O'rta asrlarda Yevropa fani - Tarix - Referatlar

O'rta asrlarda Yevropa fani

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

O`rta asrlarda Yevropa fani Reja: 1. O`rta asrlarda Yevropada Fan taraqqiyoti. 2. Sxolastika-o`rta asrlar davri fanining o`ziga xos shakli. 3. Ilk universitetlarning tashkil etilishi. 1.

VIII-IX asr Fan tarixida buyuk burilishi asri bo`ldi. Adam Mets tomonidan «Musulmon Renessansi » deb atalgan bu hodisa tayin tarixiy shaxslar - siyosiy muhitning yaratilishi Xorun-ar Rashid va ayniqsa uning vorisi Al-Ma`mun nomi bilan, fandagi uyg`onish esa Muhammad ibn Muso, al-Xorazmiy kabi olimlar nomi bilan bog`liq. Birining homiyligida «Bayt-ul Xikma » Bog`dod akademiyasi tashkil etilgan bo`lsa , ikkinchisining rahbarligi va shaxsiy ilmiy jasorati tufayli fan yana taraqqiyot ko`chasiga chiqdi. Bu ko`cha borgan sari shoh ko`chaga aylandi. Alal oqibat-bugungi dunyo tamadduniga olib keldi. Yevropaliklar «Arab fani» yoki «Musulmon Sharqi fani» nomi bilan atashini rasm qilgan hodisada aslida barcha musulmon o`lkalarining vakillari ishtirok etgan, ayniqsa, Movaraunnaxr olimlarining hissasi ulkan. «Musulmon Renessansi» Al-Ma`mun akademiyasidan boshlanib Ulug`bek akademiyasi bilan tugaydigan yetti asrlik davrni qamraydi. Bu davr haqida gap ketar ekan, Sharq olimlarnining uch buyuk xizmatining qayd etish lozim. Birinchidan - ular Yunon Fani yutuqlarini yo`qolib ketishidan saqlab qoldi. Yunon olimlari asarlarning mutlaq ko`pchiligi faqat arabchaga tarjima orqali yoki ularning mazmuni Sharq olimlarining asarlarida yetib kelgan. Bir ibratli misol Arximedning «Lemalar kitobi»ni Sobit ibn Qurra (836 —901 y) arabchaga o`giradi va sharhlaydi, oradan 100 yil o`tgach Al-Ko`hiy uni kengaytiradi, yana 50 yildan keyin an-Nasaviy qisqartiradi, nixoyat, 1659 yilda an- Nasaviy qo`lyozmasini Foster lotinchaga tarjima qilib Londonda chop ettiradi. Ikkinchidan, Musulmon olimlari yunon, hind, eron, xorazm, bobil, Misr va boshqa hududlarda jamlangan bilimlarni sintez qiladi-saraladi. Bu mintaqalar qatoriga muayyan darajada Xitoyni ham qo`shsa bo`ladi. Garchi Xitoy fanining yutuqlari (mas, matem. oid «o`n kitob») Yaqin va O`rta Sharqda ma`lum bo`lgani haqida tayin tarixiy ma`lumotlar topilmagan bo`lsa ham bilvosita dalillar farazimizga asos beradi. Mas, 1267 yilda Jaloliddin degan astronomning Xonbaliqqa taklif qilingani, Marog`a rasadxonasida esa Fao Munchi ismli olim ishlagani ma`lum. Yoki Fan taraqqiyotida beqiyos o`rin tutgan qog`oz ishlab

chiqarishni olaylik. U aynan Xitoydan Markaziy Osiyo orqali Yaqin Sharqqa , undan so`ng Yevropaga tarqalgan. O`rta asr Sharq olimlarning uchinchi buyuk xizmati - fan yuksalishini navbatdagi bosqichga ko`tarish, jumladan, Yangi Fan sohalariga asos solishdan iborat. Algebra (Al-Xorazmiy), trigonometriya (Abul Vafo, Nasriddin Tusiy), farmakologiya (Ibn Sino, Abu Bakr Roziy), mineralogiya (Al-Kindiy va Beruniy), geodeziya (Beruniy) shular jumlasidandir. Bu o`rinda falsafa va boshqa gumanitar fanlar borasida to`xtab o`tishga hojat yo`q. Lekin tabiiy fanlar sohasidagi ayrim faktlar bag`oyat diqqatga sazovor. Yaqin-yaqingacha Sharq olimlari asosan nazariy mushohada va passiv (mas, astronomik) kuzatuvlar bilan shug`ullangan, faol (tayin maqsadga yo`naltirilgan) tajriba asosida fanni rivojlantirish XVI asrdan Yevropada boshlangan, degan g`oya – yevropatsentrizm hukmron edi. Lekin tarixiy dalillar bu da`voni rad etdi va aksincha, faol tajriba g`oyasini ham Yevropa Sharqdan o`zlashtirganini isbotladi. Bir qator olimlar o`rta asrlar islom dunyosini fanda- fizikaning mexanika, optika sohalarida hamda kimyoda tajriba vositasida muhim natijalariga erishganini qayd qiladi. X-XI asrlardan boshlab «musulmon fani» yutuqlari Yevropad a tarqala boshladi. Bunda savdogarlar va sayyohlardan tashqari atay ilm istab yo`lga tushganlarning xizmati katta. Mas, afrikalik Konstantin (1087 y.vaf.et.), batlik Adelard, kremonalik Gerardro (XII asr) kitoblarni arab tilidan lotinchaga ta rjima qilishni, «Magistr A» taxallusli olim (XII asr), pizalik Leonarda (1180- 1240 y.) esa qayta ishlab yozishni boshlagan. O`rta asrlar degan ibora Uygonish davrida kelib chiqqan bo`lib, ikki buyuk madaniyat , yorqin hayot antik davri va uyg`onish davrining oralig`i mudxish qoloqlik, diniy jaholat hukmron bo`lgan davr deb hisoblangan . O`rta asrlar ham o`z navbatida ilk va yetuk davrlarga bo`lingan. XIII-XIV asrlarda Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy taraqqiyoti chetdan bu o`rinda Sharqdan bo`lgan ta`sirini o`zlashtirish darajasiga ko`tarilgan edi. Yevropa Sharqdan ilm, falsafa, ayniqsa Aristotel ta`limotini

o`zlashtiribgina qo`ymay Sharq xalqlarining ming yillik madaniyati tanishib, uni o`zlashtirib boshlaydi. SXOLASTIKA (yun. scholastikos - maktabga, olimga oid) — diniy dunyoqarashni nazariy asoslashga intiluvchi diniy falsafa. O`rta asrlarda G`arbiy YEvropada taraqqiy etgan. U ilohiyot-aqida asoslarini ratsionalistik meto dika va formal mantiq masalalari («masala talashish») b-n bog`laydi. Sxolastika so`zi ning lug`aviy ma`nosi «maktab», «o`qiydigan joy» kabilarni anglatadi. Sxolastlar deb Buyuk Karl saroyidagi, saroy maktab-laridagi o`qituvchilarni hamda dinni o`qitishda falsafadan foydalangan o`rta asr ilohiyotchilarini ataganlar. Bular haqiqatni yangidan qidirmaganlar, balki mav-jud haqiqatni mantiqiy yo`llar bilan isbotlashga harakat qilganlar. Sxolastika — bu ilohiyotni ratsionallashtirishga bo`lgan urinishning yangi ko`rinishidir. E`tiqodni tafakkur bilan mustahkamlash maqsadida ilohiyot muqaddas kitoblar falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilinishi kerak, deb hisoblagan. Muqaddas kitob so`zlarini Aristotel deduktiv logikasi yordamida sistemalashtirish va yangi kashf qilingan Aristotel falsafasi bilan uyg`unlashtirish kerak, deb hisoblangan. Sxolastika Aristotel falsafasining YEvropaga kirib kelishining asosiy sababidir. V asrda Boetsiy tomonidan tarjima qilingan bir necha asarlargina mavjud edi. Uning dunyoqarashi haqida lotin tilidagi tarjimalardan juda kam ma`lumotga ega edilar. XII asrga kelib G`arbiy YEvropada Aristotelning lotin va arab tilidan tarjima qilingan asarlari bilan kengroq tanishdilar. Buyuk arab mutafakkiri Ibn Rushd (Averroes -1128—1198) nin g tarjima va sharhlari 1200 yildan YEvropaga Ispaniya (Andaluziya ) orqali kirib keldi. Xuddi shu davrda YEvropaga mashhur yahudiy mutafakkiri Moisey Maymoniy (1135—1204) tomonidan qilingan tarjimalar ham kirib kela boshladi. Sxolastikaning tarqalishiga yana bir sabab — muqaddas kitoblarni o`rganish uchun ayrim monax ordenlarining falsafaga qiziqishi bo`ldi. Masalan, Foma Akvinskiy , uning ustozi Buyuk Albert Dominikan ordeni monaxlari, Vilyam Okkam va Bonavetura, frantsiskan ordenlari monaxlari edi. XII

asrda vujudga kelgan universitetlar yangi ilmiy yo`nalishga boshpana bo`ldi va tez orada ilohiyotni mantiq va tafakkur yordamida o`rganishning dasturi ishlab chiqildi. Masalan, Parij universiteti Abelyar davrida sxolastikaning yetakchi markaziga aylandi. Sxolastlar asosan haqiqatni qidirish bilan emas, balki mavjud bo`lgan umumiy haqiqatni ratsional taxlil qilish bilan shug`ullanganlar. Ular uchun haqiqatga qanday usul bilan erishilmasin, muqaddas kitoblarga e`tiqod usuli bilanmi yoki falsafiy mantiq usuli bilanmi, bundan qat`i nazar, haqiqatning garmonik tarzda yaxlit bo`lishi shart qilib qo`yilgan. O`rta asr tafakkuri faqat siyosiy va cherkov birligiga erishishnigina emas, balki falsafada birlikka ham erishishni xoxlagan. XIII asrda YEvropada Aristotel falsafasining kirib kelishi sxolastlarni bu masalani bajarishga undadi. Sxolastlar uchun dalillar mutlaq, ishonchli va muximdir. Ular ta`limotining mazmunini Bibliya (Tavrot va Injil), e`tiqod ramzlari, cherkov otalarining asarlari tashkil etardi. Ularning maqsadi esa e`tiqod aqlga mos keladimi, degan savolga javob berish bo`lgan. UNIVERSITET (lot . universitas – yig`indi, majmua ) — tabiiy, ijtimoiy va gumanitar yunalishda yuksak malakali mutaxassislar tayyorlashga yo`naltirilgan ko`p tarmoqli oliy o`quv-ilmiy muassasa. Universitet o`z bitiruvchilarining kelajakdagi ilmiy-amaliy va pedagogik faoliyatlari uchun chuqur nazariy tayyorgarlik ko`rishlarini ta`minlaydi. O`quv va ilmiy tadqiqot ishlarining uzviy ravishda qo`shib olib borilishi Universitet ta`limining asosiy o`ziga xos jihatidir. Universitet musulmon Sharqidagi oliy Madrasa yoki madrasai oliya (k,. Madrasa) maqomiga to`g`ri keladi. Yaqin Sharq mamla katlarida dorilfunun deb ataladi. O`rta asrlar Yevropasida dastlab turli sherikchilik birlashmalari, savdogarlar gildiyalari, sanoat-tijorat tsexlari va boshqa shirkatlar Universitet deb yuritilgan. Yevropada Universitetning yuzaga kelishi muayyan iqtisodiy taraqqiyotga erishilganligi, shaharlarning ko`payishi, hunarmandchilik va

savdoning rivojlanishi, madaniyatning yuksalishi, shuningdek, ilm-fanning taraqqiy etib, turli falsafiy oqimlarning paydo bo`lishi b-n bog`liq. Maorif va mantiq markazi bo`lgan universitetlar YEvropada 1200 yildan vujudga kela boshladi. 1400 yilda YEvropada 76 ta universitet bor edi. Universitet dasturining aksariyatini sxolastika darsi tashkil qilardi. Ko`pchilik mashhur universitetlarga shu yillarda asos solingan. Universitetlar tashkil bo`lishi va rivojlanishining bir necha sabablari bo`lgan. Martsion Kapelli 425 yidtsa Rimda trivium va kvadriviumdan dinda foydalanishni ishlab chiqdi. Triviumga grammatika, ritorika va logika kiradi. Kvadriviumni geometriya, arifmetika, astronomiya va musiqa tashkil etar edi. Trivium ruhoniylar uchun notiqlik san`atini samarali o`qitish uchun foydali va zarur edi. Kvadrivaium esa cherkov bayramlari vaqtlarini aniqlashga yordam berardi. Bu mashg`ulotlar Buyuk Karlning maktabida olib borilardi. Bu mashg`ulotlar 550—1100 yillardagi monastir maktablarini eslatar edi. Oliy maktablarning boshqa markazlari yepiskoplarning cherkov kafedralarida mavjud edi. Masalan , Parij universiteti Parij Momo Havo cherkovining maktab kafedrasi asosida tashkil qilingan. Universitetlar vujudga kelishining ikkinchi sababi mashhur olimlar faoliyatiga borib taqaladi. Masalan, XI asrda Irneriy Rim huquqshunosligining mashhur tadqiqotchisi sifatida taniladi va Bolonya shahriga talaba va qiziquvchilar uning ma`ruzalarini eshitish uchun oqib kela boshlaydilar. Tez orada u yerda Bolonya universiteti tashkil qilinadi. Abelyarning o`qituvchilik shuhrati Parij universitetining vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Universitetlar , shuningdek, talabalarning chiqishlari yoki ko`chib yurishlari bilan ham vujudga kelgan. XII asrning o`rtalarida Angliya va Frantsiya qirollari o`zaro nizolashib qoladi va angliyalik talabalar Parij universitetida o`zlariga yomon munosabatda bo`lmoqdalar, deb hisoblab, 1168 yilda Angliyaning Oksford shahriga ko`chib ketadilar. Mashhur Oksford universiteti ko`p jihatdan shu tufayli vujudga kelgan . Kembridj universiteti esa talabalarning g`alayoni va ularning 1209 yilda Oksforddan Kembridjga ketishlari tufayli vujudga kelgan.

«Universitet» («universitas») so`zi talabalar va o`quvchilarning uyushmasi gildiya ma`nosini anglatgan. Ular Janubiy YEvropadagi universitetlar namunasida tashkil qilinib, shaharliklar haqoratidan yoki o`qituvchilar hujumidan himoya qilish maqsadida tuzilgandi. Universitetlar qirol yoki hokimlardan yer, o`qish va yotoqxonalarga mo`ljallangan binolar uchun joy, turli imtiyoz va majburiyatlar olganlar. Agar Bolonya universiteti huquqni tadqiq qilishda mashhur bo`lsa, Salerno universiteti tibbiyot sohasidagi tadqiqotlar bilan mashhur bo`lib, Shimoliy YEvropadagi universitetlar namunasida tashkil qilingan. U yerda asosan o`qituvchilar uyushmasi ( gildiyas i) bo`lgan. Har bir universitetda odatda to`rtta fakultet bo`lgan. U yerda asosan gumanitar fanlar o`qitilgan. Ilohiyot, huquq va tibbiyotga oid fanlar esa yuqori kurs talabalariga o`qitilgan. Gumanitar fanning oddiy dasturi bo`yicha talab trivium (grammatika, ritorika, mantiq)ni o`rgangan. Buning uchun unga bakalavr unvoni berilgan. Keyinchalik u kvadrivium (geometriya, arifmetika, astronomiya, musiqalar)ni o`qib, magistr unvonini olgan. Bunday unvon olmasdan o`qituvchilik qilishi mumkin bo`lmagan. Boshqa fakultetlarda o`qishni davom ettirib, huquqshunoslik, ilohiyot, tibbiyot fanlari bo`yicha doktorlik unvonini olishi mumkin bo`lgan. O`rta asr universitetlariga 14 yoshdan kirish mumkin bo`lgan bo`lsada, u yerda asosan 16—18 yoshdagilar tahsil olgan. Talabalar cherkov xodimlariga beriladigan imtiyozlardan foydalanganlar. Imtihonlar og`zaki tarzda bo`lib, turli savol-javobni o`z ichiga olgan. Imtihon paytida talaba, o`qituvchilar va talabalar oldida o`z nuqti nazarini himoya qilishi mumkin bo`lgan. O`qish lotin tilida olib borilgan. Darsliklar asosan o`qituvchilarning o`zlaridagina mavjud bo`lganligi uchun talabalar darslarni yod olganlar. Shuning uchun o`sha vaqtda yaxshi xotira va m antiqdan foydalanish mumkin edi. O`qitish jarayoni muhokama qilish va ma`ruzalar shaklida olib borilardi. O`sha davrdagi universitetlar fan va iqtisod sohasidagi mutaxassislarni emas, balki cherkovning ma`naviy ehtiyojlari uchun xizmat qiladigan xizmatchilarni tayyorlardilar.

Universitetlar qadimgi yunoniston va Rimda shu bilan birga bizning mamlakatimizda ham mashhur bo`lgan ustoz va shogirdlar to`planib ilm o`rganadigan, o`rgatiladigan va ilmiy bahslar olib boriladigan maktablar tarzida shakllangan bo`lsalarda ammo Fan sohalarining ko`pligi tufayli alohida ilm uchog`iga aylanib qoldilar. Ularning tajribasi keyinroq butun dunyoga tarqalib ketdi. Shuning uchun ham ilk Universitetlar iqtisodiy jihatdan rivojlangan Italiya, Ispaniya, Frantsiya singari G`arbiy Yevropa mamlakatlarida tashkil topdi. Dastlabki Universitetlar Italiyaning Bolonya (11-a.), Salerno (12-a. oxirlari ), Frantsiyaning Parij (1215), Monpele (1289), Buyuk Britaniyaning Kembrij (1209), Oksford (12-a. 2-yarmi), Ispaniyaning Salamanka (1218), Portugaliyaning Lissabon (1290) shaharlarida paydo bo`ldi. XIV asrga kelib Markaziy Yevropada ham bir nechta Universitetlar ochildi. Ishlab chiqarish va ilm-fan taraqqiyoti tufayli 1348 y. Praga, 1364 y. Krakov, 1365 y. Vena Universitetlari yuzaga keldi. O`rta asrlardagi Universitetlarda , odatda, artistlik (tayyorlov). ilohiyot, tibbiyot, huquq singari 4 fakultet bo`lgan. Ar tistlik fakulteti hamma uchun majburiy bo`lib, unda ritsarlar uchun zarur «etti erkin san`at» o`rgatilgan. Ar tistlik fakultetining grammatika, rito rika (notiqlik), dialektika asoslarini o`rgangan talabasiga san`at bakalavri darajasi berilgan. Fakultetning falsafa, arifme tika, geom., astronomiya va musiqa nazariyasining to`liq kursini o`zlashtirgan talaba san`at magistri darajasiga erishgan va u qolgan 3 fakultetdan biriga kirib o`qish huququqini qo`lga kiritgan. Dastlabki Universitetlarda xuddi madrasalardagi kabi o`qish muddati ham, talabalarning yosh chegarasi ham belgilab qo`yilmagan. Amalda Universitetda o`qish 12—14 yillab davom etgan. Chet ellardagi hozirgi Universitetlar tashkiliy tuzilishiga ko`ra, mustaqil fakultet, institut, maktab va kollejlarning o`ziga xos birlashmasidan iborat. Dunyoning ko`p Universitetlarida ilmiy tadqiqotchilar b-n birga o`rta maktab

o`qituvchilari ham tayyorlanadi. Odatda, aksar zamonaviy Universitetlarda tabiiyot, tibbiyot, huquq, filol., falsafa, iqtisod, muxandislik, ayrimlarida ilohiyot fakultetlari mavjud. Dunyoda Universitet ta`limining Buyuk Britaniya, Fran tsiya va Ispaniya tizimlari keng yoyilgan. Jumladan, Buyuk Britaniyada Universitet ta`limi har biri 2 yil davom etadigan 3 bosqichdan iborat. 1-bosqich oraliq bosqich deb ataladi va unda asosan umumta`lim fanlar urganiladi. 2-bosqich mutaxassislik bosqichi deyiladi va talabaning bakalavr darajasini olishi b-n tugallanadi. 3-bosqich yuqori bosqich deb nomlanadi va bitiruvchi magistr darajasiga erishadi . Frantsiyada Universitet ta`lim tizimi doimiy bosqichlarga ajratilmagan. Bu yerda qaysi kasbni egallashiga qarab, talaba 4 y.dan 7 y.gacha o`qiydi. Ispaniya Universitet ta` lim tizimi ham Frantsiya Universitet ta`lim tizimiga yakun keladi. 1- Rim imperiyasi qulagan davrdan to XII-XIII asrgacha , 2-XIII-XIV asrlardan to XVII asrgacha ya`ni Yevropa qit`asidagi 1- burjua inqilobigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Yevropa mamlakatlari tarixini bunday davrlashtirish so`nggi vaqtlarda , 70-80 yillarda ro`y berdi. Avvallari Uyg`nish davrigacha bo`lgan davrlar O`rta asrlar deb hisoblangan. Yevropa mamlakatlarida ilm-fan, adabiyot, san`at, texnik a ayniqsa falsafa va umuman Uyg`onish davrining o`zini uning mafkurasi bo`lmish gumanizmni, Isaviya dinidagi bid`at oqimlarini sharqdan bo`lgan ta`sirsiz tasavvur etib ham bo`lmaydi. Xaqiqatan tasavvur falsafasiz Frantsus monaxlari tashkiloti va ta`limoti (XII-XIII asrlar), ismoiliylar ta`limotisiz Yevropa mamlakatlari, ayniqsa, Janubiy Frantsiyada keng tarqalgan katar, albigoy bid`at mazxablari salb yurishlarisiz Rim papasi tomonidan tor-mor etilgan tamplier tashkilotini (fr. 1119 yil Salb yurishlari davrida tashkil topgan diniy-ritsarlik organi a`zolari.), Yevropada yangicha dunyoqarash shakllanishiga zamin hozirlagan

yuqoridagi uzgarishlarsiz taraqqiyotni tasavvur etib bo`lmaydi. Bu o`zgarishlar sharkqilmi, falsafasi , Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd kabilar ta`limotlarining Yevropada tarqalishiga sharoit yaratadi.

Adabiyotlar: 1 Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch. T.”Ma`naviyat”. 2008. 1. Bekmuxamedov X. Tarix terminlari izohli lug`ati. T. 1978 2. Komilov N. Tafakkur karvonlari. T. 1999 3. Konrad N.I. Zapad i Vostok. M. 1966. 4. Sulaymonova F. Sharq va G`arb. T. 1997. Fomchenko A. O`rta asrlar tarixidan izohli lug`at.T.1979.

O'xshashlar

XVII asrlarda Yevropa san'ati

IX – XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy hayot

VI-XI asrlarda Yevropa madaniyati (Tarix o'qitish metodikasi)

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

O'rta Оsiyo palеоlit davrida