Sharqiy Turkiston tangalari - Tarix - Referatlar

Sharqiy Turkiston tangalari

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35 KB

Ko'chirib olish

Sharqiy Turkiston tangalari Reja: 1.O`rta Osiyo va Xitoy o`rtasidagi davrda savdo munosabatlari. 2.Xitoyda tangalarning zarb qilinishi. 3.SHarqiy Turkiston tangalari.

O`rta Osiyo va SHarqiy Turkiston xalklari O`rtasidagi dustlik, xamkorlik aloqalarning tarixiy ildizi qadimgi davrga borib taqaladi-Mas,: Kushon davlatida oltin , oltin mis tanga lar zarb qilingan bo`lib, bu tangalar O`rta Osiyo bilan bir qatorda SHarqiy Turkistonni savdo muomalasida xam ishlatilar edi. Keyinchalik eron Sosoniylari xukmronligi davridagi kumush tangalarning SHarqiy Turkistonda topilishi uzaro savdo va mada-niy aloqalarini ko`rsatib beruvchi faktdir. Eramizning IV-VI asrlarining birinchi yarmida O`rta Osiyoda va SHarqiy Turkistonning bir qismini uziga birlashtirgan eftaliylar davlati xam uz eron sosoniylarining pullariga taklid qilib zarb qilganlar. XI-XII asrlardagi Qoraxoniylar, XIII asrdagi Mugullar istilosi, XIV-XVI asr Temur va Temuriylar davri va undan keyin SHarqiy Turkistonda 1514-1533 yillari Sulton Sayilxon xukmronlik qilgan YOrkent xokimligi davrida to SHarqiy Turkistonni Manjur imperiyasi bosib olgunga qadar (1759) O`rta Osiyoda yuritilgan pullarning tashqi ko`rinishidagi yozuvlari va uning og`irlik vaznlarida ko`p o`xshashlik mavjud. 1759 yili Xitoydagi Din sulolasi Manjur Xitoy feodallari SHarqiy Turkistonni bosib oldi. U erda XV asrda Sulton Sayilxon xukmronlik qilgan YOrkeng xonligini agdarib tashlab, bu joyda Din sulolasi uz xokimiyatini o`rnatdi. Ular SHarqiy Turkistonni qo`shni xalqlar bilan bo`lgan o`zaro madaniy iqtisodiy aloqalarni uzib qo`yish maqsadida ilgari savdo muomalasida yuritilgan kumush va mis tangalarni yo`q kildi. Kumush tangalarni quyma yombiga aylantirib, mis tangalarni esa qayta quyib, 1760 yildan Xitoy pullarini chiqara boshladi. Imperator TSyan` Lun davrida (1736-1795) zarb qilingan bronza pullarning old tomonidan TSyan` Lun Tun Bao (imperator TSyan` Lun puli xammajoyda yuritiladi)deb yozilgan bo`lsa, orqa tomonida bu pullar zarb qilingan shaxarning nomi manjur, xitoy va uygur tillarida yozilgandir. Undan keyin Xitoy imperatorlaridan TSzya TSin`(1796- 1820), Dao Guan (1822-1850). Oyan` Fen(1851-18b1) davrlarida xam xuddi ana shunday pullarni xar bir imperator uz nomidan chiqara boshladi. Bu bronza pullarni erli xalklar yarmoq pul deb atala boshlandi.

Tyan`-SHan tog`ining shimoliy tomoni bu ulkaga XVII asr boshlarida xozirgi Mo`g`uliston va Oltoy torlaridan ko`chib kelgan va 1755 yillari manjur xitoylar tomonidan bu o`lkani bosib olish jarayonida butunlay yo`q qilib qirib tashlagan junror qabilalari nomida Jung`oriya deb ataldi. TSin` sulolasining Qoshg`arda zarb qilingan bronza pullari bilan Jung`oriyada zarb qilingan pullar bir birlarining xududlarida yuritilmas edi. Bu pullarning old tomoni uxshash bo`lsa xam lekin uning og`irlik vazni bir- biridan farq qilgan. YAna Qoshg`arda zarb qilingan yarmok pullarning orqa tomoniga zarbxonalar xitoy, manjur va uyg`ur tillarida yozilgan bo`lsa, ilida zarb qilingan pullarda faqat manjur yozuvida " iliy "deb yozilgan, unda xitoy va uyg`ur yozuvlari yo`q. (Ilida-Jung`oriya). Milliy ozodlik xarakatlarining eng kattasi 1826 yildagi Jaxongir xuja qo`zg`oloni edi. Ba`zi ma`lumotlarga ko`ra Jaxongir xuja Qoshg`ar, Xutan, YOrkent va yangi erlarni egallab olgandan so`ng bu joylarda o`z nomidan tangalar zarb qilgan. Jaxongir xuja qo`zg`olonini Qo`qon xoni Muxammad Alixon qo`llab-quvvatlab unga Qoshg`arni ozod qilishda o`z kurolli kuchlari bilan yordam beradi. SHuning uchun xam Muxammad Alixon Qo`qonga kaytib kelgandan keyin . 1828 yildan boshlab Qo`qonda zarb qilgan tanga pullarini " G`ozi " nomi bilan chiqara boshladi. By tangalarning old tomonida (Muxammad Alixon G` OZI ) deb yozilgan bo`lsa, orqa tomoniga " zarb Qo`qon latif " deb yozilgan. 1864 yil 4 iyunda Kugarda boshlangan uygur xalkining milliy ozodlik xarakati tez orada butun SHarqiy Turkiston xududiga tarqalib bu erda 5 ta mustaqil xonlik xokimiyati tashkil topishiga sabab bo`ldi. Rashid addin xonning Kugarda odib borgan muxim iqtisodiy choralaridan biri u o`zining siyosiy va iqtisodiy quvvatini mustaxkamlash uchun Kugarda 1864 yilining o`zidan o`z nomida xitoy pullari tilida. ya`ni O`rtasi to`rtburchak shaklidagi teshikka ega bo`lgan mis pullarni quyishga boshladi. By pullarni chiqarishda u qo`zg`olondan ilgari Kugar va Oqsuvda TSin sulolasi tomonidan qurilgan zarbxonalardan foydalangan. Kugardagi zarbxonalarda chiqarilgan pullarning old tomoniga Rashid ad-din xon Sayil G` OZI deb yozilgan bo`lsa, orqa tomoniga " Zarb dor- as Salta-nat Kugar " deb yozilgan. SHunday pullar Oqsuv zarbxonalarida xam kuyilgan

bo`lib, uning old tomoniga " Rashid ad-din Sayil g`ozi " deb yozilgan. Orqa tomoniga esa " Zarb dor as Saltanat Oqsuv " deb yozilgan. 1865 yilining yanvarida Buzruk xuja Koshgarga kelgandan sung uni Xon deb e`lon kildi. SHundan keyin YOqubbek davlat tuntarishi qilish maqsadida atrofiga o`ziga sodiq kishilarni to`pladi. U xokimiyatni butunlay o`z qo`liga oldi. 1866 yili Xo`tanda kumush pullar zarb qildirdi. " Bir misqoli shar`i" ( SHar`i sharq musulmon davlatlarida ogirlik ulchovi birligi bo`lgan. SHar`i - (2,95 gramm-bir misqol shar`i 4,25 grammga tengdir) YOqubbek 1865-67 yillarda Qoshg`ar. Xuton va Kugar xonliklarini birlashtirish asosida Tyan`-SHan tog`ining janubidagi boshqa shaxarlarni qo`shib olib Ettishaxar davlatini o`zi bosh xukmdori bo`ldi. ( Koshg`ar. Xuton. YOrkent. YAngi Xisor. Oqsuv, Kugar va Ko`rpa ). SHundan sung u Qoshg`arda kumush va mis pullarni zarb qildi. o`z nomidan emas, balki Qo`qon xoni Sayd Sultonni otasi Mallaxon nomidan chiqardi. Qoshg`ar zarbxonalarida chiqarilgan bo`lsa xam uz tangalariga " zarb Qo`qon " deb yozilgan. Sanalarda YOqubbekni Ettishaxarda xukmronlik qilgan 1867-1873 yil qo`yilgan. Qo`qon tilla pullarini ogirligi 4,5 grammni talkil kilsa, Qoshg`ar tilla pullarining og`irligi 3,6 grammni tashkil qilgan. Ekubbek Qo`qon xoni Mallaxon nomida 1873 yillargacha zarb kildi.1873 yildan keyin tilla,kumush va mis pullarini Mallaxon nomidan emas, balki Abd al-Azizxon undan keyin Murodxon nomidan zarb qilish boshlandi. Lekin bu tangalarni orqa tomoniga " Zarb -dar-as Saltanat Qoshg`ar " deb yozilgan. Ettishaxar davlati faqat ichki savdo munosabatlari bilan cheklanib qolmay, kushni mamlakatlar bilan aloqa qiladigan xalqaro talablarga javob beradigan tilla va kumush pullar zarb qilindi. By tangalar 3 xil birlikda bo`lib. uning shakli nomi xam. O`rta Osiyodagi uch xonlik davrida yuritilgan pullarga uxshab ketadi. Ular O`rta Osiyo va SHarqiy Turkistonda bir xil nom bilan oltindan zarb qilingani tilla deb atalsa, kumushdan ishlangan pul lar tanga, mis pullar yarmok yoki chaqa deb yuritilar edi. Tilla pullarni ogirligi 3,6 gramm, kumush tanga 1,8 gramm .mis pul og`irligi 3,6 gramm tashkil

qilgan. Uzaro nisbati quyilagicha: 50 dona mis (chaqa) pul bir tanga kumush, 25 dona kumush bir til la tangaga teng edi. TSin xonligi Ettishaxarni maglubiyatga uchratgach, bosib olingan erlarda bir qator siyosiy va iqtisodiy choratad birlar o`tkazdilar. SHunday tadbirlardan biri TSin xonligining SHarqiy Turkistonda olib borgan pul isloxotidir. Bu isloxot Ettishaxar davlati tomonidan muomalaga chiqarilgan 3 xil (tilla, kumush, mis) birligini yo`q qilib, 1878 yildan boshlab SHarqiy Tur kistonda yuritish uchun maxsus kumush va mis pullarni chiqardi. Kumush pullar 5 xil nominalda chiqarildi: 1. YArim misqol-1,80gr. 2. Bir misqol- 3.6 gr. 3. Ikki misqol 7,20gr. 4. 3 misqol 10,80 gr. 5. 5 misqol 18 gr. Ular asosan Qoshg`ar. YOrkent. Xo`tan. YAngi Xisor. Oqsuv va Urumchida zarb qilingan. Bu tangalarda zarb qilingan joylar nomi manjur va uyg`ur tillarida berilgan bo`lib. pulning nominali (qiymati) xitoy va uygurchada berilgandir. Tangalarni zarb qilingan yili musulmoncha xijriy yil va arab rakami bilan yozil gan. Bundan tashqari SHarkiy Turkistonda yuritilgan kumush pullar ichida ba`zi kumush pullarga xitoy ieroglifi bilan " Syan` pin " uch misqol yoki " Syan pin "-besh misqol deb yozilgandir.Uning ma`nosi SHuki, Xitoydagi Xo`kan o`lkasining og`irlik ulchov birligi asos qilib olingan bo`lib. Xo`kan ulkasida yuritilgan bir cap " Syan pin "ning og`irligi taxminan 390 gr. ga teng bo`lgan. 1878 yildan boshlab SHarqiy Turkistonda kumush pul sistemasi yurgizildi (Xitoyda 1879Y) XIX asr oxiriga kelib tovar pul munosabatlari kuchayishi bilan pulni savdo kapitalidagi roli oshib bordi.

O'xshashlar

Rossiya tangalari

Buhorhudot tangalari

Qadimgi Yunoniston tangalari

Qadimgi Rim tangalari

Ilk o'rta asrlar Turon tangalari