O`RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIGA IX-XII, XIV-XV ASRLARDA YUZ BERGAN UYG`ONISH - Tarix - Referatlar

O`RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIGA IX-XII, XIV-XV ASRLARDA YUZ BERGAN UYG`ONISH

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O`RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIGA IX-XII, XIV-XV ASRLARDA YUZ BERGAN UYG`ONISH (RENESSANS) DAVRI XALQLARIMIZNING JAHON SIVILIZATSIYASIGA QO`SHGAN HISSASI. REJA: 1.Markaziy Osiyoda ilk uyg`onish davrining vujudga kelishidagi ijtimoiy siyosiy shart sharoit. 2.O`lkamizda adabiyot ilm fan madaniyatning yuksak bosqichga ko`tarilishi. Buyuk allomalarning jahon tsivilizatsiyasiga qo`shgan hissasi. 3.Movarounnaxrda XIV-XV asrlarda moddiy va madaniy taraqqiyotning tiklanishi va yangi bosqichga ko`tarilishi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T. 1998. 2.Xayrullayev M. O`rta Osiyoda ilk uyg`onish davri madaniyati. T. Fan. 1999. 3.F.Sulaymonova . Sharq va G`arb. T. Uzbekiston 1997. 4.Buyuk siymolar allomalar. Meros. 1995, 1996,1998 yillar. 5.N.Yo`ldoshev. Bahouddin Naqshband. Buxoro. 1993. 6.A.G.Abdunabiyev. V klad mirovuyu tsivilizatsuyu. T. 1997. 7.Aziz Qayumov. A h mad al Farg`oniy. T.Fan. 1990. 8.O`zbekiston tarixi. T.Universitet. 1998.

www.arxiv.uz IX-XII va XIV-XV asrlar davri tarixi tarixan sodir bo`lgan voqea hodisalarning nazariy ilmiy xolislik asosida hech qanday o`zgarishsizlarsiz haqiqiy mezon asosida ilmiy monografik asarlar va adabiyotlar yozilgan. Fozila Sulaymonovaning Sharq va G`arb Valixo`jayevning Xo`ja Axror Valiy, N.Yo`ldoshevning Bahouddin Naqshband, Aziz Qayumovning «Ahmad al Farg`oniy ” asarlari shular jumlasidandir. Arablashtirish siyosati tahlikali kechgan bo`lsada, arab tili, islom dini, va Qur`oni Karimni yaxshi bilgan shaxslarning jamiyatdagi o`rni va nufuzi oshdi. Arab tilini yaxshi biladigan tolibi ilmlar uchun sharoitlar kengaydi. VIII-asr oxiri IX asr o`rtalariga kelib arab xalifaligi markazi Bag`dod iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topgan shaharga aylandi. Xorun ar-Rashid va Ma`mun davrlarida birinchi akademiya donolar uyi tashkil topdi. IX asr o`rtalaridan boshlab Buyuk ipak yo`lining rivoji yangi bosqichga ko`tarilgan.sun`iy sug`orish inshootlariga katta e`tibor qaratilgan. Bu davrda qaysi joyning aholisi 32 xil hunarni bilsa, o`sha joy shahar hisoblangan. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Chorjuy shunday shaharlardan edi. Bunday shart – sharoitlar ko`plab buyuk allomalarning yetishib chiqishiga zamin yaratdi. Xorazmiy, Farg`oniy, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy singari buyuk olimlar shular jumlasidandir. Muhammad ibn Muso al Xorazmiy (883-950) sharqning buyuk olimi riyoziyot ilmi rivojiga beqiyos hissa qo`shgan Bag`dodda zixmat qilgan va Baytul Xikma ilmiy markazida rahbarlik qilgan. Algebra va algoritm tushunchalari Xorazmiy faoliyati bilan bog`liqdir. Uning matematikaga oid Al jabr va al-muqobala asari ko`plab tillarga tarjima qilingan. Xorazmiy riyoziyot geografiya, tarix fanlaridan ijod qilgan. Xorazmiy qalamiga mansub 10 dan ortiq turli sohalarga oid risolalar bizgacha yetib kelgan. Ahmad al Farg`oniy Farg`onada tavallud topgan. Astranomiya, matematika, geografiya sohalarida ijod qilgan. Uning “Kitob fi ulus ilm-an- nujum”, “Al Farg`oniy jadvallari”, “Usturlab bilan amal qilish kitobi”, “Usturlab yasash haqidagi kitob”,”Samoviy xarakatlar va yulduzlar fanining majmuasi” asarlari butun dunyoga mashxur bo`lgan. Ahmad al Farg`oniyning Y e vropada Al Fragans deb ataganlar. Uning nomini Dante va Shiller kabi buyuk insonlar extirom bilan tilga olganlar. Abu Nasr Farobiy (873-950) Tokentning shimolida joylashgan Farob yerida tug`ilgan. Ma`lumotni Shosh, Buxoro, Samarqand viloyatlarida olgan. So`ngra uzoq vaqt Bag`dodda yashab ijod qilgan. U ilmning turli sohalariga oid 160 dan ortiq asarlar yozgan. Uning “Arestotelning metofizika “ asari maqsadlari haqida “Tirik mavjudod a`zolari” xaqida, “Musiqa kitobi”, “Baxt saodatga erishuv ” xaqida, “Siyosat al madaniya” , “Fozil odamlar shahri”, “Qonunlar ” xaqida kitob, “Tafakkur yuritish mazmuni”, “Mantiqqa kirish” haqida kitob, “Falsafaning mohiyati” haqida kabi asarlari olimning ilm va dunyoqarash darajasini beqiyosligidan dalolat beradi. Uni ilm fan taraqqiyotiga katta hissa qo`shganligi uchun Al muallif as-Soniy” va Sharq Arestoteli deb atashgan.

www.arxiv.uz Abu Ali ibn Sino (980 – 1037 yy) Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog`ida tug`iladi. Hamadonda vafot etadi. Evropada Avetseno nomi bilan mashhur bo`lgan. Turli sohalarga oid 500 ga yaqin risolalar va she`rlar yozgan. “Kitob qonun fit-tib”, “Kitob ash- shifo”, “Kitob ul-ishorat va at tanbixot”, “Donishnoma”, “Kitob an-insof” asarlari ayniqsa mashxurdir. Movarounnaxrda X asrdan boshlab tasavvuf ta`limotlari keng rivojlana boshladi. Tasavvuf namoyondalaridan biri Yusuf Hamadoniydir. U Eronning Hamadon shahrida tug`ilib o`sgan bo`lsada, umrining asosiy qismini O`rta Osiyoda o`tkazgan. O`rta Osiyodagi eng yirik ikki tasavvuf maktabi bu Ahmad Yassaviy asos solgan Yassaviylik va Abdulxamid va Baxouddin Naqshbandlar nomi Bilan bog`liq Naqshbandiylik ta`limotidir. O`rta Osiyoda shakllangan eng yirik so`fiylik oqimlaridan biri Kubroviyadir. Bu oqimga Xorazmlik Najmiddin Kubro (1145-1221) asos solgan so`ngra u O`rta va yaqin Sharqning boshqa o`lkalariga ham keng tarqalgan. O`tmishimizni ziyraklik bilan kuzatayotgan Prezidentimiz I.Karimov “Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql idroq bilan ma`naviy jasoratni diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o`zida mujassam etgan buyuk arboblar ko`p bo`lgan. Ularning jahon tsivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo`shgan buyuk hissalarini o`sha paytlardan buyon butun dunyo tan olmoqda”1 Xulosa shuki, IX-XII asrlarda o`lkamizda ijtimoiy va madaniy hayotining barcha jabxalarida ijobiy tub o`zgarishlar va butun taraqqiyotni omilini belgilovchi asosiy vositalar paydo bo`ldiki, bu narsa o`z navbatida jahon tsivilizatsiyasiga munosib hissa qo`shdi. XII asr boshlarida mo`g`ullar bosqini natijasida o`lkamizda madaniyat o`choqlari barbod bo`ldi, san`at obidalari vayron etildi, mamlakat og`ir tushkunlikka uchradi. Bu jarayon XIV asrning o`rtalarigacha davom etdi. Temur o`zining Movarounnahrdagi faoliyatida shaharsozlikka me`moriy obidalar qurishga katta e`tibor berdi. Boshqa o`lkalardan me`mor, usta, binokorlarni taklif etib ishlatdi. Samarqand bu davrda Sharqning eng go`zal shaxarlaridan biriga aylandi. Temuriylar davrida mamlakat Movarounnahr va Xurosonga bo`linib ketdi. Shohrux, Ulug`bek, Sulton Xusayn Boyqaro davrlarida madaniyat rivoji uchun keng imkoniyat yaratildi. Bu davrda tasavvuf ilmining muhim yo`nalishi bo`lmish, naqshbandiylik keng rivojlandi. Bu ta`limotning namoyondasi Shayx Xo`ja Axror Valiy katta nom qozondi. Ulug`bek hukmronlik qilgan davrda Movarounnahr shaxarlari juda katta madaniy markazlarga aylandi. Ulug`bek o`z atrofiga yuzdan ortiq olimlarni yig`ib, katta ilmiy akademiyaga asos soldi. Qozizoda Rumiy , Mavlono Ahmad, G`iyosiddin Jamshid Koshiy, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy Meran Chalabiy, Muhammad Olim Samarqandiylar shular jumlasidandir.

www.arxiv.uz Bu davrda Samarqandda Hofiz Abro` Sharofiddin Ali Yazdiy , Abdurazzoq Samarqandiy, Fozil Xavofiy, kabi tarixchilar ijod qilganlar. Tibbiyot, riyoziyot, xandasa, geografiya, astronomiya tarix, mantiq, falsafa, axloqshunoslik kabi ilmlar rivoj topdi. Adabiyot va san`at sohasida mislsiz yutuqlarga erishildi. Navoiy, Lutfiy , Jomiy, Gadoiy, Xofiz Xorazmiy kabi shoirlar va yozuvchilar o`z asarlari bilan mashxur bo`ldilar. Kamoliddin Bexzodning rassomchilik maktabi butun sharqda mashxur bo`ldi. Xulosa qilib aytish mumkinki, IX-XII , XIV-XV asrlar Movarounnahr madaniyati tarixida muhim bosqich hisoblanadi. Bu davrda buyuk allomalarimiz ma`naviy madaniyatining turli soxalari bo`yicha ijod qilib, olamshumul yutuqlarni qo`lga kiritdilar.

O'xshashlar

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi

IX-XII asrda musulmon uyg'onish davri. Sharq olimlarining dunyo ilmiy tafakkuri taraqqiyotiga qo'shgan hissasi

O’rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish davri ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasi

IX – XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy hayot

O`rta Osiyo xalqlari eftalitlar va turk xokimligi davrida