IV—V Асрларда рим империяси қулдорлик тузумининг кризиси - Tarix - Referatlar

IV—V Асрларда рим империяси қулдорлик тузумининг кризиси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

IV — V Асрларда рим империяси қулдорлик тузумининг кризиси Режа: 1. Ғарбда ўрта аср жамиятининг вужудга келиш проблемаси. 2. Шаҳарларнинг тушкунликка учраши. Куриаллар ва коллеги- атлар. 3. Поместье-кастеллум. Ер эгалари—магнатлар хусусий ҳоки- миятининг кучайиши. 4. Ҳукумат сиёсатида икки тенденция кураши. 5. Христиан черкови ва унинг социал роли.

Ғарбда ўрта аср жамиятининг вужудга келиш проблемаси. Европада ўрта аор жамияти мураккаб бир синтез натижасида, яъни ижтимоий ташкилотнинг ўзидан олдин ўтган икки форма-сининг: бир томондан, Рим империясидаги қулдорлик тузуми-нинг, иккинчи томондан, кельтлар, германлар, славянларнинг ҳамда империядан шимолда бошқа қабилаларнинг варварлик тузумининг бир-бири билан қўшилиши натижасида вужудга келди, бу варварлик тузуми, аслида ҳали синфий бўлмаган ту-зум эди. Тўғри, варварлар бир неча аср мобайнида римликлар билан ёнма-ён яшаганлари туфайли уларга римликларнинг бир-мунча таъсири ўтган эди. Шу билан бирга феодал тузумнинг элементлари Европа ҳали ўрта асрлар даврига кирмасдан анча илгариёқ римликларнинг ўзларида ҳам, варварларда ҳам ву жудга кела бошлаган эди. Рим империясидаги қулдорлик тузуми III асрдаёқ тамомила тушкунликка учратан эди. Қул меҳнати унумдорлигининг паст-лиги, қул кучининг ўрнини тўлдириб туришнинг тобора қийин-лашиб бориши (Рим олиб борган ғолибона урушларнинг тамом бўлганлиги туфайли), Римга қарши тўхтовсиз ҳужумлар бўлиб туриши, фитналар ва қулларнинг қўзролонлари — буларнинг ҳаммаси қулдорлик хўжалигини норентабель қилиб қўймоқда эди, ишлаб чиқарувчи кучларнинг турғунликка ва қулларнинг ўзларини хонавайрон бўлишга олиб келмоқда эди. Рим қулдор-лари қулчиликни бир қ.адар «юмшатиш» ёки қулларни эксплу атация қилиб туриб, эксплуатация қилишнинг боища формала-рини жорий қилиш йўли билан ижтимоий- иқтисодий кризисдан қутулишга уриндилар, империя ҳаётининг III асрдан V асргача давом этган сўнгги давридаги Рим қулдорлари экономикасининг хусусияти ана шундай эди. Бу уринишлар орасида асосий ўрин-лардан бирини колонлик олади. Колонлик. Дастлаб колонлар деб Рим республикасида қул-дорларнинг латифундияларидан (йирик поместьеларидан) ер участкаларини ижарага олиб ишловчи ижарачи эркин майда деҳқонларни айтилган. Давлатнинг бир қадар қўллаб-қўлтиқ-лашига қарамасдан, римлик

мустақилдеҳқонларқулдорлик тузу-ми ҳукмронлик қилган шароитларда доимий равишда хонавай-рон ва ҳалок бўла борди. Деҳқонларнинг ерлари эса қулдорлар қўлига ўта борди. Лекин қулдорлик ишлаб чиқариш усулининг ўзи кризисга учраганлиги сабабли латифундияларнинг эгалари фақат қулларни эксплуатация қилиш йўли билангина ўз ерлари-дан фойдаланишлари амри маҳол бўлиб қолди. Ерларни май-далаб ижарага бериш (ижарата олувчилар эса ердан маҳрум этилган деҳқонларнинг ўзи эди) ер эгаларига бу ерлардан фойдаланиш учун энг қулай усул бўлиб кўринди. Шундай қилиб, қулдорлик системаси билан бир қаторда маълум даражада кед-гуси феодал тузумдан дарак берадиган янги муносабатлар (катта ер эгалигининг ерлардан майдалаб фойдаланиш усули билан бирга қўшилиши, майда мустақил, лекин шахсан қарам бўлган ишлаб чиқарувчи деҳқоннинг эксплуатация қилиниши) ҳам ривожлана бошлади. Колонлик ривожланиб, крепостнойлик-ка тобора яқинлаша борди. Қулдорнинг ижарачиси бўлган, қуллар орасида яшаган, керакли асбоб, уруғлик, турар ; жой ва ҳоказоларни ҳам кўпинча қулдордан оладиган колонлар тобора қулдорга қарам бўлиб қолиб, бир эмас, бир кун поместьени— виллани ташлаб, бошқа жойга кети'б қутулиш имконидан бутун-лай маҳрум бўлди. 332 йилда император Константин Буюк катта ер эгаларининг манфаатларини кўзда тутиб, колонларнинг иш лаб турган поместьесини ташлаб кетишини тақиқлайдиган ва қочиб кетган колонларнинг мажбурий йўл билан қайтариб олиб келинишини талаб қиладиган фармон чиқарди. Император ва сенаторларга қарашли поместьеларда (бу поместьелар сальтус-лар деб аталар эди) колонлар қудратли император маъмурияти ёки ҳукми зўр сенаторлар томонидан анча илгариёқ тутқинликка солинган эди. Шундай қилиб, колон икки қиёфали ўзига хос бир махлуқ бўлиб қолган эди. У юридик жиҳатдан қул деб ҳи-собланмас эди (қулга нисбатан «эркин киши» деб ҳисобланар эди, давлат ундан гражданлик солиқлари олар эди), лекин ҳакикатда эса эркин ҳам эмас эди, чунки поместье территория-сидан чиқиб кетолмас ва ер эгасига доимий суратда оброк тў-лаб туришга ёки

унинг учун бирон формада «қуллик мажбу-рияти»—баршчина ўташга мажбур эди. Колонлар ҳали крепост ной эмас эди, лекин Энгельс ибораси билан айтганда, улар «ўрта асрлард'аги крепостноиларнинг утмишдошлари» 1 эди. IV ва V асрларда колонларнинг сони қисман ерсиз деҳқонлар ҳисобига, қисман озод қилинган қуллар («озод қилинганлар») ҳисобига купая борди. Шу билан бир вақтда қулдорлар ўз қул-ларининг бир қисмини казарма ҳолатидан якка хўжалик («кул-бали қуллар»— servi casati булар ўз хўжайинларига оброк тўлашга мажбур эдилар) ҳолатига кўчирдилар. Ниҳоят, ташқа- ридан келиб ўрнашиб, рим ер эгаларидан бирор бир шартлар билан муайян ер участкалари олган келгинди варварлар ҳам колонларга ўхшаш аҳволда эди. Шаҳарларнинг тушкунликка учраши. Куриаллар ва коллеги-атлар. Колонликнинг ривожланиши Рим жамиятининг феодал-лашув формаларидан бири эди. Лекин бу феодаллашувнинг яна бошқа аломатлари ҳам бор эди. Ғарбий Римнинг Италия, Галлия, Испаниядаги шаҳарлари империянинг кейинги даврида қаттиқ кризисни бошидан кечирмоқда эди. Қул меҳнатига асос-ланган ҳунармандликнинг унумдорлиги паст эди. Эркин ҳунар-мандлар ўзлари ишлаб чиқарган буюмларни етарли даражада сотолмас эдилар, чунки қулдорларнинг поместьелари тобора биқиқлашиб бораётган натурал хўжалик тусига кирмоқда эди. Ҳам маҳаллий ер эгаси — қулдор томонидан, ҳам қулдорлик давлати томонидан қаттиқ эксплуатация қилинган колоннинг харид қуввати йўқ даражада эди. Урта денгиздаги савдо балан-си империянинг шарқий қисмига қараганда анча қолоқ бўлган ғарбий қисми учун мутлақо ноқулай эди, империянинг шарқий қисми эса иқтисодий жиҳатдан анча ривожланган ва қулай ша-роитда эди. Шаҳар хўжалигининг тушкунликка учраши муно-сабати билан Рим империясида қарамликнинг яна янги форма-лари вужудга келди, бу формал.ар ҳам баъзи жиҳатдан бўлғуси феодал тартибларга ўхшаб кетар

эди. Чунончи, шаҳарларда яшовчи ўрта ҳол ер эгалари, шаҳар курияларининг аъзолари (куриаллар), яъни аҳолининг солиқларни тўлаши ва ҳоказолар учун жавобгарлик юклатилган, ўз вазифасидан энди машаққат чекаётган куриаллар мажбурий суратда курияларга бириктириб қўйила бошлади. Ҳукумат куриаллик унвонини наслдан-наслга мерос бўлиб ўтадиган қилиб қўйди. Уз шаҳари ва куриясини ўзчча ташлаб кетувчи куриаллар ҳукумат йўли билан жазола-ниши, ҳатто турмага қамалиши керак эди. Шу билан бир вақтда шаҳар ҳунармандлари ҳам бундан баттарроқ ва оғир тутқинлик ка солина бошлади, улар мажбурий суратда махсус иттифоқ-ларга — коллегияларга уюштирилди. Ҳунармандлар, яъни кол легия аъзолари яшаб турган жойидан кетиш ҳуқуқидан маҳрум қилинди. Коллегиялар қулдорлик давлатига ўз ҳунарининг маҳсулотларини топширишга мажбур эди. Узининг яшаб турган жойидан қочиб кетган шаҳар ҳунармандлари қўлга туширилса, уларнинг баданига темир қиздириб босилар эди. Ҳуқумат ҳуж-жатларида коллегияларга биркитилган ҳунармандларни очиқ-дан-очиқ «давлат қуллари» деб аталган. Поместье-кастеллум. Ер эгалари—магнатлар хусусий ҳоки- миятининг кучайиши. Шаҳарлар тушкунликка учраб, хўжалик қайтадан натурал хўжаликка айланиб борган сари қишлоқ поместьеси — вилла хўжалик ва ижтимоий ҳаётнинг асосий ячейкасига айлана борди. Қудратли сенаторларнинг купи ҳатто Римда яшамас ҳам эди, улар ўз поместьеларида яшар эди. Поместье — вилланинг ташқи кўриниши ҳам ўзгарди. Виллалар мустаҳкамлана бошлади, улар ташқи кўриниши жиҳатидан кейинчалик вужудга келган ўрта аср қасрларига бирмунча ўх-шар эди (мустаҳкамланган поместье латинчасига « castellum » деб аталарди, Урта аср қасрининг французча номи chateau шу сўзда-н келиб чиққан). Ер эгаси—магнатнинг одатда ўз қасрида турмаси ( career ) ва ўз қўшини бўлар эди.' Унинг ён-беридаги майдароқ поместьели ер эгалари ( possessores ) ҳамда хусусий мулдка эга бўлган эркин деҳқонларнинг

( rustici ) омон қолган-лари бу кучли қўшниларидай ҳомийлик сўрардилар ва шу тари фа ўзларига ҳомий-ҳимоячи топиб, ерларининг чегараларига ўша ҳомийларнинг белгисини қўйиб қўярдилар. Давлат эса бу катта ер эгаларига вилладаги аҳоли устидан полиция назорати олиб боришни топширар эди, солиқларни йиғиш ҳуқуқини берар-дқ майдароқ ишлар юзасидан суд қилишга рухсат этйр эди, ҳар-бий хавф пайдо бўлганда, лашкар тўплаш ҳам шуларга топши-рилар эди. Шундай қилиб, катта ер эгаларининг хусусий ҳокимияти давлат ҳокимияти тусига, яъни халқ устидан юргизи-ладиган ҳокимият тусига кира бошлади. Империянинг охирги дав-рида Римда қулдор- ер эгаси маълум даражада ҳукмдор, ўз по-местьесининг ва ўз атрофидаги бутун округнинг ҳокими, эгаси эди. Ҳукумат сиёсатида икки тенденция кураши. IV аерда Рим ҳукумати ўзининг III аердаги оғир кризис ҳолатидан бирмунча қутулди. Императорлардан Диоклетиан (284—305) ва Констан тин (306—337) империянинг маъмурий-молиявий аппаратини мустаҳкамлашга қаратилган бир қанча реформалар ўтказди. Солиқларнинг натура шаклида олиниши, солиқ солишни тартиб-га солиш мақсадида гоҳ-гоҳ ерларнинг ва аҳолининг ҳисобга олиб турилиши (ҳукумат цензлари), иш ҳақининг ва моллар нархининг нормага солиниши, олтин муомаласининг (солид) тнкланиши (Константин вақтида), деҳқонлар-колонларнинг, ҳунармандлар- коллегиатларнинг амалда тутқунликка солиниши-ни юридик йўл билан ра'смийлаштирилиши ва бошқалар, — бу-ларнинг ҳаммаси қулдорлар синфининг тушкунликка юз тутган давлат тузумини ва ижтимоий тузумни мустаҳкамлашга зўр бериб уринганини кўрсатади. Император ҳокимияти ҳар қандай қилиб бўлса ҳам ўз эъти-борини мустаҳкамлашга интилиб, очиқдан-очиқ диктаторлик тусини олди. Принципат ўрнини, яъни ҳали республикага хос бўлган баъзи традицияларни сақлаб қолган император ҳокимия ти ўрнини доимий, мунтазам самодержавиенинг бир формаси бўлган ва Шарқдаги қадимги деспотик

(мустабид) монархия подшолари ҳокимиятига ўхшаш деспотик ҳокимият ташкилоти бўлган доминат эгаллади. Диоклетиан ўзининг батамом ило- ҳийлаштирилишини ва, жумладан, худога атаб қурбонлик қи-лингани сингари, унга ҳам атаб қурбонлик қилинишини талаб қилди. Диоклетиан ва Константин вақтида чиновниклар бюрокра тией ҳаддан ташқари кучайтирилди. Сенатлар амалда ҳақиқий ҳукмрон юқори органлик аҳамиятини йўқотиб, ўз ўрнини импера- ториинг консистория деб аталган бюрократик кенгашига берди, бу кенгашнинг аъзолари император ҳузурида ҳатто ўтиролмас ҳам эдилар. Юқорида айтиб ўтилган императорлар вақтида доимий, мунтазам қўшин анча кўпайтирилди; шу билан бирга қўшиннинг кўпчилик қисми империяга ёлланиб хизмат қиладиган варвар отрядларидан иборат эди. Щу нарса характерлики, империями марказлаштириш сари бундай интилиш билан бир қаторда Римнинг кейинги аерларда-ги император ҳокимияти ўз оқибати жиҳатидан марказлашти-ришга бутунлай зид бўлган тадбирларни амалга оширди. Юқо рида айтиб ўтилганидек, императорлик маҳаллий магнатларнинг хусусий ҳокимиятини (халққа ҳукмронлик қилиш функциялари-ни ҳам) тан олган эдилар, бундан ташқари Диоклетиан импе- рияни тўрт қиемга (икки Август билан икки Цезарь ўртасида) тақсим қилиб, тетрархия деб аталган нарсани жорий қилди, ҳар бир ҳокимга муайян вилоятлар ва махсус пойтахт ажратиб берди 1 . Константин яна якка ҳокимликни тиклади. Лекин у ўл-гандан кейин империя яна икки ёки уч қиемга бўлиниб кетди. 395 йилда император Феодосии I ўлгандан кейин империя бу тунлай мустақил ва ҳатто бир-бирига душман бўлган икки қием га — Ғарбий ва Шарқий қисмларга узил-кесил бўлиниб кетди. Ш аср охирида — IV аернинг бошларида империянинг сиёсий маркази Шарққа кўчди. Янги Рим ёки Константинополь империя нинг сиёсий маркази бўлиб қолди, бу шаҳарни Константин Буюк антик замондаги Византия шаҳри ўрнашган жойга қурган эди.

Христиан черкови ва унинг социал роли. Константиннинг қул-дорлик тузумини мустаҳкамлашга қаратилган реформаларидан бири христиан черковининг давлат дини деб танилиши бўлди. Бу воқеа сўнгги Рим империяси тарихида жуда катта аҳамиятга эга бўлди, шунингдек, келгусидаги ўрта аерлар тарихи учун ҳам тайергарлик дақиқаларидан бири бўлиб, жуда катта роль ўйнади. Даставвал империя составила махсус иерархияга («маъмур-лар даражасига»), катта ер эгаларига, кишилар қарамлигининг янги формаларига — черковқуллари деб аталган қулларга ( servi ecclesiastici ) — буларнинг аҳволи колонларнинг аҳволи-дан ўзга эмас эди—молик бўлган кучли янги бир ижтимоий таш-килот вужудга келди. Бу вақтда ( IV аср бошларида) христиан черкови ўзининг социал составини жуда ҳам ўзгартириб юбор-ди. Илгари, I — II аерларда, христиан черкови мухлисларининг асосий оммаси қуллардан, шаҳарлардаги пролетарлашган эле-ментлардан, қисқаси, социал жиҳатдан эзилган ва ҳақ-ҳуқуқдан маҳрум қилйнган кишилардан иборат бўлган бўлса, энди христи-анликка ўрта синфлар ва ҳатто аристцкратия вакиллари ҳам ўтдилар. Черков энди мавжуд қулдорлик тузумига қарши чиқмай қўйди, балки . ўз ташкилотини бу тузум шароитларига мослаштиришга интилиб, ўзи катта ер эгасига айлана борди. Христианлик, давлат динига айланганидан кейин, ҳақиқатда меҳнаткашларни эксплуатация қилишга фатво берди. Черковда эътиборли епископлар вужудга келиб, булар тез вақт ичида бойиб кетди ва жойларда сиёсий таъсир орттирди. Чунончи, шаҳарларнинг епископлари гўё ҳимоячилар (дефенсорлар) бў-либ, шаҳарларнинг ҳимоячи-ҳомийлари ва шаҳарлар билан им ператор маъмурияти ўртасйда воситачидек'эди. Черков империя вилоятларидаги «варварлар» ўртасйда «миссионерлик» фаолия-тини кенг суратда ,қизитиб юборди. IV асрда ва айниқса V асрда қўшни варвар қабилаларининг (яъни римлик бўлмаган қабила-ларнинг) купи христианликни қабул қилди. Энг муҳим шаҳарлар — Рим, Александрия, Константинополь, Антиохия, Қуддус V асрда узил-кесил патриарх унвонини олди-лар (Рим ва

Александрия патриархлари папа деб ҳам аталар эди). Патриархларга митрополитлар ва архиепископлар бўйсу-нар эдилар, архиепиоколларга эса черковга айрим округларни— епархияларни бошқарувчи оддий епископлар итоат қилар эди; епархиялар ўз навбатида маҳаллий жамоа-қавмлардан ташкил топган эди, уларнинг тепасида свяшенниклар (поплар)—пресви- терлар турар эди. Бутун империя территориясидаги давлат дини ташкилоти устида турган черков, энди ўзини католик ёки бутун жаҳон черкови деб ҳисоблади. Унга итоат қилмаган оқимлар ёки гуруҳларни (секталарни) еретик деб, уларнинг таълимотини ересь деб эълон қилинади. Ҳукмрон черков манфа-атларини ҳимоя қилиб турган давлат IV — V асрлардаёқ ерети;к-ларни систематик равишда таъқиб қилиб, уларга нисбатан қат-тиқ жазо чораларини ишга солди. Христиан черковининг ривожланиши ва раомийлашуви, унга қарашли ерларнинг кўпа-йиб бориши, қулликнинг черков повдестьеларидати бирмунча юмшатилган янги формаси, черковнинг варварлар олами билан алоқа қилиши ва уларнинг аста-секин христианлаштирилиши — буларнинг ҳаммаси ҳам ўрта асрлардаги янги тузумнинг маълум даражада тайёрланиши эди. Папалик ва Рим-католик черкови Ғарбдаги ўрта асрларнинг тақдирини ҳал қилишда жуда катта тарихий роль ўйнаганини кейинги бобларда кўрамиз. Рим империяси варварлар томонидан босиб олиниш арафа-сида. Империянинг кризиси IV аср охирида — V аср бошларида юмшаш у ёқда турсин, яна баттарроқ кескинлашди. Кўпгина социал-сиёсий реформалар ўтказилишига қарамай, диннинг ўз-гаришига қарамай, қулларни эксплуатация қилиш формасини (плантаторларнинг казарма шароитидаги қулларини оброк тў-лайдиган қулларга ва колонларга айлантириш йўли билан) юм-шатишга ҳаракат қилинишига қарамай, Рим жамияти қулдор- ликка асосланган жамият ҳолича қолганда, тикланолмас эди. Рим империясининг давлат машинасини — қулдорлик синфининг энг муҳим сиёсий қуроли бўлган бу давлат машинасини синди-

риб ташлаш, ишлаб чиқарувчи кучларнинг янада ўсишини ва жамиятнинг ривожланишини таъминлаш учун қулдорлик тузу-мини йўқ қилиш — буларнинг ҳаммасини зўрлик, революция йўли билангина амалга ошириш мумкин эди. Бу жуда катта социал ўзгаришларнинг ҳаракатлантирувчи кучлари Рим жа-миятининг ўзидаги эзилган синфлар ҳамда варварлар бўлди. Қуллар, колонлар, шаҳар ҳунармандлари III — V асрлар даво-мида ўз золимларига, айрим қулдорларга ва Рим қулдорлик империясининг ўзига қарши қаттиқ кураш олиб бордилар. Гал лия ва Испанияда багаудларнинг III — V асрдаги қўзғо-лони, Шимолий Африка циркумцеллионлар ёки а г о-н и с т и к л а р н и н г IV асрдаги — V асрнинг бошларидаги ҳаракати, Р ция, Паннония ва Норикада сукамарларнинг V аср ўрга^аридаги ғалаёнлари бунга яққол далилдир. Лекян Римдаги эзилган омманинг социал кучлари тарқоқ, сочилган, мутлақо уюшмаган эди. Уларнинг чиқишлари, одатда, мағлубият билан тугар эди. Бироқ қулдорлик Римига қарши империя аҳолисининг пастки табақаларидан ташқари яна бир куч—қўш ни варварлар ҳам бош кўтарди. Рим империясининг қийин аҳволга тушиб қолганлигидан фойдаланиб, бўш ер ва бошқа хил ўлкалар пайида бўлган варварлар ( IV — V асрларда булар аоосан турли герман қабилалари эди), кейинчалик славянлар ва шунингдек, бошқа халқлар вилоят кетидан вилоятни қўлга ола бошладиларки, ниҳоят, 476 йилда Ғарбий Рим императорлари ҳокимиятини бутунлай йўқ қилдилар, бу вақтда Ғарбий Рим императорлари қўлида биргина Италия қолган эди. Ғарбий Рим империяси территориясида майда ва анча йирик варвар королликлари вужудга келди, бу королликларда янги ижтимоий тузумнинг яратилиши учун (Римдагига қараганда) қулайроқ шароитлар туғилди. Лекин, аввал взрьарларнинг ўзи ким бўлганлигипи кўриб чиқайлик.

O'xshashlar

IV – V асрларда Рим империяси. Кулдорлик тузумининг инкирози

Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши

Республика тузумининг инқирози ва илк Рим империяси даври

III–IV асрларда Рим давлати христианлик инкирози

Эрамиздан аввалги V-IV асрларда қадимги Юнонистон