Республика тузумининг инқирози ва илк Рим империяси даври - Tarix - Referatlar

Республика тузумининг инқирози ва илк Рим империяси даври

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Римда ҳарбийлар ҳокимиятининг кучайиши. Учлар иттифоқи. 2. Цезарь диктатураси. 3. Октавиан Август даврида Рим.

www.arxiv.uz Милоддан аввалги I асрнинг биринчи чорагида Рим давлатида ҳоқимият учун курашлар қизиб борди . Айниқса Шарқий вилоятларида Понт ва Парфия давлатлари билан узоқ давом этган урушлар халқнинг тинка- мадорини қуритди. Милоддан аввалги 74-71 йилларда бўлиб ўтган Спартак бошчилигидаги қуллар қўзғолони натижасида ҳам мамлакатнинг катта қисми вайрон бўлди. Милоддан аввалги 80-60 йилларда Рим ёлланма қўшининг кучайиши натижасида ҳарбийларнинг мавқеи ошади. Уруш кўрган ҳарбий арбоблар сенатининг топшириғига биноан алоҳида-алоҳида легионлар ташкил қилганлар. Гней Помпей ўз даврида Римнинг энг машҳур сиёсий арбобларидан бири бўлиб, ўзининг ҳарбий маҳорати билан римликлар орасида шуҳрат қозонган эди. У сенат топшириғи билан ҳарбий флот ва қуруқликдаги қўшинга қўмондон этиб тайинланади. Ўша вақтларда бутун Ўрта ер денгизда қароқчилик кучайиб кетган. Улар денгиз савдоси ва кема қатновига катта зарар келтирмоқда эдилар. Помпей денгиз қароқчиларга қарши кураш бошлаб, уч ой ичида Ўрта ер денгизи қароқчилардан тозалаган. У қароқчиларнинг 120 та истеҳкомини эгаллаб, 10 мингдан ортиқ қароқчиларни қириб тошлаган. Шундай қилиб, Ўрта ер денгиз ҳавзасида осойишталик ўрнатган. Помпей Кичик Осиё, Кавказ, Сурия ва бошқа жойларидаги урушларда катта ғалабалар қозониб, милоддан аввалги 62 йилда Римга қайтиб келади. Милоддан аввалги 60 йилларда учта сиёсий асбоб - Помпей, Кросс ва Юлий Цезарь Римни биргалашиб бошқаришга келишиб олдилар. Дастлаб улар бир- бирларини қувватлаб иш олиб борганлар. Бундай келишув I триумвират дейилган. Милоддан аввалги 59 йилда Цезарь Красс ва Помпейларнинг қўллаб- қувватлаши натижасида консуликка сайланган. У консуликка сайлангач, Кросс Сурия ва унга қўши бўлган вилоятларга, Помпей эса Испаниянинг икки вилоятига ноиб этиб тайинланган. Цезарнинг ўзи эса Галлия ва Иллирия

www.arxiv.uz ноиби этиб тайинланган. Кросс Сурия ва Мессопатамияда урушлар олиб бориб, милоддан аввалги 53 йилда парфияликлар билан бўлган жангда ҳалок бўлади. Цезарь Римда ўз мавқеини мустаҳкамлаб олгач, ўзига берилган Галлияга жўнаб кетади. У милоддан аввалги 58-56 йилларида Галлия тупроғида урушлар олиб боради. У Алп тоғларию Рейн дарёси соҳилларидан Атлантика океани ҳамда Пиреней соҳилларигача бўлган ерларни Рим ҳукмронлигига итоат эттиради. Милоддан аввалги 55-54 йилларда у Британия оролига икки марта юриш қилади. Цезар бутун Галлияни босиб олгач, кучли қўшин тузиб, жуда бойиб кетади. Цезарнинг асосий мақсади Римда ҳокимиятни эгаллаш эди. Милоддан аввалги 49 йилда у ўз қўшинлари билан Галлиядан Рим томон юради. Рим сенати Цезарнинг бутун Римга ҳукмрон бўлишини хоҳламас эди. Шу туфайли Рим сенати қўшин қўмондонлигига Помпейни тайинлаб, Цезарга қарши қўяди. Лекин Помпей Рим мудофаасини ташкил этолмай, Болқон ярим оролига кетишга мажбур бўлади. Цезар қаршиликсиз Римни ва бутун Италияни ишғол қилади. У Римга келгач, дарҳол ўзини диктатор деб эълон қилади. У Рим диктатори бўлиб олгач, унинг қўшинлари милоддан аввалги 48-45 йилларда Болқон ярим оролида, Кичик Осиёда, Сурияда ва Мисрда катта ғалабаларни қўлга киритади Бу мамлакатларнинг кўпчилиги Цезарга урушсиз таслим бўладилар. Цезар Болқон ярим оролида Помпей қўшинларини тор-мор этади. Помпей Мисрга қочиб кетади. Бошпана излаб келган Помпей Миср подшоси томонидан ўлдирилади. Помпей ўлдирилгач, Цезар Мисрдаги фуқаролар ишига аралашиб, Миср маликаси Клеопатрани қўллаб-қувватлайди ва ҳокимиятни унга олиб беради. Цезар Кичик Осиёда ҳам қонли урушлар олиб боради. Понт подшолигини енгиб уни ўз таъсирига олади. Африкада олиб борилган урушлар ҳам Цезар фойдасига ҳал бўлган. Шу даврда Помпейнинг икки ўғли Испанияда Цезарга қарши катта куч тўпламоқда эди. Цезар Помпей ўғиллари устига қарши қўшин тортиб уларни

www.arxiv.uz тор-мор келтиради. Бу жанг милоддан аввалги 45 йил Испаниянинг Мунд деган жойида бўлди. Улардан бири жангда ҳалок бўлади, иккинчиси Шимолий Испания тоғларига қочиб кетади. Шу билан Римдаги фуқаролар уруши ниҳоясига етган. Фуқаролар урушидан кейин Римда Цезарнинг мавқеи янада кучайиб кетган. Цезар ўзининг зафарли юришларидан қайтиб келгач, чекланмаган ҳокимиятга эга бўлган. У ўзини Римнинг мутлақ ҳукмдори-диктатори деб эълон қилган. Энди Рим консуллари ва сенаторлари унинг буйруқларини сўзсиз бажаришлари лозим эди. Цезар император бўлиб олгач, салтанатини мустаҳкамлаш учун кўпгина ишларни амалга оширган. У биринчи навбатда Рим қўшинларини кучайтирган. Римда биринчи марта олтин пул-динорни зарб этган. Танга пулларга унинг расми ҳам туширилган. У ўз номидан Юлий тақвимини ҳам жорий қилган. Римда республика тузуми бекор қилиниб, Цезарнинг якка ҳокимлиги жорий қилинган. Сенат унинг якка ҳокимлигини тан олишга мажбур бўлган ва фахрли олтин тахтда-курсида ўтиришга ижозат берган. Шундай қилиб, Цезар катта Рим салтанатининг мутлақ ҳумдори бўлиб олган. Цезарнинг қудратли император даражасига кўтарилишида унинг лашкарбошилари ва аскарлари асосий ўрин тутганлар. Шунинг учун у лашкарбошилари ва аскарларига кўплаб қимматбаҳо буюмлар ва ерлар ҳадя қилган. Цезар ўз даврининг моҳир лашкарбошиси ва тадбиркор давлат арбоби бўлган. У мамлакатда қишлоқ хўжалигини, ҳунармандчиликни ва савдо-сотиқни ривожлантиришга ҳам катта эътибор берган. Цезар ҳар қанча машҳур ва ҳар қанча улуғ бўлмасин, унинг душманлари ҳам кўп эди. Унинг сиёсати ва танҳо ҳукмронлигидан Рим аслзодалари ва сенаторларнинг бир қисми норози эди. Циркдаги томошаларнинг бирида Цезарга императорлик тожи кийдирилади. Бундан унинг душманлари ғазабга келадилар. Рим аслзодалар, сенат аъзоларига Цезарнинг танҳо ҳокимлиги керак эмас эди. Улар Римда бошқариладиган республикани сақлаб қолиш тарафдорлари эдилар. Шунинг учун улар

www.arxiv.uz Цезарни ўлдириш пайига тушадилар. Цезарга кўп марта суиқасд ҳам уюштирилади. Милоддан аввалги 44 йилда Цезар шарққа ҳарбий юриш уюштиришдан олдин Юпитер байрами куни сенат мажлисига боради. Шу мажлисда Кассий ва Брут раҳбарлигидаги фитначилар Цезарни ўраб олиб, кийимлари остига яширинган ханжар билан уни 23 жойидан ярадор қиладилар. Бутун ери чавақланган Цезар шу ернинг ўзида ўлади. қилмишларидан қўрқиб кетган фитначилар ваҳимага тушиб, Рим қалъаси Капитолийга бориб яширинганлар. Шундай қилиб Цезарнинг Римда якка ҳокимият ўрнатиш учун қилган ҳаракатлари қаттиқ қаршиликка учрайди. Цезар вафотидан кейин унинг душманлари Римда ва вилоятларда республикани қайта тиклаш учун кураш бошлаганлар. Улар Цезар чиқарган қарорларни бекор қилиб, унинг жасадини Тибр дарёсига ташлашни талаб қилганлар. Цицерон бошчилик қилган кўпчилик сенаторлар эса Цезар чиқарган қарорлар, фармонлар ва кўрсатмалар ўз кучида қолиб, фитначилар афв этилсин деган қарорга келганлар. Шундан кейин Цезарнинг жасади форумда куйдирилган. Шу ерда унга меҳроб қўйилиб, уни илоҳий зот деб эълон қилганлар. Рим аҳолисининг кўпчилиги фитначиларни қўллаб-қувватламаган. Аксинча, уларнинг Римдан кўчиб кетишини талаб қилганлар. Рим сенатида икки оқим пайдо бўлган. Бири Цицерон бошлиқ республикачилар бўлса, иккинчиси – Цезарнинг собиқ ёрдамчиси Антоний бошлиқ цезарчилар оқими эди. Милоддан аввалги 40-50- йилларда бу икки оқим тарафдорлари ўртасида қаттиқ кураш давом этган. Бу эса мамлакатда фуқаролар урушининг авж олишига сабаб бўлган. Цезар тарафдорларидан бири Октавиан эди. Милоддан аввалги 43 йилда Октавиан, Марк Антоний ва Эмилий Лепидлардан иборат уч лашкарбоши иттифоқ тузганлар. Улар биргалашиб, республикачиларга қарши кураш олиб бориш учун келишиб олганлар. Иттифоқчилар республикачиларга қарши курашиб, Цезарнинг қотилларига берилган авфни бекор қилганлар. Милоддан аввалги 40-йиллар

www.arxiv.uz охирида Италияда республикачилар ва цезарчилар ўртасидаги кураш кучайиб кетган. Рим, Италия ва унинг ғарбий вилоятларида ҳокимият цезарчилар қўлига ўтган бўлса, қолган вилоятларда республикачилар устунликка эга эдилар. Мамлакат эса фуқаролар уруши гирдобига тортилган. Помпейнинг ўғли Секот Помпей эса Сицилия, Сардиния ва Корсика оролларини босиб олган. Унинг флоти Италия қирғоқларидаги шаҳарларни қамал қилиб, Римга озиқ-овқат келтирилишига тўсқинлик қилган. Милоддан аввалги 42 йилда Македония, Юнонистон, Кичик Осиё ва Сурия ерларини босиб олган Брут ва Кассийлар шарқ томондан Римга жиддий хавф солганлар. Умумий душманга қарши курашиш учун Октавиан Антоний билан ярашиб олган. Шу йили Октавиан ва Антоний қўшинлари улар устига бостириб бориб, Филипп шаҳри яқинида бўлган жангда уларни тор-мор қилганлар. Кассий ўз чодирида ўлдирилган. Брут эса душманларига асир тушишни хоҳламай ўзини қилич тиғига ташлаб ҳалок бўлган. Филипп ёнидаги жангда республикачилар қўшини тор-мор этилгач, Рим салтанатининг ерлари учга тақсимланган. Антоний Ўрта ер денгизининг шарқий соҳилларидаги бой ва маданий ўлкаларни олган. Галлия, Иллирия ва Испания Октавианга топширилган. Эмилий Лепидга эса Шимолий Африка тақдим этилган. Италия умумнинг бошқарувида бўлса ҳам, у ерда асосан Октавиан ҳукмронлик қилган. Учлар иттифоқи узоққа чўзилмаган. Тож-тахт уларни бир-бирига қарши қилиб қўйган. Антоний Ўрта ер денгизининг шарқида катта бир давлат тузишни кўзда тутиб, Парфия ва Мидия устига юриш қилган. Аммо у жиддий ғалабага эриша олмаган. У Миср маликаси Клеопатра билан иттифоқ тузиб, Римга қарши курашга тайёргарлик кўрган, ҳатто у Миср маликаси Клеопатрага уйланган. Антонийнинг бу хатти-ҳаракати Октавианга ёқмаган. Октавиан Клеопатра ва Антонийга қарши уруш эълон қилган. Ҳар икки томон урушга тайёрланганлар. Антоний ўз флотини Юнонистоннинг ғарбидаги Акция бурни ёнига олиб келиб, денгиз жангига

www.arxiv.uz шай бўлиб турган. Октавиан флоти ва қўшинлари ҳам шу ерга келган. Милоддан аввалги 31 йилда Акция бурни ёнида қаттиқ денгиз жанги бўлиб ўтган. Денгиз жангида Октавиан флоти порлоқ ғалабага эришган. Клеопатра билан Антонийнинг флоти ва қўшинлари Искандарияга чекинишга мажбур бўлган. Милоддан аввалги 31-30 йилларда Октавиан қўшинлари қишни Италияда ўтказганлар. 30 йили Рим қўшинлари қаршиллика учрамай, Сурияни ишғол қилиб, Фаластинга бостириб кирганлар. Шундан кейин Рим қўшинлари Мисрга қараб юрганлар. Антоний уларнинг бу ҳаракатини қайтармоқчи бўлган. Аммо римликлар истеҳкомларни ёриб, Мисрга интилганлар. Шу вақтда кимдир Антонийга: Клеопатра ўзини ўзи ўлдирди, деган хабарни етказган. Антоний ўзини қилич тиғига ташлаб, оғир жароҳатланган. Жароҳатланган Антоний ўзини Клеопатра ёнига олиб боришни буюрган. Аммо малика ўлмаган эди. Шу ерда Антоний ўлган. Клеопатра Римга занжирбанд ҳолда боришдан ўлимни афзал кўриб ўзини ўзи ўлдирган. Шундан кейин Миср ҳам Рим вилоятига айлантирилган. Шу билан Рим салтанатидаги фуқаролар уруши ҳам ниҳоясига етган. Шу вақтдан бошлаб Октавиан ғоят катта Рим салтанатининг танҳо ҳукмдори бўлган. Октавиан Мисрни истило қилгач, милоддан аввалги 29 йилда Римга қайтиб келган ва зафар байрамини ўтказган. Мил. авв. 27 йилда сенат йиғилишида император унвонини олган. Рим давлатида милоддан аввалги 27 йил Принципиат тартибини ўрнатган вақтидир. Принцепс – «биринчи киши» демакдир. У мамлакатни вилоятларга бўлиб, у еларга ўзига содиқ бўлган кишилардан ноиблар тайинлаган. У сенатни сақлаган ҳолда давлат ишларини ўз қўлида тутиб турган. Октавиан қўшинга алоҳида эътибор берган. Ҳарбийларнинг маошини оширган. Ҳарбий саркардалар Октавиан томонидан тайинланган. Шу даврда Рим салтанатидаги қўшинларнинг сони 300 мингга етган. Октавиан денгиз қароқчиларига қарши иккита ҳарбий эскадра тузган. Улар Ўрта ер денгизида доимо назорат ишларини олиб борганлар. Лекин Рим

www.arxiv.uz республика деб аталаверган. Римда сенат фаолият кўрсатиб турган, аммо сенат аъзоларининг сони бир оз қисқартирилган. Сенат ҳамма вақт унга ёқадиган қарорларни қабул қилган. Сенат Октавианга Август – «Муқаддас киши» деган фахрий ном берган. Октавиан Рим давлатини милоддан аввалги 30 йилдан 14 йилгача мутлақ ҳоким сифатида бошқарган. У эҳтиёткор киши сифатида фитначилардан қўрқарди, чунки унинг қариндоши Цезар фитначилар қўлида ҳалок бўлган эди. Сенатда у ҳамма вақт ўзига содиқ кишилар орасида бўлиб, кийими ичидан совут кийиб юрарди. Октавиан Август тузган давлатда республика мансаблари сақланиб қолган бўлса ҳам Римда монархия ҳукмрон бўлиб, Рим «монархия империяси» деб аталарди. Октавиан даврида Рим монархияси Ўрта ер денгизи ҳавзасидаги энг кучли давлат бўлиб қолган. Октавиан давлати қулдорлик салтанати эди. У ўз фаолияти давомида кўпроқ қулдорлар манфаатини кўзлаб иш юритган. Шунинг учун қулларни асоратда сақлаш ва улар устидан назорат ўрнатишни кучайтирган. У тасодифан қул қилинган кишиларни озод қилишга сенат қарорини чиқартирган. Октавиан Рим ва Италия шаҳарларининг аҳолисига кўп ҳомийликлар қилган. Шу даврдан бошлаб бутун Апеннин ярим ороли Италия деб атала бошлаган. Италиянинг Римдан бошқа шаҳарларидаги аслзода кишиларга ҳам Рим фуқаролиги ҳуқуқи берилган. Октавиан даврида қурилиш, диний ва маданий ишларга ҳам алоҳида эътибор берилган. Римда 82 та ибодатхона қурилган ва тикланган. Октавиан ўзининг ташқи сиёсатида Рим салтанати ва замонасининг аслзодалари манфаатларини кўзлаб иш юритган. У Италиянинг шимоли-шарқий томонидаги Италия ва Дунай дарёсининг бошларида яшовчи қабилаларни ўзига итоат эттирган. Бу даврда Рим салтанатининг ерлари Испаниядан Сурия ва Мисргача бўлган майдонларни эгаллаган. Аммо жойлардаги бу давлатлар ва қабилалар Римга қарши кўп марта қўзғолонлар қаттиққўллик билан бостирилган. Октавиан қўшинлари милоддан аввалги 36

www.arxiv.uz йилда Секст Помпейнинг Сицилия, Сардиния ва Корсикадаги орол давлатини тор-мор келтирган. Октавиан ҳукмронлигининг охирларига келиб Рим давлати аста-секин заифлашади. Шимолдан герман қабилаларнинг ҳужуми бошланган. Эндиликда Римнинг истилочилик урушларига қурби етмай қолган. У ўзини-ўзи аранг мудофаа қилиб турган. 14 йилда Октавиан Рим шаҳри яқинидаги Ноле шаҳарчасида вафот этган. Император вафотидан сўнг салтанатдаги аҳвол янада оғирлашиб кетган. Колония ва вилоятларда катта-катта қўзғолонлар бошланган. Императорликка даъвогар кишилар кўпайиб, улар ўртасида қонли кураш бошланган.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Шифман И.Ш. Цезарь Август. М., 1996 2. Утченко С.Л. Юлий Цезарь. М., 1976. 3. Машкин Н.А. Принципиат Августа. М-Л., 1949. 4. Ботвинник М.Н. и др. Жизнеописание знаменитўх греков и римлян М., 1988 5. Историки античности Т.II. М., 1989. 6. Гай Светоний Транквилл. Жизнь двенадцати Цезарей. М., 1988. 7. Плутарх. Избраннўе жизнеописания. Т.II. М., 1987 8. Федорова Е.В. Императорский Рим в лицах. М., 1979. 9. www.pedagog.uz

O'xshashlar

IV—V Асрларда рим империяси қулдорлик тузумининг кризиси

IV – V асрларда Рим империяси. Кулдорлик тузумининг инкирози

Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши

Милодий I-II асрларида Рим империяси

Туркистонда Россия империяси мустамлака бошқарув тузумининг қарор топиши