Ўрта Осиёнинг қадимий табиати ва аҳолиси ҳақида маълумотлар - Tarix - Referatlar

Ўрта Осиёнинг қадимий табиати ва аҳолиси ҳақида маълумотлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

Ўрта Осиёнинг қадимий табиати ва аҳолиси ҳақида маълумотлар Режа: 1. Тошқотган излар тарихи 2. Қадимий олимлар тасвиридаги Сурхондарё

Ўрта Осиёнинг қадимий табиати ва аҳолиси ҳақида маълумотлар Қадимий Ўрта Осиё табиати ҳақидаги илк маълумотларни биз инсоният тарихида энг қадимий китоблардан бири ҳисобланган «Зенд-Авеста» китобидан топамиз. Бу китобнинг «Яшт» деб аталган қисмида ҳозирги Ўрта Осиёда жойлашган майдонларнинг ўша вақтдаги таърифи берилади. «Бу ўлкани кўп сонли қўшинлари билан жасур доҳийлари бошқариб, ундаги баланд тоғлар ўтлоқ ва сувларга бой ва у жойда чорвачилик учун барча шароит мавжуд, бу жойда чуқур кўллар, кенг сувли жойлар мавжуд ва кема сузувчи кенг водийли дарёлар ўзларининг жўшқин тўлқинларини Искат, Поурута, Моуру, Харева, Тау, Суғда, Каиризао томонга оқизади». Ўша жойларнинг ҳозирги номи: Искат - скифлар жойи, Поурута - Паропамизида (Қобул дарёси водийси), Моуру - Марв, Харева - Ҳирот, Суғда - Суғдиёна, Каиризао - қадимий Хоразмга тўғри келади. Бу қадимий китобда ўша вақтда суғориш каналлари мавжудлиги ҳақида аниқ ёзилган: «Сув кўп сонли ирмоқлар шаклида каналлар бўйлаб оқади». (1.10) Лекин умуман Ўрта Осиё табиатида саҳролар катта ўрин тутади. Бу ҳақда эрамизга қадар ва эрамизнинг I асрида яшаган Страбон ўзининг «География» асарида ёзиб ўтган. «Бу халқлар ўртасида бир томонда Гиркания ва Парфиядан арийларга қадар - бошқа томонда кенг ва сувсиз саҳро ётиб, ундан узоқ давом этувчи ўтув орқали Гиркания, Ниса (ҳозирги Ашхобод) ва Парфия текислигига ўтишган». Ўрта Осиёнинг саҳро зонасида жойлашганини бошқа грек олими, Квинт Курций Руф ҳам таъкидлаган. У ўзининг «Буюк Александр тарихи» китобида «Суғдиёнанинг кўп қисми саҳродан ташкил топган ва саҳронинг кенглиги 800 стадийдир. Унинг кўп қисмини дарё суғориб, бу дарёни аҳоли Политимет (Зарафшон) деб аташади», - деб ёзган. (21.36) Саҳро ўртасида жойлашган дарёлар атрофини ҳозирги вақтда ҳам тўқайзорлар ўраб олган, лекин афсуски бу тўқайларнинг кўпи кесилиб кетган. Ўтган вақтларда бу тўқайлар жуда қалин ва ўрмон шаклида бўлган. Бу ҳақда маълумотни яна Квинт Курций Руфнинг китобидан топамиз. Унинг

берган маълумотига кўра, Александр Македонский Мароканда (Самарқанд) шаҳридан чиқиб «Базаир» деган жойга бориб ов қилган. Бу жойда ҳозирги қўриқхонага ўхшаш махсус ов қиладиган жой ташкил қилинган бўлиб, овчилар бу ердан ҳайвонлар кўзига унчалик ташланишмаган. Бу жойни Квинт Курций Руф шундай тасвирлайди: «Бу жойдаги ёввойилар бойлигининг асосий белгиларидан бири - ўрмонларда ва қўриқланадиган жойлардаги ҳайвонлар тўдаларидир. Улар бундай жой учун мўл-кўл, катта булоқлар суви билан тўйинган катта ўрмонларни танлашади, атрофини девор билан ўраб олишади ва овчилар учун яширинадиган баланд миноралар ясалади. Бу қўриқхонага тўрт йил ичида тегинилмаган эди. Александр бу жойга келиб, ҳамма аскарларига ов бошлашга буйруқ берди. Бошқа ҳайвонлар ичида шоҳнинг олдидан жуда улкан арслон чиқди». (3.16) Қадимги Ўрта Осиёда ўша вақтларда ҳам кўп жойлар ўзлаштирилган ва маданий дарахтлар экилиб боғу роғга айлантирилган. Бу ҳақда яна Квинт Курций Руф маълумот беради. «Ксениппа - Скифияга қўшни вилоят бўлиб, унда кўп ва яқин қилиб дарахтлар экилган, чунки ҳосилдор ерлар фақатгина аҳолини шу жойда ушлаб қолмасдан, келгиндиларни ҳам ўзига жалб қилган». (3.48) Ўрта Осиёнинг бундай табиатга ниҳоятда бой қадимий ўлкаси қандай номланган ва унда қайси халқлар яшаган? Бу саволга Б.Ғ.Ғафуров ўзининг бир қатор асарларида «Шарқий Эрон» деб қатъий қилиб жавоб беради. У бу қадимий ўзига хос табиати, тарихи ва аҳолисига эга бўлган ўлкани Эрон давлатининг чекка вилоятига айлантириб қўяди. Ҳақиқатан ҳам шундаймикан? «Зенд Авеста»да Ўрта Осиёнинг қадимий майдонида яшаган халқлар «туронликлар» деб аталган, деган маълумот учрайди. Бу маълумотга кўра ўша вақтда туронликларнинг доҳийси Арджасп ҳисобланган. «Турон» сўзининг маъноси эса «турклар мамлакати» демакдир. Ўлмас асар ҳисобланган “Шоҳнома” муаллифи, форсий тилда ижод қилган Абулқосим Фирдавсий бундан минг йиллар аввалги Ўрта Осиё - Эрон ўртасидаги муносабатларнинг тўрт минг йиллик тарихини таърифлар экан, бу буюк

давлатларни Турон ва Эрон деб ўз номи билан атайди ҳамда бу давлатлар ўртасидаги жангу жадаллар сабабини қидиради. Нечук тахтда даврон сурди Хусрав шоҳ, Нечук Турон томон сурди у сипоҳ. Ўрта Осиёнинг қадимий майдонида асрлар давомида турли хил аҳоли яшаб келган. Уларнинг номларини бу қадимий китоблардан излаб топамиз. Масалан, Птоломейнинг «География» китобида қуйидаги аҳоли номлари учрайди. «Бақтриядаги Окс дарёсининг шимолида сагатерлар, зариасплар, улардан жанубда сагатерлардан кейин хомерлар, улардан пастда комлар, акинаклар, кейин тамбизлар, пастда ариасплар, катта тоҳарлар қабиласи, улардан пастда мариканлар, скардлар, варнлар.... яшашади. ...Бу жойда Окс тоғлари олдида пазиклар, Яксартнинг шимолий қисмида ятийлар ва тоҳарлар, улар тагида авгаллар, Суғд тоғларидан кейин оксидранклар, дрибактлар ва кандарлар, тоғ этагида мардиенлар, Окс олдида оксианлар ва хоразмликлар, улардан шарқда дрепсиенлар...» (2.42) Табиийки асарда улар ҳақида кам маълумот берилган. Қадимий Туронда қандай аҳоли яшаганини билиш учун ўша аҳоли урф-одати таърифланган саҳифаларни қидирамиз. Қадимий хитой манбаларидан бири бўлмиш «Кичик Хан оиласининг тарихи» китобида эрамизнинг 107 йилида хитойлик ҳукмдор Ганнинг қизи Су-Гюн Усун (Сирдарёнинг юқори қисми) ҳукмдорига келин қилиб олиб келингани ҳақида маълумот бор. Ёш келинчак юртини соғиниб қуйидаги тўртликларни битган: Беришди менинг қариндошларим Жуда узоқ юртларга Бегона шоҳликка беришди Усун шоҳининг ўзига. Яшашади думалоқ уйларда Кигиз билан тортилган Гўшт билан овқатланишар Ичишар сутни.

Сурхондарё, Қирғизистон ва Қозоғистонда кўп тарқалган оқ кигиздан ясалган, енгил қулай ўтовларни кўрганда бу уйларда кейинги минг йиллар ичида кам ўзгаришлар бўлганини пайқаймиз. Шу китобдан Ўрта Осиёда ўша даврда яшаган аҳолининг тили тўғрисида ҳам маълумот топамиз (163-165-бетлар). «Юзбань майдони Усуннинг шимоли-ғарбида, Дайдан 10930 ли жойда жойлашган... Улар бир неча минг ли майдонни эгаллаб аҳолисининг сони 200000 нафар ... Уларнинг урф-одатлари ва тили гаогюйликларга (уйғурларга) ўхшаш». Уйғур тили туркий тилнинг бир тармоғи бўлиб, уйғур урф-одатлари туркий, яъни ҳозирги Ўрта Осиё аҳолисининг урф-одатига ўхшаш бўлган. Шу сабабли турклар мамлакати - Туроннинг қадимий аҳолиси туркий тилда сўзлашган ва туркий урф-одатларга амал қилган. Тошқотган излар тарихи Ер курраси ўзининг кўп миллион йиллик тарихида бошидан турли хил табиий шароитларни ўтказган ва ҳар бир шароитда унинг ўзига хос ҳайвонот дунёси ва ўсимликлар яшаган. Вақт ўтиб шароит ўзгариши натижасида бу ҳайвон ва ўсимликлар дунёси ҳалок бўлган, лекин бу тирик мавжудотларнинг тош қотган излари бизга қадар етиб келган. Қуйида биз Ўрта Осиё майдонида бир вақтлар яшаган улкан ҳайвонлар-динозаврларнинг тош қотган излари учровчи жойлар ҳақида ҳикоя қиламиз. Биринчи изли тошни биз Денов шаҳридан 30 километр шимолда жойлашган Сина қишлоғининг ғарбидаги сойда учратдик. Бу ерда машҳур Сумбуламозор ғоридан қуйироқда тоғ сойи чап қирғоғида сатҳи 8 кв м ли, юзаси текис бўлган катта базальт тош бўлаги жойлашгаи бўлиб, бу тошнинг текис юзасида 19 та чуқурча бор. Маҳаллий аҳоли бу чуқурчаларни ҳазрати Алининг излари деб билади. Бу излар текширилганда уларнинг жойлашишида маълум қонуният борлиги сезилган. Тошнинг шимоли-ғарбида учта ёнма-ён из жойлашган бўлиб, улар чўзинчоқ, уч томони бир оз кенгайган, узунлиги 35 см, эни 16 см, чуқурлиги эса 5 см келади. Бу излардан бир оз шимоли-шарқда яна шунга ўхшаш уч из

ўрни бор. Ундан ҳам шарқроқдаги излар ичида тўртта из ўрни бўлиб, тўртинчиси жимжалоқ шаклида бирмунча кичик ва орқароқ жойлашгандир. Ундан бошқа излар учтадан ёнма-ён жойлашган бўлиб, тўртинчи туркум изларнинг жойлашишида бирмунча ўзгариш бор. Излар бир-биридан узоқроқ ва учинчиси орқароқ жойлашган. Бу тўртинчи туркум издан кейин тош юзидан тўлиқ ёриқ ўтган ва ундан кейинги иккита-учталик излар биринчи ва иккинчи гуруҳ излардан фарқ қилмайди, лекин улар нурагани сабабли анча саёзлашиб хиралашган. Демак, бу изларга қараб хулоса қилиш мумкинки, изли тош устидан икки гуруҳ уч бармоқли ва тўрт бармоқли икки хил динозаврлар босиб ўтган. Олдинги икки гуруҳ уч бармоқли ва битта тўрт бармоқли динозаврлар бу жойдан ўтаётганда шошмасдан аста-секин босиб ўтишган. Шу сабабли тош юзидаги излар бир-бирига яқин ва чуқур босилган. Тўртинчи туркум уч бармоқли динозавр тош устига босган оёғини тезда қайтариб олган, шу сабабли бармоқлар ораси кенг ва бир-биридан узоқ жойлашган. Қолган изларга қараганда ҳайвонлар шошмасдан ўтишган. Бу излар тошнинг юзига қандай тушган ва бизнинг давримизгача қандай етиб келган? Бу ҳақда маълумот бериш учун ўша майдоннинг палеогеографиясини ўрганамиз ва бу фан маълумотлари орқали динозаврлар изи тушган даврдан ҳозиргача бўлган тарихни ўқиймиз. Энг бирламчи излар тушган тошни ўрганамиз. У базальт тоши бўлиб магматик, яъни магманинг отилиб чиқиб совуши натижасида ҳосил бўлган тошлар. Бундай тошда изни учрашининг ўзи фанда кам учровчи ҳодиса бўлиб, ҳақиқатдан ҳам оловли магмадан пайдо бўлган тош юзасида из ҳосил бўлиши шу вақтгача фанда кузатилмаган. Лекин ҳар ҳолда бу ерда тош сатҳига излар тушганку? Бунинг сабабини аниқлаш учун магматик тоғ жинси бўлган базальтнинг пайдо бўлиши шароитини ўрганамиз. Маълумки, магматик отқинди тоғ жинслари ер ички қатламларида пайдо бўлиб ер юзасига тектоник ҳаракатларнинг активлашиши натижасида чиқади. Лекин уларнинг ер юзасига чиқиш шароити ҳам икки хил бўлади. Биринчи шароитда эриган силикат таркибли магма ер бағридаги ёриқлар

орқали ер юзига чиқишга интилади, лекин ер пўстлоғини ёриб ўта олмасдан ер юзасига яқин жойларда, қатлам ости ҳарорати ва босими таъсирида аста- секин совуб, кенг майдонларга тарқалувчи интрузив магматик жинслари массивларини ташкил қилади. Бу мустаҳкам магматик тоғ жинслари кейинчалик ер юзасидаги қатламларнинг нураши натижасида ер юзасига чиқиб улкан тоғ чўққилари шаклида ётади. Иккинчи гуруҳ магматик тоғ жинслари эффузив магматик тоғ жинслари дейилади ва улар магманинг ер устига отилиб чиқиши натижасида ҳосил бўлади. Ер устига отилиб чиққандан сўнг улар ер атмосфераси (газли қатлам гидросфераси (сувли қатлами) билан тўқнашиш натижасида ўзидаги газ ва сув компонентларини тўлиғича бериб, ғовак, нисбатан юмшоқ ичида газли бўшлиқлар бўлган базальт, пемза каби эффузив магматик тоғ жинсига айланади. Ўрганаётган майдончамиз атрофини бўр даврида пайдо бўлган тоғ жинслари ташкил этади. Демак, бу майдонча ўша даврда пайдо бўлган. Ер тарихини ўрганувчи палео-географларнинг берган маълумотларига қараганда бўр даврида Ҳисор тоғлари жойлашган майдон тектоник ҳаракатлар натижасида кўтарилиб тоғли зонага айланган. Ўрганилаётган майдонга яқин жойлашган ва шу даврда пайдо бўлган Лангар, Гулиоб, Шарғун кўмир конлари мавжудлигига қараб ўша вақтда бу регионнинг иқлими илиқ, нам бўлган, деб фараз қиламиз. Бу давр биздан 126 миллион йил олдин бўлган ва динозаврлар энг кўп яшаган даврга тўғри келган. Тектоник ҳаракатлар натижасида эҳтимол маҳаллий вулқонларнинг бири отилган ва ер юзига отилиб чиққан эффузив магматик тоғ жинслари базальт ер юзида совуётган вақтда, яъни қотиб тошга айланиш арафасида унинг юзидан динозаврлар босиб ўтган. Биринчи босилган из ҳали ҳарорати юқори бўлган тош юзасига босилгани учун динозавр тезда оёғини кўтариб олган ва шу сабабли тўртинчи гуруҳ бир-биридан анча узоқ жойлашган изни ташкил этган. Бошқа гуруҳ излар эса анча совуган юзага босилгани учун бир текис ва бармоқлар жипсроқ жойлашган. Бўр давридан кейин бир қанча тектоник ҳаракатлар тезлашган ва сустлашган даврлар бўлган. Бу майдон уч марта пасайган ва

кўтарилган. Ниҳоят сўнгги плиоцен - плейтоцен - ҳозирги кўтарилиш даврида у тўлиқ денгиздан кўтарилиб олдин текисликка, кейин тоғга айлана бошлаган. Изли тош жойлашган дарёнинг тик қирғоғини ўрганиш шуни кўрсатдики, дарё ўзани тошқатлам устига жойлашган. Дарё ўзанидан бир неча метр баландликкача бўлган қирғоқни бир текис жойлашган, қатламсиз соз тупроқли қатлам ташкил этган. Демак бу изли тош олдин текислик устида бўлган ва унинг устини аста-секин майда чанг заррачалари қоплаб олган. Кейинги қатлам эса ҳар хил тош заррачалари ва тупроқ аралашган қатламни ташкил этган. Демак, бу даврда тоғ кўтарилиши жараёни содир бўлиб юқорироқдаги нураётган тепаликлардан аралаш нураган бўлакларни олиб келиб биринчи кексароқ тупроқ қатлами устига ётқиза бошлаган. Энг кейинги активлашган тоғ кўтарилиши даврида эса Сина қишлоғи олдидаги тоғ сойи қуйи эрозияси кучайган ва сой суви биринчи ёшроқ аралаш қатламни, иккинчи кексароқ тупроқли қатламни кесиб ўтиб туб тоғ жинслари юзасига ётиб борган ва изли тошни ер юзасига чиқарган. Иккинчи изли тошни биз Тожикистоннинг Айний туманида, тоғ гўзали Искандаркўлга етмасдан, Анзоб тоғ бойитиш комбинатидан 5 километр шимоли-шарқда, Зарафшон дарёсининг тармоғи Яғнобнинг ўнг қирғоғида кузатганмиз. Дарё қирғоғидаги метаморфизациялашган лойли сланец қатламлари тектоник кучлар таъсирида қия ҳолда кўтарилган ва баъзи бир жойларда узилиб зинапоя шаклига келган. Шундай қоялардан бирининг устида лойли сланецнинг юзасида бир жуфт оёқ изи сақланган бўлиб, у жойда 4 дона из бор. Излар кичик бўлиб, бўйи 22, эни 20 см атрофида, уч дона бармоқдан иборат бўлиб, тузилишига кўра товуқнинг изига ўхшаб кетади. Бу жойдаги динозаврлар кичик динозаврлар гуруҳига мансуб бўлса керак, бу изларнинг орасидаги масофа 80 см дан ошмайди. Қоядан бирмунча юқорида худди шундай бир қоя юзаси борки, бу динозаврлар юрган йўлнинг бир бўлаги бўлиши керак. Унда сон-саноқсиз динозаврлар изи мавжуд бўлиб, улар бир-бирининг устига тушган.

Бундан 170 миллион йил олдин излар сақланган қоялар ўрнида улкан Тетис денгизи мавж уриб, унинг қирғоқларида нураган қумлар ва лойли қатламлар пайдо бўлиб турган. Бу жараён бир неча ўнлаб миллион йиллар давом этган. Бу даврлар ичида денгиз қирғоғига борадиган йўлдаги лой қатлами устидан ўнлаб, юзлаб динозаврлар ўтган. Шулардан бири ҳамма юрадиган сўқмоқдан чеккага чиқиб теп-текис лойли юзадан юрган ва тўрт дона из қолдирган. Даврлар ўтиши билан денгиз ёки унинг ичидаги ороллардан бирининг қирғоғи бўлган қатлам тектоник ҳаракатлар натижасида чуқур ер остига чўккан. Бу ерда ўзига хос шароит, юқори ҳарорат ва босим мавжуд эди. Булар ёрдамида юзида из бўлган лойли қатлам аста- секин қайта ишланган, унинг текстураси ва структураси ўзгарган ва у аста- секин метаморфизация (қайта ишлаш) жараёни таъсирида янги метаморфик тоғ жинси, лойли сланецга айланган. Неоген даврида Зарафшон атрофларида, шу жумладан Яғноб ирмоғи қирғоқлари жойлашган жойда навбатдаги тоғ кўтарилиш даври ёки альп тоғ пайдо бўлиш цикли ривожланиши натижасида изли қатлам кўтарилиб тоғли ўлкага айланган. Бизнинг давримизда нураш, сув эрозияси натижасида изли қоялар очилиб, улар ер юзига чиқишди. Лекин шу жараёнлар ўзларининг ҳалокатли ишларини давом эттириб юмшоқ тоғ бўлган лойли сланецларни нуратмоқда. Ҳимоя чораси кўрилмаса миллион йиллар шоҳиди бўлган ер тарихининг бу бетакрор гувоҳлари аста-секин йўқолиб кетади. Динозаврлар излари сақланиб қолган Ўрта Осиёдаги учинчи майдон Кўҳитангтоғининг ғарбий ёнбағридадир. Ходжапилота деб аталган жойдаги қоя устида 2500 та из топилган бўлиб, уни академик К.Аманиязов бошлиқ экспедиция аъзолари юқори юра даврида яшаган динозаврлар изи, деб тан олганлар. Бу жойдаги изли майдоннинг узунлиги 10 км га етади. Изли майдоннинг марказидаги тоғ ёнбағрида 1365 ҳайвонлар изи сақланиб қолган. Сари Кия деб аталган жойда 360 та из 22 та тўғри чизиқ бўйлаб ўтган. Бунчалик кўп динозаврлар изи сақланган жой ер юзида бошқа учрамайди. Бу изларни ўрганган К.Аманиязов

бошлиқ экспедиция уларни уч турга: туркменозаврус, ходжанилазаврус ва гиссарозаврус турларига бўлган. Туркменозаврус, кўпроқ икки оёқли динозаврлар турига кириб, унинг оёғида учта баргсимон бармоқларн бўлган. Унинг ўзига хос хусусияти товони анча кенг бўлиб изининг ярмидан кўпини эгаллаган. Ходжапилазавруснинг оёғида учта узунчоқ бармоқ бўлиб, ўртанчаси бирмунча олдинга чиқиб турган, охирги бармоғи биринчи бармоғидан бирмунча калтароқ бўлган. Гиссарозаврус - икки оёқли ва тўрт бармоқли динозавр бўлиб, товон томони тўртбурчак ва кенгроқ бўлган. Бу барча изларнинг ёши 150 миллион йил бўлиб, улар метаморфизацияланган қумтошлар устига тушган. Излар тектоник ҳаракатлар натижасида ер остига тушган, юқори ҳарорат ва босим таъсирида қолиб метаморфизациялашган ҳамда зичлашиб қумтошга айланган. Изли қумтошлар кейинги тектоник ҳаракатлар натижасида ер устига чиқиб қадимий ҳайвонот оламининг бу далолатини бизларга кўрсатган. (14.35) Қадимий олимлар тасвиридаги Сурхондарё Сурхондарё табиатининг бетакрорлиги унинг географик ўрнига боғлиқдир. Бу вилоят икки улкан тоғ - Ҳисор ва Боботоғ ўртасида жойлашган. Тоғлардан айниқса, Ҳисор тоғларидан оқиб келаётган тоғ дарёлари бирлашиб вилоят ўртасида оқувчи катта Сурхондарё дарёсини ташкил этган. Сурхондарё ўзининг иқлими билан алоҳида ажралиб туради. Унинг пойтахти Термиз шаҳри МДҲдаги энг иссиқ иқлимли шаҳарлардан бири ҳисобланиб, ҳаво ҳарорати 50° даражага етади. Лекин бу иссиқликка қарамасдан водий ям-яшил воҳага айланган. Шу сабабли, Сурхон водийсида анвойи ўсимликлар ўсади, мамлакатимизнинг бошқа жойларида кам ўсадиган хурмо дарахти мева беради. Водийнинг икки тарафидаги тоғолди майдонлари эса ўтлоқлари билан ажралиб туради ва чорва учун яхши яйлов бўлиб хизмат қилади. Сурхон водийс и нинг икки тарафидаги тоғларнинг ҳам ўзига хос хусусияти бор. Катта қийинчилик билан бу тоғлар устига

чиқсангиз, гўёки бир азамат баҳодир синдиргану қия қилиб кўтариб қўйган текислик устига чиққандек бўласиз. Геологик-географик адабиётларда куэста деб аталган бу табиий тоғ шакллари ер қарида бўлиб кейинчалик тектоник ҳаракатлар натижасида пайдо бўлган ва уларнинг кўпчилиги сув танқислиги туфайли тоғ устидаги текис саҳрога айланган. Сурхондарё вилояти тарихий Бақтрия давлати таркибига кирган бўлиб, бу майдонни милодга қадар III асрда жаҳонгир Искандар Зулқарнайн (Александр Македонский) босиб олган эди. Бу жангчилар ичида олимлар ҳам бор бўлиб, улар бу ўлканинг табиати тўғрисида маълумотлар қолдирганлар. Бу маълумотлар кейинчалик бошқа олимлар томонидан қайта ишланиб бизга қадар етиб келган. Квинт Курций Руфнинг «Буюк Александр тарихи» китобида ўша вақтдаги Бақтрия табиати қуйидагича тасвир-ланган: «Бақтрия табиати хилма-хилдир, у жойда узум занги йирик ва ширин мева беради, мўл-кўл сувлар иссиқ тупроқни суғоради, энг ҳосилдор ерлар буғдойзорлар учун ишлатилади, бошқалари эса йирик моллар учун яйловга айлантирилган, лекин ерларнииг кўпчилик қисми - ҳосилсиз текисликлардир. Намлик етишмаганлиги сабабли у ерда ҳеч нарса ўсмайди ва одамларга маҳсулот бермайди». (3.12) Қадимий Бақтриядан шимоли-ғарбга қараб юрилса, ўша вақтдаги яна бир қадимий давлат Суғдиёна майдонига кириб борилар экан. Ҳозир шу йўлдан юрсангиз тоғдан чиқиш жойида Деҳқонобод посёлкаси жойлашган ва бир оз юрганингиздан кейин Қашқадарё вилоятининг Ғузор тумани майдонига ўтасиз. Шу жойдан бошлаб ернинг кўпчилик қисми ўзлаштирилган ва у ерга пахта экилган. Лекин шунга қарамасдан, чўлда эканлигингизни ҳар қадамда ҳис этасиз. Қуёшнинг тикка нурлари машинангиз радиаторини қайнатади. Экинзорлардан кўтарилаётган ҳарорат сароб сингари ҳамма жойни жимирлатади. Шу аҳволда теп-текис йўл зонаси то Шаҳрисабзгача етиб келади ва шаҳарга кириш олдидагина сиз тоғолди майдонига кираётганингизни ҳавонинг бир оз салқинланиб, енгил шабада турганидан биласиз. Искандар Зулқарнайн бу жойлардан қандай

ўтгани ҳақида Квинт Қурций Руф ёзади: «Артабазга Бақтрияни бошқаришни топшириб, ўша жойда карвон ва юкларни ташлаб, Александр синовдан ўтган жангчилар билан суғдларнинг саҳро жойларига кирди ва жангчиларни кечаси билан юргизди. Сув етишмаслиги сабабли улар чанқовдан жуда қийналишди... 400 стадий масофада ҳеч қандай намлик йўқ эди. Ёз қуёшининг жазирамаси ерни ёндирарди! Чидаб бўлмас даражада қизиган ерни қуёшнинг қайноқ тумани босган ва у яхлит текислик шаклида эди». (3.62) Ёш олим Асрор Низомов фикрича, Сурхон водийси тўғрисидаги баъзи бир маълумотларни муаллифи номаълум «Худуд ал-олам» китобида учратамиз. Бу китобда минг йил олдинги Сурхон водийси майдони Чағонруд ва Сурхондарё атрофидаги ўлка Чағониён деб эътироф этилган. Чағониён - қишлоқ хўжалиги учун қулай ва кенг жой бўлган, аммо аҳолиси жуда қашшоқ яшаган, иқлими юмшоқ, замини дуруст, сувлари овқатни тез ҳазм қилдирган. Бу ерда отлар боқилган, юнг газлама, гилам, шолча тўқилган. Бу вилоятнинг пойтахти Чағониён шаҳридир. Лекин ҳозирга қадар бу қадимий шаҳарнинг ўрни топилмаган. XI аср олими Ибн Рустанинг маълумот беришича, Чағониён Қабадиёндан 3 кунлик, Термиздаи 4 кунлик йўл бўлган. Бу шаҳарни шимоли-ғарб томондан баланд Буттем тоғларининг тизмалари эгаллаган бўлиб, улар уч қисмдан ташкил топган. Тизмалар тарихий рисолаларда Биринчи Буттем, Ўрта Буттем ва Ички Буттем деб номланган. А.Низомов фикрича, Туркистон тоғлари Биринчи Буттемга, Зарафшон тоғлари Ўрта Буттемга, Ҳисор тоғлари эса Ички Буттемга тўғри келади. Ички Буттемдан Чағониёнга томон Синамруд, Ниҳамруд ва Хаварруд дарёлари оқиб келган. Академик Бартольднинг изоҳ беришича, Синамруд ҳозирги Қоратоғ дарёга, Ниҳамруд Тўпалангдарё, Хаварруд эса Сангардак дарёларига тўғри келар экан. Абу Райҳон Беруний ҳам бу ўлка тўғрисида тўхтаб ўтган эди. Ҳозирги кунда ҳам кон қазиш вақтида ер ости сувлари юзасига тўғри келиб қолса уни ташлаб кетишга ёки катта меҳнат сарфлаб сувни тўхтатишга

тўғри келади. Беруний бундан минг йил олдин бу жараённинг қандай боришини тўғри тушунган ва юртдошларини бу жараён билан таништирган. “Яманликлар ерни кавлаш вақтида, - деб ёзади Беруний, - тошга дуч келиб унинг остида сув борлигини аниқласалар тошни бирон нарса билан уриб кўрар ва унинг товушидан сувнинг миқдорини аниқлар эканлар. Кейин тошни тешиб қараб, агар сув босиш хавфи бўлса, тешикни ганч ва оҳак билан маҳкам бекитиб қўяр эканлар. Бухоро ва Дехинав (Денов) орасидаги бир тепаликда кон қидирувчилар шундай ер ости сувига йўлиққанлар, тажрибасизликлари туфайли сув йўлини бекитишга қудратлари етмаган”. (5.142) Денов ва Бухоро оралиқларининг асосий қисмини ҳозирги Сурхон водийси эгаллайди ва бу майдондаги Ҳисор тоғларида қадимий конлар кўплаб учрайди. Эҳтимол, Беруний шулардан бирини таърифлаган бўлса керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962. 7. Клавихо Рюи Гонсалес. Дневник путешествия ко двору Тимура (1403- 1406гг). С.-Пб. 1881.

O'xshashlar

Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи

Ҳўкиз булоқ грек олими таърифида

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши

Ўзбекистон - инсон цивилизациясининг қадимги ўчоқларидан бири

Марказий Осиёда илк давлатчиликнинг тарихий асослари ва дастлабки босқичлари