Buhorhudot tangalari - Tarix - Referatlar

Buhorhudot tangalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB

Ko'chirib olish

Buhorhudot tangalari Reja: 1.1979 yilda Toshmozortepa g ’ oridan topilgan tangalar. 2. Buhorhudot tangalarining olimlar tomonidan o’ rganilishi. 3. IX-XI asrlarga oid tangalarining o’ rganilish tarihi.

1979 yilda Toshmozortepa g ’ oridan topilgan tangalar. Samarqand viloyatl Oqdaryo tumani Kora -tuxum qishlog’i hududlariga qarashli Toshmazortepa g’ori yaqinidan nashriy hazina yani tangalar topilgan. Tangalar soni 498 nusxadan iborat bo’lib, shu yerdagi maktab uquvchisi B.Ahmedov tomonidan topilgan va O’zbekiston madaniyat ministrligiga qarashli Hamza nomli sanatshunoslik institutiga topshirildi. Institutda bu tangalar himik laboratoriyadan o’tkazilib tozalanib, O’zbekiston xalqlari tarihiy Muzeyiga topshirildi. Bu tanga hazinalar buhorhudot l arning kumush dirhamlariga ya q in. Bu tangalarning tarihiga n azar tashlasak, bu dirham-tangalar s o s oni y lar shohi v ara x ran U ( 4 2 0-438 y ) da v rida mu o malada b o’ lgan. Sosoniylar ta ng ada n E ftalitlar V asrda mamlakatning ichki v a tash q i s avdo munosabatlarida kek n g f oydalanadilar. Sosoniylar ta n ga si mahalliyvarbdagi tangalar muomalada b o’ lgan, E roniy tangalarga ta q lidan 2 x il yozuv bitilgan. B u tangalar " Bo’ horhudotlao tanga s i"-nomini olgan. B uhorodavarb etilgani uchun shunday nomlanadi deb tahmin e tiladi. Boshka tangalar ham b o’ lgan, m salan Sug ’ diy tangalar, Buhorhudotlar turi ta n gasiga m ansu b bu tangalarning chap kismida hukumdor haykali aks ettir i lga n b o’ lib, o’n g q ismida shohning bosh kismi v a t oj tasvirlangan b o’ lib,bosh q i s m i yonbosh tasvirlan g an. Hamma tasvirlarning s x emalashtirili sh i juda q ulay v a sodda. Tangalar 2 x il turda e kanligi i sbotlangan: 1 chi x ildagi tangalarning chap tomonida shohning s urati v a sug ’ d yozuvidan iborat s o’ z hamda o’ ng tomonida arab yo zuvi Al-Mahdl s ’ zi ezilgan. Ikkinchi xil tanga turida shoh boshining aylanasida arab a f sonasi yozu v i tushirilgan. 2 xil tanga turi ham ya`ni buhorhudotlar turi ancha oldindan o’rganilib kelingan: uni o’rganishda X.M.Frena, (chet el olimi) katta hissa qo’shgan. Bundan tashqari P.I.Lerhaning tangalar tug’risidagi tugallanmay qolgan monografiyasi hamda - Uonerning shu tangalarni ahamiyatliligi va ularning shaklini ilmiy o’rgnishi katta ahamiyat ega. O’rta Osiyo kumush dirhamlari ayniqsa buxorxudot tangasi turidagi tangalari chetga ko’p chiqmagan, shuning uchun ularni faqat O’rta Osiyo hududida

uchratish va o’rganish mumkin bo’lgan. Sho’rolar davri olimlari tadqiqotc h ilaridan O.I.Oimirnova ilmiy izlanishlar olib borgan va tangalar hazinasini o’rgangan. U tangalarni urganish borasida tangalarni qanday saqlanganligi, shohlarni sur`atlarini va aniq chiqqarilgan vaqtlarini tangadagi nuqtalar sonini hisobga olish dirhamlarni nimalardan bo’lganligini o’rganib chiqdi. Buhor ч udodlap tangalarini o’rganib tangalarning shakilanishi to’risida ma`lumotlar to’plagan, ya`ni tangalarni yomon saqlangani qiyshayganligi, singani va boshqa xildagilarni o’rganib asli holiga keltirilishiga xarakat qilgan. Buhorhudotlar tangasi davrini E.A.Davidov o’rganib chiqqan. U b u tangalar klassi f ika tsi yasini belgilar v a variantlarga b o’ lib o’ rgangan. Tangalar ichidan bir turni ya`ni Al- m ahdi ikki xil turchalarga b o’ linadi. I-A - I B. I A tu r dagi tangalar 352 nus x adan iborat. Bu t angalarning harakteri shundaki, tanga l ardagi bezaklarning yu q ori kismida toj, tojning tepasidya yarim doyra aylanasi v a 2 ta nu q ta bir x il shakldagi lenta v a bir xil sondagi nuktalar va 2 burun nu q talari hamda 1 og ’ iz nu qt alari jami 3 nu q ta tas v irlangan. Tanganing cha p tomonida 3 xil belgi sa q lanib q olgan - sho x larning soch o’ ramasi tasviri nu q talar soni o’ rtadagi bezak va har f la r soni sug ’ d yozu v ida tasvirlangan E.A. Davidovich tangalarning birinchi belgila ri da 2 xil v a r iantdan foy dalani b , 3 xil soch o’rami tas v irini-turi, yarim doyra v a q iya shaklda e kanini ham da, o’ rama l ar h ar xil ekanligi hamda juda to’ l q inligi go x ida t o’ g ’ ri e kanini isbot l agan. IB turdagi tangalarni aloxida jadval qilib ishnmagan chunki ular, faqat 2 belgi bilan ajralib turadi birinchisi – soch o’ramalarining to’lqinligi, nuqtalar soni, va tanga o’rtasidagi bezak, Bir xil nuqtalar soni sug’d yozuvi va shoh kallasining yuqori qismida qisqartirilgan chiziqlap mavjud. Ikkinchi turdagi tangalar bezagida lentalar, sug’d yozuvi va aylanma nuqtalar tanga o’rtasidagi bezak, shox tojining yuqori kismidagi nuqtalar bezaklar, soch o’ramasi tasviri va byrun –og’iz o’rtalaridagi nuqtalar (3 ta) uchramaydi. S h uning uchun bu ikkichi turdagi tangalarni alohida jadval a s osida o’ rganiladi. Urganish davomida shu narsa ani q langan. Tangalarning a y rim nus x alari t o’ rtburchak shaklida, nuktalarning bir oz k o’ pli gi qo’ shimcha chizi q lar, hamda ichkaridan t o’ rt

burburchak chizl q lari yonida berilga n b e zaklar, nu q talar soni, o’ rtadagi b e zaklar 11 dan 1 8 ra q amla rn i tasvirlaydi. T angala r da gi n u q tala r soni nihoyatda k o’ p b o’ lgan yoki ularni o’ rganish bir oz qiy in ligi sabab l i yomon sa q langan. 2 k o’ rinishdagi dirham turla ri da shoh va yu q ori q ismida gulchambar va ular o’ rtasida 2 ta katta chizi q lar tasvirlangan ikkinchi tur tangada bu belgi l ar yo’q , har xil dirham tangalarning o’ ng tomonida shohning kulog ’ teri chichizi q lar shaklida tushirilgan q ulo q va k o’ z o’ rnida nu q ta o’ rni (3 ta yoki 5 ta ) bor. 3 ta nu q talar pastida gorizant al chizi q o’ tgan shohning bosh q ismidagi shtrihlar ha r xil uzga r ib turadi, gohida 7,8 10 tani tash k il e tadi. Shu ning uchun ikki turdagi tangada 5 b e lgini uchratish oson. Tangalar hazinasining og ’ irlik ulchoviga ya ’ni dirham t a ngalarining 1 va 2 turlar i ga alohida e tibor b e rish k e rak. C h unki 3 6 0 ta toza sa q langan, shikastlanmagan tangalarning bir turi tekshirilganda uchburchak og ’ irligi 2,5 gr. tashkil e tadi. O’ rta arifmetik og ’ irlik 2,44 sonini beradi. Vatan hazinasidan VII as r ga mansub Al-mahdi yozuvidagi dirham tangalarini og ’ irligi 3,2 gr. orti q b u takgalarni og ’ irligini o’ lchangan da ular o’ z og ’irlig idan ancha pastligi isbotlandi. C h unki j uda. k o’ p va q t bu tangalar muomalada b o’ lgan va ishlatilgan. Ikki tur dirham tangalari 193 nusxada iborat hamda ularni og’irlik o’lchovi 1,4 dan 3,0 gr og’irlik ulchovida ikki tangalik bo’lib 2,1va 2,3gr.dan iborat, o’rta arfmetik ogirligi 2,16 gr. lekin ikki tur tangalar ulchov ogirligi bir tur tangalar ulchov og’irligidan miqdori kam ikki tur tangalar ko’p ishlatilishi natijasida sayqallanib ketgan. Shunng uchun ham birinchi tur tangalaridan bir farq qiladi. Lekin E.A.Davidovich tadqiqoti shuni isbotlaydiki dirham tangalar ikkinchi turi ham bir xil og’irlik standartga teng bo’lgan. Davidovichni fikriga Buhorhudotlar tangasining ichki ko’rinishi misdan iborat bo’lib usti yuqori probali kumushdan iboratdir. ximiyaviy tadqiqot 10 ta nusxani tekshiruvdan o’tkazib uni isbot kildi. Bularda 8 tasi kumush ogirligi 50 gramdan oshiq yani 69 foizgacha. Bu kumush tangalar 700 probada bo’lgan. Samarqand hazinasi tangalarining kumush, ogirligi ham ya`ni 20-40 foizni tashkil qiladi. dirham tangalarning metallari har xil

birinchi turdagi tangalarda kumush kurinishlari uchramaydi. Ikknchi turdagi tangalarda bu kumush turlar ko’p bilinadi. Sababi shuki, birinchi tur dirham tangalarni ust ko’rinishi sayqallashgan (yoyilgan) shuning uchun kumush emirilib, mis chiqib qolgan. Ikkinchi tur dirham tangalar yaxshi saqlangani IX aso urtalarida kumush tangalar inqirozga uchrab (musayibi va muhammad) tangalari muomalada ishlatilmagan faqat 3 gruppa shtrix tangalar qolgan. Yuqoridagi ma`lumotlar shu davolarda to’g’ri kelsa unda XI asrlarda xaqiatan xam kumush dirxamlar Qoraxoniylar davlati ya`ni XI asrning o’rtalariga mansub. Shu vaqtlar qoraxoniylarning yuqori sifatli kumush tangalari muomaladan chiqariladi. Shu qatori buhorhudotlarni kumush dirhamlari ham muomaladan chiqadi faqat Gardish tangalar qoladi. qorahoniylar davrida faqat ikkita davriy dirham hazinalari bo’lib ular buhorhudotlar hazinasiga hos edi. Bular XI asrga mansub edi. lzl anishl a r natijasida yana 4 ta shunday XI asrga mansub hazina topildi. Bu tangalar ham buhorhudotlar dirhamlariga mansub b o’ lib umum musulmonlar davriga hos. Birinchi hazina Qashkadaryo viloyatining Kitob tumani Mun goxtepa kishlog’idan topilgan bo’lib, 10 ta buhorhudotlar dirhamlarida Al - Maxdi, yozuvi aks ettirilgan tangalar hazinavining vaqti -415 / +024. 25 yilga hos. Bu tangalar hozir O’zbekiston fanlar Akademiyasining Arheologiya institutida saqlanmoqda. lkkinchi hazina ham buhorhudotlar turiga mansub bo’lib, 4 ming kumush tanga va 500dan ortiq arab afsonasi aks ettirilgan tangalar, qolgani Al-maxdi yozuvi aks ettirlgan buhorhudotlar tangasi Samarkand vlloyatining Beshiktepa tumanidan topildi. Bu tangalarning vaqti 433 / 2341-42- yillarga to’g’ ri keladi. Bu muzeylarda saqlanmoqda. Uchinchi xazina ham Samarqanddan topilgan bo’lib, buhorhudotlar turiga mansub 141 ta tangadan iborat bundan tashqari bu tangalarda arab yozuvi

tushirilgan. Bu tangalarda arab yozuvi tushirilgan. Bu tangalarni vaqti 483/ 1090 - 91 yillarga hos bu ham muzeylarga saqlanmoqda. To’rtinchi hazina Kitob tumanining Varganza qishlog’idan topilgan. U o’zlda 1185 ta buhorhudotlar dirhamlari tangasini saqlagan. Shulardan 16 nusxada arab afsonasi tushirilgan. Bu tangalarning va q ti 483/ 1090 - 91 y. Hozir O’ zbekiston f anlar Akademi ya sining arheologiya institutida sa q lanmo q da. Buhorhudotla r turiga hos b o’ lgan bu 4 ta tangalar hazinasi f a q at misdagina e m as bal ki o’ ziga x os k um ushdan ham zarb q ilingan. Bundan tash q ari k eyi nchalik uch t a tangalar hazinasidan topilgan b uhorhudotlar dirham tangala ri da Muhammadiy yozuv l i ak s e ttirilgan tangalar uchradi. Demak muhammadi dirhamlari ham XI asrda ishlatilgan. Bu tangalap f a q at keyingi 100 yillikda muomaladan chi qa rilgan. lkki hozircha ani q tugatilganligi t o’ g ’ risida ma`lumotla r y o’q .

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil 2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil 3. Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil 4. Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil

O'xshashlar

Rossiya tangalari

Qadimgi Yunoniston tangalari

Qadimgi Rim tangalari

Sharqiy Turkiston tangalari

Ilk o'rta asrlar Turon tangalari