тарихий-миллий хусусиятларига таянган ҳолда амалга оширилади, демократия ва ижтимоий адолат қонунлари асосида шакллантирилади. Бу жараённинг мана шундай тарзда амалга оширилиши халқнинг келажакка ишонч туйғуларини тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади. Бинобарин, республикамизнинг барча ҳудудларида мазкур ишларни амалга ошириш тенг ҳуқуқлилик тамойилига асосланса, яхши натижалар бериши табиийдир. Шунинг учун мустақил иқтисодий сиёсат ёшларни ижтимоий- демократик руҳда тарбиялашнинг, демократик жамият қуришнинг асоси бўлиб қолиши зарур. Бу иқтисодий, сиёсий ва маънавий жиҳатлардан янги мустақил Ўзбекистон давлатининг равнақи ва тараққиётида салмоқли ўринни эгаллайди. Ўзбекистонда 2008 йилнинг “Ёшлар йили” деб эълон қилиниши жамиятнинг асосий ижтимоий қатлами бўлган ёшларнинг мамлакатимизда содир бўлаётган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ўзгаришларга объектив нигоҳ ташлашларига қулай имконият яратди. “Ёшлар йили” Давлат дастурида белгиланган вазифаларнинг амалга оширилиши жамиятимиз ёшларининг шахс сифатида шаклланиши, уларнинг жамиятда муносиб ўринни эгаллашларига муҳим замин вазифасини ўтади. Дарҳақиқат, инсоннинг шахс бўлиб шаклланишида тарихий давр ва ижтимоий вазиятнинг ўрни каттадир. Шахс жамиятнинг бир аъзоси, унинг жамиятдан ташқарида бўлиши ғайритабиийдир. Чунки инсон кўпгина нарсаларсиз ҳам яшай олади, лекин танҳоликда яшай олмайди. Унинг бахт-саодати жамиятдан ташқари бўлмайди. Шу боис шахс жамият билан доимо боғлиқ. Мустақил шахс уч асосий компонентни — мустақил фикрлаш, мустақил ишлаш ва мустақил яшашни 8 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. – Т.: Ўзбекистон, 1992, 20-б.

ўзида мужассамлаштиради. Ушбу талаблар ўзаро ҳамкорликда фаолият кўрсатиб, шубҳасиз, бири иккинчисига таъсир кўрсатади. “Ёшлар йили” Давлат дастурининг бажарилиши ёшларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳамда манфаатлари устуворлигининг амалий натижаси сифатида тарихдан муносиб ўрин эгаллай билди. Бугунги кун ёшлари нафақат мамлакат, балки дунё миқёсида фикрлаш ва ижод қила билиш имкониятига эга. Уларни демократик руҳда тарбиялаш, ҳуқуқий ва сиёсий онгни ўстириш давр воқеа ва ҳодисаларига объектив баҳо беришни таъминлайди. Ўзбекистон фуқароларининг, хусусан, ёшларнинг мамлаткатимиз атрофида содир бўлаётган воқеа-ҳодисалардан ўз вақтида хабардор бўлиши ва уларнинг даҳлсизлик ҳисси билан яшаши, ўз мустақил фикри ва муносабатига эга бўлиши зарурлиги мазкур Дастурда ўз ифодасини топган. Ундан кўзланган мақсад фақат бугина эмас. Дастурнинг 2-бандида кўзда тутилганидек, республикамиздаги иқтидорли ёшларни моддий ва маънавий рағбатлантириш масалалари янги авлод тарбияси йўлидаги жиддий ислоҳот ҳисобланади. Бугунги кунда айрим давлатлар томонидан ўз демократик моделини бошқа давлатларга турли инқилоб ёки зўравонлик йўли билан экспорт қилишга уриниш ҳолатларини кузатиш мумкин. Президент И.А. Каримов “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” асарида таъкидлаб ўтганидек, ўтиш даврида бундай ҳаракатлар маънавий бўшлиқ юз бера бошлаган вазиятда юз бериши табиий ҳол эканлиги, бундай ҳолатларнинг олдини олиш кечиктириб бўлмайдиган ижтимоий вазифа эканлигини унутмаслик зарур. Айни чоғда, бундай ҳаракатларнинг ўзи демократия табиатига мутлақо зидлигини айтиб ўтиш ўринлидир. Ўзбекистон Республикасида мустақиллик йиллари диний эркинликларга кенг йўл очилди. Ҳақиқий диний эътиқод эркинлиги қонун йўли билан кафолатланди. Бугунги кунда мамлакатимизда турли диний конфессияга мансуб диний ташкилотлар, шу жумладан, олий ва ўрта махсус диний билим юртлари фаолият

юритаётгани, фуқароларнинг эркин равишда диний амалларни бажараётгани бунинг ёрқин исботидир. Бироқ бугунги кунда сиёсий ҳокимиятга интилаётган, диний шиорларни ниқоб қилиб олган баъзи гуруҳлар Марказий Осиё мамлакатлари, хусусан, Ўзбекистондаги ижтимоий-сиёсий вазиятга салбий таъсир ўтказмоқда. Экстремистларнинг 2005 йилнинг май ойида Андижонда амалга оширилган террорчилик ҳаракатлари, 2006 йилнинг май ойида Қирғизистоннинг Боткент тумани ва Тожикистоннинг Исфара туманида чегарачиларга, август-сентябрь ойларида Қирғизистоннинг Ўш ва Жалолобод вилоятларида ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ходимларига қуролли ҳужум уюштиришлари оқибатида бегуноҳ одамлар ҳалок бўлди, халқ осойишталиги бузилди. Марказий Осиёга диний экстремизмнинг кириб келишида Афғонистон дарвоза вазифасини ўтади. Диний-экстремистик гуруҳларнинг бош мақсади “халифалик” давлати тузиш шиори остида сиёсий ҳокимиятни эгаллашдир. Ҳозирги кунда кўпроқ “Ўзбекистон Ислом ҳаракати” (иккинчи номи — Туркистон Ислом ҳаракати), “Ҳизбут – таҳрир”, “Акромийлар”, “Нурчилар” ва “Таблиғчилар” каби диний экстремистик ва террорчи гуруҳларнинг фаолияти кузатилмоқда. Бугунги кунда баркамол инсонни вояга етказиш борасидаги энг муҳим вазифа бўлиб ёшларнинг онгида мафкуравий бўшлиққа йўл қўймаслик, уларнинг миясини зарарли ақидалар таъсиридан тозалаш ва уларни бунёдкорлик, Ватанга, миллатга садоқат руҳидаги мафкура асосида тарбиялаш масаласи турибди. Тўғри, давлатимиз раҳбари бу ҳақда илгари ҳам муттасил гапириб келган. Лекин бугунги кунда инсон онги ва қалби учун кураш кетаётган, четдан турли зарарли мафкуралар оқиб келаётган пайтда бу масала ғоятда долзарб аҳамият касб этмоқда. Президентимиз “Фидокор” газетаси мухбири саволларига берган жавобларида “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласига ёзган сўзбошисида миллий истиқлол мафкурасининг маъно-моҳияти, унинг ёшларни тарбиялаш борасидаги аҳамияти, жамиятимиз ўз олдига қўйган ижтимоий-сиёсий мақсадларни англаб етишнинг мафкура шаклланишига таъсири, ижтимоий фанларнинг бугунги аҳволи, халқимизга хос бўлган туйғу ва

тушунчаларнинг миллий мафкурада тутадиган ўрни каби масалаларга атрофлича тўхталиб ўтган 9 . Ҳозирда халқимиз миллий ўзлигини англаш жараёнини бошдан кечирмоқда. Миллий мафкура бу жараёнга янгича руҳ, янгича мазмун бахш этиб, уни янада кучайтиради. Бинобарин, миллий мафкура баркамол инсонни вояга етказиш борасидаги бир талай муаммоларга ҳам жавоб бўлади, айни пайтда жамиятимиз сиёсий маданиятини оширишга хизмат қилади. Юртбошимиз мафкурани, аввало, инсоннинг, жамиятнинг яшашдан, тараққиётдан кўзлаган мақсад-муддаосини белгилаб берадиган, унинг ҳаётига маъно-мазмун бахш этадиган куч деб билади. Руҳида, онгида ана шундай қувват бўлган халқ, жамият ўз йўлидан ҳамиша олға қараб боради, ўткинчи, ҳавойи таъсирларга учрамайди. “Ҳар қандай инсон, табиийки, мурод-мақсадсиз яшай олмайди”, - дейди Президентимиз. “Бинобарин, токи ҳаёт мавжуд экан, мамлакатлар, давлатлар ва уларнинг манфаати бор экан, улар ўз тараққиёт йўлини, эртанги кун уфқларини ўзининг миллий ғояси, миллий мафкураси орқали белгилаб олишга интилади” 10 . Юртбошимиз турли хил манфаатлар кураши кетаётган бугунги дунёда айрим ғаразли гуруҳлар ўзларининг ғаразли мақсадларига эришиш учун ҳеч нарсадан қайтмагани, барча воситалардан фойдаланишга уринаётганини жуда тўғри таъкидлайди. Масалан, “Ҳизбут-таҳрир”, “Ваҳобийлик” каби диний оқимлар ислом ғояларини байроқ қилиб, аллақандай халифачилик давлатини ўрнатиш ҳақида сафсата сотиб, ёшларимизни йўлдан чалғитишга уринмоқда. Ана шундай “даъват”ларга ёшларнинг алданиб қолмаслиги учун уларда ўзига хос мафкуравий иммунитетни тарбиялаш лозимлигига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Баркамол жамият сари баркамол инсон орқали бориш янги сиёсий жамият, сиёсий маданият эгасини тарбиялаш демакдир. Бинобарин, баркамол инсондан баркамол жамият сари бориш жараёни сиёсий маданият нуқтаи назаридан ҳам 9 Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. / Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг “Фидокор” газетаси мухбири саволларига берган жавоблари. 2000, 8-б. 10 Ўша жойда.

улкан янгиликдир. Бу жараён мамлакатимиз сиёсатининг пировард мақсади инсон, унинг бахт-саодати эканини кўрсатади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 3. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 5. Каримов И.А. Амир Темур – фахримиз, ғуруримиз. / Маънавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 6. Каримов И.А. Эришган маррамизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш — асосий вазифамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2004. 7. Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч- қудратимизга, халқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ Маънавий юксалиш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 2004. 8. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар, деб ҳисоблашар эди. – Т.: Ўзбекистон, 2005. 9. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Ўзбекистон, 2008. 10. Каримов И.А. Энг асосий мезон ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. – Т.: Ўзбекистон, 2009.

O'xshashlar

Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини мустаҳкамлашнинг сиёсий ҳуқуқий асослари

Маънавиятнинг сиёсат, ҳуқуқнинг хоқимиятдаги ўрни. Маънавиятда миллийлик ва умуминсонийлик

Тараққиётнинг ўзбек модели, уни ҳаётга татбиқ этиш борасида эришилган ютуқлар

Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши

Узбекистонда хукукий демократик давлат ва фукаролик жамияти асосларининг барпо этилиши