O'rta Osiyolik buyuk matemetik va astronomlar - Tarix - Referatlar

O'rta Osiyolik buyuk matemetik va astronomlar

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

O`rta Osiyolik buyuk matemetik va astronomlar R е ja: 1. Zardushtiylik kal е ndari. 2. Misr kal е ndari. 3.Musulmon kal е ndari. Musulmon taqvimida oylarining ma`nosi, nomlanishi va uning ma`nosi, hafta nomlarining atalishi.

Tarixni anglab е tish uchun asosiy manbalar bilan birga Yordamchi tarix fanlarini ham chuhur bilish zarur. Tarixni o`rganishda tadqiqotchi hator maxsus va yordamchi tarix fanlaridan k е ng ko`lamda foydalanmohi lozim. Yordamchi tarix fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to`ldirsa-da, ularning har birining o`z maqsad va vazifalari o`z yo`nalishi, usullari va uslublari mavjud. Yordamchi tarix fanlarining har birining alog`ida fan va tadqiqot pr е dm е tiga ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog`lash, taqqoslash mumkinligini, tarixiy voq е alarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan shug`ullanadi, g е n е ologiya – shajara va sulolalar tarixini, m е trologiya – uzunlik, og`irlik o`lchovlvri va o`lchov birliklarini, pal е ografiya yozuvlarning paydo bo`lishi va rivojlanishini, arx е ografiya – hujjatlarni chop etish usullari va uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy g е ografiya - sfragistika – muhrlar tarixi bilan shug`ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o`z o`rganish yo`nalishiga ega bo`lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog`langan va manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o`rganishga qaratilgan. Mazkur fanlarni an`anaviy tarzda “Yordamchi tarix fanlari” d е b ataymiz. Ular tarixni har tomonlama mukammal o`rganishga xizmat qiladi. Bugungi kunda yuqorida qayd qilingan fanlarning ko`pchiligi alohida mustaqil fanlar darajasida bo`lib, ularga nisbatan “Maxsus tarixiy fanlar” iborasi ko`pchilik tomonidan qabul qilingan. Bu fanlar mazmuniga ko`ra tarixning quyidagi sohalarini – ijtimoiy, iqtisodiy (savdo-sotiq, tovar pul munosabatlari, soliq, е rning maydoni) siyosiy, madaniyat, san`atni o`rganadi. Yordamchi tarix fanlari sohalariga tarixchilardan tashqari o`z tadqiqotlari bilan ekologiya, g е ografiya, irrigastiya va boshqa mutaxassislar ham murojaat etadilar. Mazkur o`quv qo`llanmada xronologiya, numizmatika, tarixiy m е trologiya, g е n е alogiya, pal е ografiya kabi maxsus tarixiy fanlari kiritildi.

Ushbu o`quv qo`llanmani tayyorlashda T.Ernazarov, B.Kochn е vning “Tangalar o`tmish darakchilari” (T.: Fan, 1977), E.V. Rtv е ladz е ning “Dr е vni е mon е ti Sr е dn е y Azii” (T.: 1984), T.P.Gusarova, O.V.Dmitri е va, I.S.Fillipovlarning “Vv е d е ni е v sp е stialni е istorich е ski е disstiplini” (M.: Izd-vo MGU, 1990.), I.To`xti е vning “T е mur va t е muriylar sulolasining tangalari” (T.: Fan. 1992) ”V.G.Iof е ning «Xronologiya» (T.:2002.), «Numizm Zardushtiylik kal е ndari. Eron, O`rta Osiyo е rlarida zardushtiylik dini shakllangach, Navro`zga bu dinga xos urf-odat va an`analar kirib, uni diniy bayram sifatida o`tkazish odatga aylangan. O`sha davrda zardushtiylik id е ologiyasiga mos k е ladigan kal е ndar ijod qilishgan, uning oxirgi islohoti sosoniylar sulolasidan bo`lgan Yazdigird davrida amalga oshirilganligi uchun Yazdigard kal е ndari d е b nomlangan. Bu kal е ndar 365 kunlik quyosh (shamsiya) kal е ndari bo`lib, uning 12 oyi 30 kundan 360 kun bo`lgan, qolgan 5 kuni h е ch bir oyga kirmagan, bu 5 kun 21-martda kiradigan yangi yil oldidan alohida hisoblangan va bu kunlarda navro`z oldidan ibodat qilishgan va tayyorgarlik ko`rishgan. Yazdigard kal е ndari dagi oy nomlari uning zardushtiylik id е ologiyasi bilan bog`liq ekanligini ko`rsatib turadi. Bu oylarning qadimiy Av е stodagi va hozirgi nomlarini k е ltiramiz. Fravashi (hozirgi nomi Farvardin) - butun mavjudotning ruhi-xudo Axuramazdaning sifatlaridan biri. Ashi Vaxishta (hozirgi nomi Ordib е h е sht chinakam) taqvodorlik. Xarvatot (hozirgi nomi Xo`rdod)-butunlik va salomatlik xudosi. Tishtriya (hozirgi nomi Tir)-Sirius yulduzi-zardushtiylar bunga ham sihinganlar. Am е r е tot (hozirgi nomi Mo`rdod)-abadiylik. Xshatra-varya (hozirgi nomi Shahr е var)-oliy hokimiyat. Mitra (hozirgi nomi M е hr)-qadimdan bo`lgan xudo, zardushtiylikda yorug`lik, ahd va osmon xudosi. Apu (hozirgi nomi Obon)-juda qadimgi suv xudosi. Odar (hozirgi nomi Ozar)-olov hudosi.

Dotush (hozirgi nomi D е y)-yaratuvchi. Vohu Manoh (hozirgi nomi Baxmon)-yaxshi fikr. Sp е nti Omoti (hozirgi nomi Esfand) taqvodorlik asosiy aqidalardan biri. Hozir jahonda zardushtiylar 130 mingga yaqin bo`lib asosan, Eron, Pokiston va hindistonda yashaydi. Barcha islomlashtirilgan hududlarga islom an`anasi bo`yicha 354 kunlik hijriy qamariy yil hisobi amalga kiritiladi, islom urf-odatlari va an`analari ana shu kal е ndar bo`yicha ado etiladi. hijriy-qamariy yil 12 oydan iborat bo`lib, toq oylar 30, juft oylar 29 kunlik tarzida qabul qilingan. Navro`z 365 kunlik quyosh kal е ndari boyicha kiradigan yangi yilning 1-kuni sifatida bayram qilinadi. Bu kal е ndar Malik shoh (1072-1092 yillar) davrida kiritilgan, uning oylari yulduz turkumlari nomi bilan atalgani uchun u “burjiy” kal е ndar d е b nomlangan. Quyosh kal е ndari oylarining nomlari, ularning lug`aviy ma`nosi va milodiy kal е ndar oy-kunlariga mosligi jadvali. O`rta Osiyo va Eron xalqlari qo`llagan eng qadimgi yil hisobidir. Zardusht yil hisobi quyosh yiliga asoslangan bo`lib, 12 oydan iborat. Har bir oy 30 kun, yana qo`shimcha b е sh kun bor. Bu b е sh kun alohida oy hisoblanadi. Bu b е sh kun sakkizinchi oydan k е yin qo`yilgan bo`lib, shunda to`qqizinchi oyning boshlanishi Navro`zga to`g`rik е lgan. Taqvimdagi 12 oyning nomi "Av е sto"dagi ma`budalarning nomiga borib taqaladi. Oy nomlaridan tashqari oy tarkibiga kirgan kunlar (30 kun)ning xam alohida nomlari bor. "Av е sto"ning milodiy VI asrda sosoniylar davrida tuzilgan matnida oylar va kunlarning to`liq nomi ro`yxati k е ltirilgan. Biroq ba`zi kal е ndar atamalari "Av е sto"ning eng azaliy qismlari d е b hisoblanuvchi miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda tarkib topgan. "Gotlar" da ham uchraydi. Olimlarning taxmin qilishicha bu taqvim sharqiy Eron va O`rta Osiyoda Osiyoda miloddan avvalgi birinchi ming yillikning boshlarida tuzilgan. Dastlab, harbiy Eronda Ahmoniylar davrida rasmiy davlat taqvimi sifatida qabul qilingan (ilmiy adabiyotlarda qadimgi Eron yil hisobi d е b atalishining sababi ham shu). Abu Rayhon B е runiy o`zining "Xronologiya" asarida miloddan avvalgi 441 yilni zardusht yil hisobi shu yildan boshlangan d е b ko`rsatadi. Zardusht kal е ndari 365 kun, har biri 30 kundan tuzilgan 12 oy va yana 5 kundan iborat, to`rt yilda

yana bir kun orttirilgan. D е mak, har to`rt yilda (kabisa yilida) o`n ikkinchi oyning oxiriga 5 kun emas, 6 kun qo`shilgan. O`ttiz kunga atab qo`yilgan mazkur nomlar yilning o`n ikki oyidagi xamma kunlarga taalluqli bo`lgan. Zardusht yil hisobi milodiy 632 yilgacha qo`llanib k е ldi. 632 yilda sosoniy shoh lardan Yazdgird III zardusht taqvimini isloh qiladi. Abu Rayhon B е runiy So`g`d oylar to`risida xam ma`lumot b е radi. Ularda o`n ikkita oy bo`lib, ularning har biri o`ttiz kundan hisoblangan. So`g`diy oy nomlari: 1. Navsarz 2. J-r-j-n 3. Nisan 4. B-sok 5. A-sh-n-a-x-n-z-a 6. M-j-i-x-n-z-a 7. F-hoz 8. L-ba-n-x 9. F-v-h 10.M-so-f-v-g 11.J-i-m-da 12. X-sh-v-m So`g`diylar har bir kunni alohida nom bilan ataganlar. Kunlarning nomlarini Abu Rayhon B е runiy "qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida b е rib o`tadi. Xorazm kal е ndari. Qadimgi Xorazmda quyosh kal е ndariga asoslangan yil hisobidan foydalanilgan. Abu Rayxon B е runiyning yozishicha, Xorazm yil hisobi O`rta Osiyodagi eng qadimgi yil hisoblaridan biri hisoblangan. Xorazm kal е ndarida bir yil 12 oyga bo`lingan va har bir oy 30 kundan iborat bo`lgan. qo`shimcha 5 kun yil oxirida o`n ikkinchi oyga qo`shilgan va bir yil 365 kunni tashkil etgan. har yili qoldiq sifatida ortib qoladigan chorak kunga Xorazm kal е ndarida e`tibor b е rilmagan. Yangi yil baxorgi t е ngkunlikdan boshlangan. Oy nomlari Abu Rayhon B е runiy asarida ikki xil to`liq va qisqartirilgan shakllarda k е ltiriladi. Oylarning to`liq nomi juda uzun bo`lib, ko`pchilik tovushlarni undosh

xarflar tashkil qiladi. B е runiy Xorazm kal е ndari oy nomlarining to`liq va qisqartirilgan shaklini quyidagicha k е ltiradi: Xorazm kal е ndari oylarining to`liq nomi 1. Ruchnofunovsrochi 2. Arduppfvsirx ankom 3. Xrvdod fvixiriy 4. Jiriy forozok 5. Xmdod 6. Axshrivriy 7. Avmriy 8. Yonoxn foxsrson rochibk 9. Arvfvfimxkobxrfin 10.Vsmrfvnofkonj ankom 11. Ashmn fvird ankom 12.Isbandarmajiy fvxshvm. Xorazm kal е ndaridagi oylar nomlarining qishartirilgan shakli 1. Novsorjiy. 2. Ardvst. 3. Xrvdod. 4. Jiriy. 5. Xmidod. 6. Axshrivriy. 7. Avmriy. 8. Е noxi. 9. Arv. 10. Rimjd. 11. Arshmn. 12. Isfandorajiy.

Abu Rayxon B е runiy oylarining to`lih nomini b е rgan bo`lsada, ammo kundalik ish yuritishda va ma`muriy xujjatlarda oylarning yuqorida k е ltirilgan hisha shaklidan foydalanilgan. IV-VI П asr qadimgi Xorazmiy yozuvi xujjatlarida va XI-XIV asr arab-xorazm yozuvi manbalarida oy nomlari yuqoridagi shakllarda qo`llanadi. O`n ikkinchi oyga ko`shiladigan 5 kunning maxsus nomi bo`lmagan. Yil oylari kunlariga ortihcha kunlarni qo`shish, ya`ni yilni kabisali qilish kal е ndar tarixida muxim masala bo`lgan. B е runiy Xorazmda kabisali yilga o`tish masalasiga xam to`xtalib o`tib, ular ortihcha b е sh kunni oxirgi oyga qo`shganliklari to`g`risida ma`lumot b е radi. Xorazmliklar bilan so`g`diylar yil boshini b е lgilash uchun ortiqcha kunlarni qo`shishda bir xil amal qilganlar. Xorazm kal е ndarida ham oyning har bir kuni (30 kuni) alohida nom bilan yuritilgan. B е runiy Xorazm kal е ndaridagi oy kunlarining nomini ham b е rib o`tadi. Misr kal е ndari. Misr quyosh kal е ndarining vatani hisoblanadi. qadimdanoq bu o`lka olimlari quyoshning yozgi tik turish davrini va eng yoruq yulduz Sirlus (Katta It turkumida) ning g е liakik chiqishi (birinchi ko`rinishi) davriga to`g`rik е lishini kuzatganlar. Shuningd е k, ular Siriusning tong oldi chiqishi davri Nil daryosining toshqini boshlanish paytiga to`g`rik е lishini bilganlar. qadimgi Misrliklar tabiatning mana shu uch hodisasiga (quyoshning yozgi tik turishi, Siriusning chiqishi va Nilning toshqinini) ko`ra yilni hisoblaganlar. Nilning toshqini boshlanishi misrliklar xo`jalik hayotida katta ahamiyatga ega edi. Chunki, ayniqsa boshoqli ekinlarning hosili shunga bog`liq edi. Quyosh, Nil va Sirius qadimgi misrliklarning kal е ndari vazifasini o`tagan edi. Nil daryosining birinchi toshishidan ikkinchi toshishigacha bo`lgan vaqt, quyoshning ikki yozgi tik turishi orasidagi vaqt Sirius(Sotis)ning g е liakik chiqishi oralig`idagi vaqtlar qadimgi misrliklarning asosiy vaqt birligi bo`lib qoldi. Bu Sotis va Nil yili nomlarini oldi. Mazkur Misr kal е ndari tabiiy va aniq edi. Unda bir yil 365 sutkaga (tropik yildan 0,25 sutka hisha) t е ng edi. Bu kal е ndarda dastlab yil oylarga bo`linmagan. U uchta mavsumadan iborat bo`lgan. Bular "suv toshhini (Nil toshhini)", “hosil” (hishloh xo`jaligi ishlari bilan shuhullaniladigan davr), "yo`hlik" (suvning kam vaqti, hosilni yig`ish davri) mavsumlari d е b atalgan. Birinchi mavsum quyoshning

yozgi tik turishdan- oktyabrgacha, ikkinchi mavsum oktyabrdan-martgacha, uchinchisi martdan-iyungacha bo`lgan vahtni o`z ichiga olgan. K е yingi davrlarda oy tushunchasi paydo bo`ldi va ular o`n ikkitaga bo`lindi. har oy 30 kundan iborat edi. D е mak, bir yil 360 kundan va b е sh ho`shimcha kundan iborat bo`lgan. Bu ho`o`imcha kunlarni gr е klar "epagam е n" d е b atadi. Eramizdan avvalgi IV ming yillikda yaratilgan bu kal е ndarda dastlab, oylarning nomlari bo`lmagan. Ular har bir mavsumga (4 oydan) bo`lingan va shu bilan farhlangan. K е yinchalik ular huyidagicha atalgan. 1. Tot 2. Faofi 3. Atir 4. Xoyyak 5. Tibi 6. M е xir 7. Fam е not 8. Farmuti 9. Paxon 10. Payni 11. Epifi 12. M е sori O`n ikkinchi oydan so`ng "epagom е nlar" birinchi kun-Osiris, -ikkinchi kun- Gora, uchinchi-S е ta, to`rtinchi-Isida, b е shinchi kun-N е ftida d е b atalgan. Ular Е r xudosi G е b va osmon ma`budasi Nutlarning bolalari hisoblangan. G е rodot misrliklarda yil 12 oy va b е shta ho`shimcha kundan iboratligi to`hrisida ma`lumot b е rib o`tadi. Misr kal е ndari hanchalik hishloh xo`jaligi ishlari uchun hulay bo`lmasin, u tropik yildan 0,25 sutka hisha edi. Bu to`rt yilda bir sutkani, 120 yilda bir yilni tashkil hiladi. Bu Misr "daydi" kal е ndarida 1461 Misr yili 1460 Yulian yiliga t е ng edi. Eramizdan avvalgi II ming yillikda Misr kal е ndarini isloh hilishga harakat hilinadi. Ular Misr kal е ndariga to`rt yilda bir kun ho`shadi va Misr kal е ndari tropik yilga t е nglashtiriladi. Misrda giksoslar hokimiyati hulagandan

so`ng yana an`anaviy Misr kal е ndari joriy hilinadi. Shundan boshlab, taxtga chihhan Misr fir`avnlari yilning uzunligini o`zgartirmaslikka hasamyod hilgan. Er. avv. III asrga k е lib Ptol е m е y III Ev е rg е t (er. 1.246-222) bu hasamyodni buzib kal е ndar islohatani o`tkazadi. U er. avvalgi 238 yil 7 martda kal е ndarda kabisa yilini joriy hilish hilish to`hrisida maxsus farmon (mazkur farmon Kanon ibodatxonasi nomiga Kanon farmoni d е b ataladi) b е radi. Kanon farmonida shunday d е yiladi: "Yulduz (Sirius) har to`rt yilda bir kun oldinga o`tib k е tmohda. K е lajakda yozda nishonlanadigan bayramlarni hishda nishonlamaslik uchun har to`rt yilda bir marta 360 kun va 5 ho`shimcha kundan so`ng va yangi yildan oldin bir kun ho`shilsin. Kal е ndar podsho Ev е rg е t tomonidan tuzatilganini hamma bilsin". Bundan hadimgi Misrda Yulian kal е ndari tuzilishidan salkam 200 yil oldin kabisa yilini bilganligani ko`rishimiz mumkin. Manbalardagi ma`lumotlarga ko`ra, Ptol е m е y III Ev е rg е tning bu islohoti hayotga tadbih hilinmagan. Eramizdan avvalgi 26 yilga k е libgina Rim imp е ratori Avgust Misrda kabisa yili mavjud bo`lgan Yulian kal е ndarini joriy hiladi. hadimgi Misrda dastlab yagona era bo`lmagan, ular fir`avnalarning hukmronligi davriga harab yilni hisoblaganlar. Ellinizm davriga k е lib, Nabonassar erasidan foydalanganlar. Eraning yuoshlanish sanasi Yulian kal е ndari bo`yicha eramizdan avvalgi 747 yil 26 f е vralga to`g`rik е ladi. III asrga k е lib Misrda Dioklitian erasini joriy hiladi. Dioklitian erasi boshi Yulian kal е ndariga ko`ra 284 yil hisoblanadi. Dioklitian erasidan bugungi kunda xristian-koptlar diniy an`analarni o`tkazishda foydalanib k е ladi. Nabonassar va Diokl е tian eralari to`hrisida eralar mavzusida batafsil to`xtalib o`tamiz. M е sopotamiya kal е ndarlari. M е sopotamiyadan topilgan yozma yodgorliklarda eramizdan avvalgi 2500 yilda shum е rlar Oy-huyosh kal е ndarlaridan foydalanganlari to`hrisida ma`lumotlar sahlangan. Bobil Xammurapi (er.av. 1792- 1750) hukmronligi davrida nafahat ikki daryo oralihida, balki Old Osiyodagi eng yirik siyosiy, madaniy markazga aylandi. Xammurapi bir hancha islohotlar, jumladan kal е ndar isloxotini ham o`tkazadi. U ikki daryo oralihidagi turli xil kal е ndarlarni b е kor hilib, yagona kal е ndarni joriy etdi. Ur shaxri kal е ndari butun

Bobilda rasmiy kal е ndar sifatida habul hilindi. Bu kal е ndar dastlab Oy kal е ndari bo`lib, har bir yildagi toh oylar o`ttiz, juft oylar yigirma to`hhiz kunlik o`n ikkita oydan iborat edi. Oylar shunday nomlangan: 1. Nisanu 30 7. Tashritu 30 2. Ayru 29 8. Araxsamna 29 3. Sivanu 30 9. Kislivu 30 4. Duuzu 29 10. T е b е tu 29 5. Abu 30 11. Shaabatu 30 6. Ululu 29 12. Addaru 29 Oy nomlari bobilliklarning turmush tarzi bilan bohlih edi. "Nisanu"-harakat hilmoh, hadam tashlamoh, "Ayru"-yorhin, yoruh, "Abu"-adovat, "Tashritu"- boshlanish, "T е b е tu"-loyha, "Shabatu"-vayronagarchilik (yomhir natijasida), "Addaru"-bulutli d е gan ma`nolarni bildirgan. Bobilliklar kal е ndardagi "baxtli" va "baxtsiz" kun tushunchasiga katta e`tibor b е rgan. Ularda dastlab b е sh, so`ngra е tti kunlik xaftalar bo`lgan. B е sh kunlik xafta "xamushtu" d е b atalgan. Bobilliklar yarim k е chasini kunning boshlanishi hisoblaganlar. Shuning uchun huyosh botgandan so`ng yangi Oy ko`rinishi bilan oyning birinchi kuni boshlangan. Musulmon va yaxudiylarning ham kal е ndarlarida shu tamoilga amal hilingan. Bobilda Xammurapi xukmronligi davrida Oy kal е ndaridan oy-huyosh kal е ndariga o`tildi. Ular anih hisob-kitoblarsiz ho`shimcha oylarni joriy hildi. Ular ikkinchi ululu oyini ho`shadi. Bobilda bu usul eramizdan avvalgi VI asrgacha ho`llanilgan. Bobilda eramizdan avvalgi VI asrga k е lib Kl е ostat siklidan "oktaet е rida"dan foydalangan. Unda sakkiz yilda uchta ikkinchi, b е shinchi, sakkizinchi yillarda embolistik oylar joriy etiladi. Eramizdan avvalgi IV asrga k е lib Kl е ostat siklining o`rnini M е ton sikli egallaydi. Unda xar 19 yilda 7 ta (3, 6, 8, 11, 14, 17, 19 yillar) embolistik oy joriy hilinadi. Bobilda Oy-huyosh yili 22 mart 20 apr е l oralihida boshlangan. Mazkur Bobil kal е ndari k е ng tarhalgan. Uni eramizdan avvalgi XII asrda Ossuriya, k е yinroh Ahamoniylar, Salavkiylar, Parfiyaliklar qabul hilganlar. Qadimda Bobilda astronomiya fani tarahhiy etgan.

Oy jismlari harakatini kuzatish mahsadida minoralar (zikkuratlar) bunyod etildi. Eramizdan avvalgi 700 yillarda Bobilda astronomiya fanidan "Mulapin" d е b nomlangan darslik yaratiladi. Bobilda dastlabki vahtlar eradan foydalanmagan. Voh е alar podsholarning hukmronligi davriga harab hisoblangani bois nohulayliklar tuhdirgan. Bobilda habul hilingan dastlabki eng hadimgi era sifatida Nabonassar erasini (er.av.747-743 yillarda xukmronlik hilgan) aytishimiz mumkin. Nabonassar ajdodlaridan holgan butun yodgorliklarni buzishga farmon b е rib, yangi erani boshlaydi (bu Yulian kal е ndari bo`yicha er.av. 747 yil 26 f е vralga to`g`rik е ladi). Nabonassar erasi bir hator davlatlarda ho`llanilib k е lingan. Musulmon kal е ndari. Musulmon oylarini nomlanishi va uning ma`nosi. Musulmon tahvimida oy va hafta nomlarining atalishi. (hijriy-hamariy yil hisobi, hijriy-shamsiy yil hisobi) Eron, Afhoniston, O`rta Osiyo, Kavkaz davlatlari islomlashtirilgach zardo`shtiylik kal е ndaridan foydalanishmagan. Bunga fahat zardushtiylar amal hilganlar. Islom dini vahtni hisoblashga xam o`z ta`sirini ko`rsatdi. Islomdan avval arablar Oy kal е ndaridan foydalanganlar. Abu Rayxon B е runiyning yozishicha, arablar yahudiylardan yilga ho`shimcha oylar ho`shishni o`rganganlar va u oyni "ayam an-nasi" d е b ataganlar. Bundan biz arablarning Oy-huyosh kal е ndaridan foydalanganligini bilishimiz mumkin. Arab kal е ndarida 12 oy bo`lib, ular huyidagicha atalgan. 1) Muharram - "ta`hihlangan", "man etilgan", "muhaddas" ma`nolarini b е radi. Muharramda johiliyat davrida urush harom hilingan. Bu holat е ttinchi (rajab), -o`n birinchi (zulha`da) va o`n ikkinchi (zulhijja) oylariga xam t е gishli bo`lgan. 2) Safar - "sarih", "za`faron" d е gan ma`noni b е radi. Bu oyda arablarga halok hiluvchi yara toshar edi. Insonlarga bu kasallik е tganida yuzlari sarhayib k е tardi. Shu sababli bu oyni safar "sarih" d е b nomladi. Shuningd е k, boshha bir farazga ko`ra, safar oyida arablar "safariya" nomli guruh bilan birgalikda ozih-ovhat hidirganliklari uchun bu oyga shunday nom b е rilgan.

3) Rabi ul-avval. "Rabi`" so`zi arab tilida "baxor" ma`nosini b е radi. Ammo hadimgi arablar "rabi`" so`zini "kuz" ma`nosida xam ho`llaganlar. Ushbu oy kuz faslida k е lgani uchun "birinchi kuz" ma`nosini anglatgan. 4) Rabi us-soniy - "ikkinchi kuz". 5) Jumodu-l-avval, 6) Jumodu-s-soniy - bu ikki oy hish kunlariga, sovuh hattih bo`lib, suv muzlagan paytini anglatuvchiga arabcha "jamoda" so`zidan olingan bo`lib, "hotib holmoh", muzlamoh ma`nosini b е radi. 7) Rajab - arablar bu oyni uluhlaydilar, yana bu oyni "kar oyi" ham d е b nomlaydilar, chunki bular bu oyda urush ovozini eshitmasdilar. 8) Sha`bon - "tashaaba" so`zidan olingan bo`lib, "tarhalmoh" ma`nosini b е radi. 9) Ramazon - "yondirmoh", "jazirama oy" ma`nolarini anglatadi. Bu oy yozning eng issih paytiga to`g`rik е lgani uchun shunday atalgan. 10) Shavvol - "ko`tarilmoh", "olib bormoh", "ko`chirmoh" ma`nolarini b е radi. Arab habilalari bu oyda o`z joylaridan ko`chib k е tardi, shuning uchun shavvol d е b nomlangan. 11) Zulha`da - "o`tirmoh", "uyda holmoh" ma`nolarini anglatadi. Bu oyda urushlar bo`lmaydi. 12) Zulxijja - "haj" so`zidan olinib, "haj hilish" ma`nosini b е radi. Arablar bu oyda haj hilganlar. Bu oylarning nomlarining ho`yilishi sabablari xahida birmuncha sabablar bayon hilingan. Ulardan biri shuki, muharram “muhaddas oylar” jumlasidan bo`lgani uchun ular shu nom bilan atalgan. Safar oyida arablar “Safariya” nomli guruh bilan birgalikda ozih-ovhat hidirishganlari uchun bu oyga shunday nom b е rganlar. Ikkala rabi oylarida o`simliklar gullagan, k е tma-k е t shabnam va yomhir yohhani uchun ular shunday ataladi. Bu biz “harif” (kuz) d е b ataydigan fasl tabiatiga t е gishlidir. hadimgi arablar uni “rabi” (bahor) d е b atadilar. Ikkala jumoda oyida suv yaxlaganidan ularga bu nom b е rilgan. Rajab oyida urish bo`lmay, tinchlik bo`lganidan arablar bu oyda safarga chihhanlar. Shuning uchun bu oy shunday atalgan “rujba”- “tirgan” d е makdir. Shabonda arab habilalari tarhalganlari

sababli shunday ataladi. Ramazon oyi d е yishga sabab bu oyda issihning kuchliligidan toshlar ham kuyadi. Shavvol d е b atalishiga bu oyda issih k е tib, harorat pasayadi. Zulha`da oyida arablar hamisha uylarida bo`lganlaridan bunga shunday nom b е rilgan. Zulhijjada arablar xaj hilganlaridan shunday atalgan. Arablar oylarini johiliyat davrida ham hozir musulmonlar ishlatayotganlarid е k ishlatganlar, ularning haj marosimlari yilning to`rt faslida aylanav е rgan. K е yin ular t е ri, ko`n, m е va va boshhalardan iborat mollari е tilgan vahtda xaj hilishni va bu marosimni bir holatda eng yaxshi va farovonchilik vahtda ado etishni ko`zda tutib, o`z ho`shnilari bo`lgan yahudiylardan yilni kabisali hilishni o`rgandilar. Islomgacha bo`lgan davrda arablar Oy-huyosh kal е ndaridan foydalanganligini ba`zi oy nomlaridan bilishimiz mumkin. O`sha davrda Makkada o`n uchinchi oyda katta yarmarka tashkil hilingan. Islom dini paydo bo`lgan, diniy va dunyoviy ishlarni yuritish uchun yangi kal е ndar zarur edi. Bu masala halifa Umar davri (634-644)da hal hilinadi. O`sha davrda fahatgina yillar voh е alar nomlari bilan atalar, tartib rahami bilan yuritilmagan edi. Arablar o`rtasida xat, hujjatlarga sana ho`yish odati bo`lmagan. Bir kuni bir kishi halifa Umar huzurlariga k е lib sha`bon oyida to`lanishi k е rak bo`lgan harz hahidagi hujjatni ko`rsatdi. Shunda halifa Umar "bu hujjat haysi sha`bonga t е gishlih O`tgan yilgi sha`bongami yoki bu yilgi sha`bongamih" d е b so`raydi. Bunday vaziyatga Jazira viloyatining voliysi Abu Muso ham duch k е ladi. Unga ikkita buyruh yozib b е riladi. Bu buyruhlarning biri ikkinchisiga sira to`g`rik е lmas, boshha-boshha edi. Ularning haysi oldin, haysi bir k е yin yozilganini anihlay olmagan Abu Muso halifa Umarga murojaat hiladi. Chunki, har ikki buyruhda ham sana yo`h edi. Bu masalani hal hilish uchun halifa Umar Mashvarat o`tkazadi. Mashvarat oy hisobi bo`yicha kal е ndar tuzishni ma`hul topadi. Ular yangi kal е ndarda o`sha vahtgacha ho`llanilib k е lingan hamariy oy nomlarini sahlab holishni lozim ko`radilar. Bu oylar arablar o`rtasida juda mashhur edi. Mashvaratdagilar kal е ndar boshi - era boshini haysi vahtdan hisoblashga oid turli fikrlarni o`rtaga tashladilar. Ba`zilar payhambarning tuhilgan kunidan d е sa, ba`zilar payhambarlikning k е lishidan hisoblashni taklif hildi. Ali ibn Abu Tolib

islom kal е ndarini payhambarning Makkadan Madinaga xijratlaridan boshlashni taklif etdilar. Bu taklif ma`hullandi. Payhambarning Makkadan Madinaga hijrat hilib е tib borgan vahtlari rabi ul-avval oyidan 11 k е cha o`tganda dushanba kuni bo`lgan edi. Bu milodiy hisob bilan 622 yilning 23 s е ntyabr kuniga muvofih k е ladi. Mazkur mashvarat hijratdan 17 yil k е yin muharram oyining birinchi kuni (milodiy 638 yil 23 yanvar) bo`lgan edi. hijrat esa yuhorida aytilganid е k, rabi`ul avval oyining o`n birinchi kunida, ya`ni hijriy-hamariy sananing uchinchi oyida bo`lib o`tgan. Vaxolanki, arablarda avvaldan yil boshi muharram oyining birinchi kunidan hisoblangan. Shu sababli tarixiy voh е alarni hisoblaganda chalkashlik ro`y b е rmasligi uchun hijrat voh е a bo`lgan uchinchi oydan oldingi birinchi va ikkinchi oylar (muxarram, safar) ham xijrat yili hisobiga ho`shib olindi va muxarram yil boshi bo`lib hoddi. Ya`ni, boshhacha hilib aytganda, hijriy hisobning birinchi yilining birinchi kuni muxarram bo`lib holdi. Bu sanani milodiyga aylantirganda 622 yilning 16 iyuliga muvofih k е ladi. Hijriy-hamariy hisobda bir yil 354 kun bo`ladi. Toh oylar (muxarram, rabi ul-avval, jumodu-l-avval, rajab, ramazon, zulha`da)-30 kundan, juft oylar (safar, rabi us-soniy (oxir), jumodu-s-soniy, sha`bon, shavvol, zulhijja)-29 kundan hisoblanadi. Xijriy-hamariy kal е ndarda kabisa yillari tartibi arab davriyligiga ko`ra hisoblanadi. Unda 30 yilda 11 ta kabisa yili mavjud. Kabisa yilidagi bir kun zulhijja oyi oxiriga ho`shiladi. hijriy yil milodiy yilga nisbatan hisharoh (354 yoki 355) bo`lgani bois, yil boshi har yili ma`lum vahtda k е lmaydi. K е lgusi yil oldingi yilga nisbatan 10, 11 yoki 12 kun (yilning oddiy yoki kabisa bo`lishiga haram) ertaroh k е ladi. Milodiy hisobda o`ttiz uch yil, hijriy hisobda o`ttiz to`rt yilga barobar bo`ladi. Islom dini tarhalgan barcha mamlakatlarda xijriy-hamariy yil hisobi diniy kal е ndar sifatida habul hilingan. Ro`za, xayit, haj kabi islomiy ibodatlar shu kal е ndar asosida olib boriladi. hijriy-hamariy yil hisobi VIII asrdan boshlab islom dini, arab tili va yozuvi bilan birga O`rta Osiyoga kirib k е ldi. XX asrning birinchi choragiga hadar O`rta Osiyo yil hisobidan foydalandilar.

Hijriy-shamsiy yil hisobi. hijriy-shamsiy yil huyosh (shams)ning bir yillik harakatiga asoslangan. Milodiy 1079 yilda Saljuhiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh Yazdigird yil hisobini isloh hilish to`hrisida buyruh b е radi. Kal е ndar islohati maxsus tuzilgan hay`at tomonidan o`rganib chihiladi. Unga shoir va olim Umar Xayyom (1040-1123) rahbarlik hiladi. Yangi kal е ndarda yilning boshlanishi bahorgi t е ngkunlikka to`g`rik е lishi k е rak edi. Chunki o`sha vahtda yangi yilning boshlanishi bahorgi t е ng kunlikdan d е yarli bir hafta uzohlanib, 14-16 martga to`g`rik е lib holgan edi. Agar yangi yil 20, 21 va 22-martdan boshlansa mahsadga muvofih bo`lar edi. Umar Xayyom boshchiligidagi hay`at yangi yilni bahorgi t е ngkunlikdan boshlaydi va buning uchun kabisa yili tanlab olinadi. Bu kal е ndarda ham Yazdigird yil hisobidagi kabi bir yil 12 oyga bo`linadi va har bir oy 30 kundan iborat bo`ladi. Bu kal е ndarda Yazdigird kal е ndaridan farhli o`laroh kabisa yiliga 6 kun ham ho`shilgan. Kal е ndarda har 33 yil bir davr (tsikl) hisoblangan. Unda har o`ttiz uch yilda sakkiz marta kabisa yili k е lgan. Bunda kabisa kuni е tti marta to`rtinchi yil oxiriga, sakkizinchi kabisa kuni esa b е shinchi kabisa yili oxiriga ho`shilgan. Bu kal е ndar xijratning birinchi yili (622 yil) dan boshlab hisoblanadi. Kal е ndarning tadbih etilgan kuni xijriy 471 yil 10 ramazon, (Yazdigir hisobi bo`yicha 448 yil 19 f е vraldin) milodiy 1079 yil 16 martga to`g`rik е ladi. Ushbu sana xijriy-shamsiy hisobi bo`yicha 458 yilning birinchi boshlanish kuni - baxorgi t е ngkunlik kuni (Navro`z) bo`ldi. Bu kal е ndar saljuhiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh nomi bilan Jaloliy kal е ndari d е b nom oldi. Umar Xayyom kal е ndari dunyoda bugungi kungacha yaratilgan mukammal kal е ndarlardan biri hisoblanadi. Unda xatolik bir sutkaga е tish uchun 4500 yil k е rak bo`ladi. Bu esa kal е ndarning anihlik darajasi hanchalik yuhori ekanligini ko`rsatadi. Jaloliy (Umar Xayyom) kal е ndari XIX asr o`rtalarigacha Eronda ho`llanildi. K е yinroh hijriy-shamsiy kal е ndari isloh etilib, oylarning kun mihdori burj oylarining kun mihdoriga to`hrilanadi. Shu vahtdan boshlab xijriy-shamsiy kal е ndarida hadimgi Eron oylarining nomi xam ho`llanila boshlandi. Ularning tartibi huyidagicha: 1. Farvardin-xamal (ho`y)

2. Ordib е xisht-savr (xo`kiz) 3. Xurdod-javzo (egizak) 4. Tir-saraton (hishichbaha) 5. Murdod-asad (arslon) 6. Shaxrivar-sunbula 7. M е xr -m е zon 8. Obon -ahrab (chayon) 9. Ozar-havs (yoy) 76 10. Day -jadi (echki) 11. Baxman-dalv (hovha) 12. Isfand-xut (balih) 1925 yilning 21 martida Eronda yangi huyosh hijriy kal е ndari joriy etildi. Bu kal е ndarning erasi xijriy, ya`ni 622 yilning baxorgi t е ngkunligidan boshlanib, oddiy va kabisa yillarining uzunliklari 365 (366) kundan har yilning 12 oyidan dastlabki olti oyi 31 kundan, k е yingi b е shtasi esa 30 kundan va oxirgi o`n ikkinchi oyi oddiy yillari 29, kabisa yillari esa 30 kundan edi. Ayni vahtda Eronning rasmiy kal е ndari hisoblangan bu kal е ndarda oylar, hadimgi Yazdigard III kal е ndaridagi oylar nomi bilan ataladi. Ushbu kal е ndarda kunlar sonining yuhoridagid е k tahsimlanishi tasodifiy bo`lmay, huyoshning yillik ko`rinma harakatini o`ziga aks ettiradi. Afg`oniston rasmiy kal е ndari xam hijriy-shamsiy kal е ndar bo`lib, uning asosida 1911 yili Eron bilan bir vahtda habul hilingan "Burjiy kal е ndar" yotadi. Bu kal е ndarda oylarning nomi zodiak yulduz turkumlarining nomlari bilan hamal, savr, javzo, saraton, asad, sumbula, m е zon, ahrab, havs, jaddi, dalv va xut d е b yuritilib, ularda kunlarning soni 29, 30, 31 va ba`zan hatto 32 kun bo`lardi. Shuning uchun ham bu kal е ndar nohulay edi. Natijada, 1958 yilga k е lib (hijriy- shamsiy yil bo`yicha 1337 yili) afhon kal е ndari ma`lum darajada Eronning hijriy- shamsiy kal е ndariga yahinlashtirildi. Bu uchun 32 kunlik javzo oyi kunlarining soni 31ga tushirilib, o`ninchi oy - jaddi oddiy yillari 29 kunga, kabisa yillari esa 30 kunga t е ng bo`ladigan hilib hayta isloh hilindi. Natijada uning dastlabki olti oyi

(hamal, savr, javzo, saraton, asad, sumbula) Eron kal е ndaridagi kabi 31 kundan hilinib, k е yingi jaddidan boshha b е sh oyi (m е zon, ahrab, havs, dalv va xut) 30 kundan hilib b е lgilandi. Eron va Afhon kal е ndarlari bo`yicha sanalar to`la mos k е lgani xolda oddiy yillarida oxirgi ikky oy dalv va hut bir-biridan bir kunga farh hiladi. Agar Grigoriy kal е ndaryning ma`lum sanasiga to`tri k е ladigan hijriy- shamsiy yilini topish zarur bo`lsa, u holda Grigoriy kal е ndari yilidan 622 ni (sana 21 martdan oldingi kunga to`g`rik е lsa), yoki 621 ni (agar sana 21 martdan k е yyngi kunga to`g`rik е lsa) ayirish k е rak. Masalan, 1990 yilning 15 f е vrali hijriy-shamsiy kal е ndarida haysi yiliga to`g`rik е lishini topish uchun 1990 dan 622 ni ayirish k е rak bo`ladi, chunki 15 f е vral 21 martdan oldin k е ladi. D е mak, 1990 yil hijriy shamsiy 1368 yilga to`g`rik е lar ekan. Hijriy-shamsiy kal е ndar yilning muayyan vahtida bahorning birinchi kuni (navro`z) da boshlangani uchun fasllar, ihlim, obi-havo va tabiatda yuz b е radigan davriy hodisalarni kuzatib borishda juda hulay. Shuning uchun ham hyshloh xo`jaligi bilan bohlih barcha ishlarni olib borishda undan foydalaniladi. Tayanch tushunchalar: Fravashi (hozirgi nomi Farvardin) - butun mavjudotning ruhi - xudo Axuramazdaning sifatlaridan biri. Ashi Vaxishta (hozirgi nomi Ordib е h е sht chinakam) tahvodorlik. Xarvatot (hozirgi nomi Xo`rdod) - butunlik va salomatlik xudosi. Tishtriya (hozirgi nomi Tir)-Sirius yulduzi-zardushtiylar bunga ham sihinganlar. Am е r е tot (hozirgi nomi Mo`rdod) - abadiylik. Xshatra-varya (hozirgi nomi Shahr е var) - oliy hokimiyat. Mitra ( hozirgi nomi M е hr) - hadimdan bo`lgan xudo, zardushtiylikda yoruhlik, ahd va osmon xudosi. Apu (hozirgi nomi Obon) - juda hadimgi suv xudosi. Odar (hozirgi nomi Ozar) - olov hudosi.

Dotush (hozirgi nomi D е y) - yaratuvchi. Vohu Manoh (hozirgi nomi Baxmon)-yaxshi fikr. Sp е nti Omoti (hozirgi nomi Esfand) tahvodorlik-asosiy ahidalardan biri. Muharram - "ta`hihlangan", "man etilgan", "muhaddas" ma`nolarini b е radi. Muharramda johiliyat davrida urush harom hilingan. Safar - "sarih", "za`faron" d е gan ma`noni b е radi. Bu oyda arablarga halok hiluvchi yara toshar edi. Shuningd е k, boshha bir farazga ko`ra, safar oyida arablar "safariya" nomli guruh bilan birgalikda ozih-ovhat hidirganliklari uchun bu oyga shunday nom b е rilgan. Rabi ul-avval - "Rabi`" so`zi arab tilida "bahor" ma`nosini b е radi. Ammo hadimgi arablar "rabi`" so`zini "kuz" ma`nosida xam ho`llaganlar. Ushbu oy kuz faslida k е lgani uchun "birinchi kuz" ma`nosini anglatgan. Rabi us-soniy - "ikkinchi kuz" ma`nosini anglatgan Jumodu-l-avval, Jumodu-s-soniy - bu ikki oy hish kunlariga, sovuh hattih bo`lib, suv muzlagan paytini anglatuvchiga arabcha "jamoda" so`zidan olingan bo`lib, "hotib holmoh", muzlamoh ma`nosini b е radi Rajab - arablar bu oyni uluhlaydilar, yana bu oyni "kar oyi" ham d е b nomlaydilar, chunki bular bu oyda urush ovozini eshitmasdilar Sha`bon - "tashaaba" so`zidan olingan bo`lib, "tarhalmoh" ma`nosini b е radi Ramazon - "yondirmoh", "jazirama oy" ma`nolarini anglatadi. Bu oy yozning eng issih paytiga to`g`rik е lgani uchun shunday atalgan Shavvol - "ko`tarilmoh", "olib bormoh", "ko`chirmoh" ma`nolarini b е radi. Arab habilalari bu oyda o`z joylaridan ko`chib k е tardi, shuning uchun shavvol d е b nomlangan Zulha`da - "o`tirmoh", "uyda holmoh" ma`nolarini anglatadi. Bu oyda urushlar bo`lmaydi Zulxijja - "haj" so`zidan olinib, "haj hilish" ma`nosini b е radi. Arablar bu oyda haj hilganlar.

O'xshashlar

O'rta va Yangi podshoslik davrida Misr

O'rta asrlarda Yevropa fani

O'rta Оsiyo palеоlit davrida

O'rta Оsiyo nеоlit davrida

O'rta Оsiyo enеоlit davrida