O`rta Osiyo xalqlari eftalitlar va turk xokimligi davrida - Tarix - Referatlar

O`rta Osiyo xalqlari eftalitlar va turk xokimligi davrida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O`RTA OSIYO XALQLARI EFTALITLAR VA TURK XOKIMLIGI DAVRIDA Reja: 1.Eftalitlar davlatining vujudga kelishidagi tarixiy shart-sharoitlar va uning tashkil topishi. 2.Eftalitlar davlatidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, sinfiy tabaqalarning kuchayishi, mazdakiylar qo`zg`oloni, uning asosiy g`oyasi, yengilish sabablari. 3.Turk xoqonligi davrida Markaziy Osiyo.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1.I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T. 1998. 2.Xasan Ato Abushiy. Turkiy qavmlar tarixi. T. 1994. 3.Nisimxon Rahmon. Turk xokimligi. T. 1993. 4.Abulg`ozi. Shajarai turk. T. 1992. 5.Usmon Turk Turkiy xalqlar mafkurasi. T. 1998. 6.X.Sodiqov. Ajdodlarimiz bizga. T. 1990. 7.O`zbekiston tarixi. Universitet. 1997.

www.arxiv.uz Rumlik tarixchi – Ammon Martselin (IV asr ), vizantiyalik tarixchi Prisk Panskiy ( V asr ), Prokiy Kesariykiy ( VI asr ), Feozim Vizontipskiy ( IV asr ) Suriyalik yozuvchi Zenob Glak ( VII – VIII ), armanistonlik tarixchilar Lazaro Parbskiy ( V asr ), Favsto Buzanda ( IV asr), Yeritin ( V asr ) asarlarda berilgan. Bir muncha keyinroq yozilgan xitoy solnomalar “Vey -shu” ( VI asr) va “Mann - shu” ( I X-X asr)da ham efta litlar to`g`risida qimmatli manbalar bor. Eftalitlar tarixi bilan rus sharqshunos olimlar P.I.Lerx, V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.P.Tolstov, A.N.Brenshtam, chet ellik tarixchilardan. Shnext, Druen, Markvat, Xermon, Mak Govern va boshqalar ham shug`ullangan. Milodiy IV-VI asrlarda Markaziy Osiyo tarixi ko`chmanchi qabilalarni kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi yangi siyosiy kuchlarning paydo bo`lishi bilan izohlanadi. Jumladan Kidariylar, bu turkumdagi asosiy ma`lumotlar Xitoyning Belti solnomasida xamda g`arb muallif – tarixchilaridan biri Prisk Pantskiy ma`lumotlarida uchraydi. Eftalitlar Qobul, Panjob. Vodiysini Qarashar, Kuchi, Qashg`ar va Xutonni zabt etib Markaziy Osiyoda markazlashgan davlat barpo etdilar. Eftalitlar qo`l ostida tarbiyalangan Tarozning o`g`li Kovad davrida Erno eftalitlarga xiroj to`lashda davom etgan. Kovad hukmronligi davrida ( 488 – 551 yy) tengsizlik va eksplutatsiya kuchaydi. Bu davrda barpo yerlar jamoa a`zolari qo`lidan tortib olindi, “dehqon mulki”ga aylantirilgan. Barcha boyliklar va xokimiyat boylar qo`lida bo`lgan. Ayollar huquqi poymol qilingan. Boylar ko`ngilxushlik uchun xoxlagancha xotin olgan. Bu hol Mazdak boshchiligida qo`zg`olon kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Mazdakchilar – “3” harfi bilan boshlanadigan to`rt narsani aholi o`rtasida teng bo`lishni talab qilganlar: 1.Z a min (y er ) ; 2.Zar ( oltin ) ; 3.Zo`rlik ( kuch-xokimiyat ) ; 4.Zak (xotin). Kavodning o`zi bo` qo`zg`olonni himoya qildi va qo`llab quvvatladi. So`ngra bu qo`zg`olonga qarshi kurashdi va Eftalitlar tomoniga o`tib ketdi. Shunday qilib V – VI asrlarda mintaqada yuz yildan ortiq davr davomida Eftalitlar sulolasi hukmronlik qildi. O`lkani boshqarishda ular o`tmish dongdor sulolalaridan qolishmaganlar. Aksincha siyosiy boshboshdoqlik yo`liga kirayotgan mamlakatni qaytadan birlashtirb siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatlar va tashqi taraqqiyotini an`anaviy yuksak darajada tutib turish ishishga bosh qosh bo`lganlar. Turk xoqonligi to`g`risida bizga quyidagi xujjatlar ma`lumot beradi. 1.Turk epiografik yodgorligi (Kul Tegin) yodgorligi (VII-VIII asrlar uchun). 2.Xitoy yozma manbalari asosan Tan-S h u “Tan xonadonining tarixi” ( VII - I X asr).

www.arxiv.uz 3.Samarqand yaqinidagi Mug` tog`iga topilgan hujjatlar ham qimmatli ma`lumot beradi. 4.VI asr oxirida yashagan Menandr Protektor bilan Feodan Vizantiyskiyning vizantiya manbalaridan, shuningdek Feofilakt Simokat asarlaridan ( VII asr). 5.Suriya manbalaridan - tasvirlanayotgan voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan Ioanni Efesskiydan (VI asr) bu davrga oid ma`lumotlar beradi. 6.Arman tarixchilarining asarlari. 7.Bundan tashqari At-Tabariy , Denovariy, Abu Rayhon Berkniy Narshaxiy. Maxmud Qoshg`ariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf xos Xojib asarlari orqali o`rganamiz. Turk xoqonligi nihoyatda katta hududlarga ega edi, mamlakatni 8 ta tobe xonliklar asosida boshqargan edi. VI asrning oxiri, VII asrning boshlarida kuchli turk xoqonligi davlati bo`lganligini yozma manbalarda ma`lumotlar bor. 576 yili Muqon xoqon va Istami Yabg`ularning vafotidan so`ng turk xoqonligining ta`siri ancha zaiflasha boshladi. Eron sarkardasi Baxrom Chubin Chur Baga xoqon qo`mondonligidagi 300000 kishilik turk qo`shinlarini tor-mor qildi. Baga jangda haloq bo`ldi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykand shahriga bostirib kirib xoqonning o`g`li Barmuda Teginni asirga oldi. Xoqon xazinasini esa Eron shoxi Xurmuzdga yubordi. Muqon vafotidan keying uning ukasi taxtga Arslon Tuba ( 576 ) o`tiradi. Asrlon mamlakatni mustaxkamlash uchun Tsi saltanati bilan shartnoma tuzadi, bundan tashqari u ijtimoiy siyosiy rivojlantirsh choralarini ham ishlab chiqadi. Ammo 581 yilda Arslon vafotidan keyin mamlakatda parokandalik boshlanadi. Bu kurashlar natijasida xoqonlik ikki qismga bo`linib ketadi. Sharqiy xoqonlik Xitoy va mo`g`ilistonning bir qismini o`z ichiga olib uni Arslonning o`g`li Ishbara boshqara boshlaydi. Qora Churik taxminan 600 yillarda, qarib qolgan paytda o`zini xoqon deb e`lon qildi, o`zini Bugu xoqon deb e`lon qildi, o`zini Bugu xoqon (qahramon xoqon) degan nomni olgan edi. Bunday vaziftdan foydalangan Xitoy imperatori ichki nizolarni keltirib chiqarish uchun barcha chora tadbirlarni ko`rdi. Turkiy va xitoy manbalarida mansabdorlardan Shad va Tutunni ko`rsatish mumkin. Ashutun ham merosiy bo`lgan, buning lug`aviy ma`nosi tutib turmoq ekanligini nazarga olsak. Xitoy manbalariga ko`ra tutun hukmdorning joylardagi noibi, vakili, nazoratchisi vazifasini ado etgan. S h ad –Xitoy manbalarida eng oliy mansabdorlardan hisoblanib, saroy marosimlarida hukmdorning o`ng tomonidan joy olgan. Mualliflarning xabariga ko`ra Shad va Jabg`u mazmunan bir biriga yaqin mansab hisoblangan, bu unvon hukmdorning eng yaqinlariga berilgan. Qirg`izistonda VII-VIII asrlarga oid o`sha zamonlardagi Yenesey yozuvlariga oid bo`lgan runiy yozuvlari ham bizgacha yetib kelgan.

www.arxiv.uz Tekshirishlar qadimgi Turk yozuvi bilan so`g`d yozuvini bir-biriga o`xshashligini, ularning ikkalasi ham Oromiy yozuvidan kelib chiqqanligi aniq. Eramizning ming yillikda O`rta Osiyo aholisi Eron tillari gruppasiga kiruvchi dialekt va shevalarda gaplashar edi. Grek tarixchisi Strabon Baxtriya, So`g`diyona, Eron Midiya aholisining tili bir-biriga o`xshashligini qayd qilgan edi. Xitoy sayyoxi Si-Ma-Tsyan /er. a vv. II - I / Davan ( F ar g`on adan ) to Parfiyagacha bo`lgan qabilalar bir birlarini tillariga tushungan. Diniy e`tiqodlar. Zardushtizm keng tarqalgan, Kushon davridan boshlab , O`rta Osiyoning janubiy oblastlarida budduzim keng tarqala boshladi. Sust bo`lsa ham tasodifiy suratda bo`lsa ham nestarian – xristian dini tarqalgan, jumladan, ba`zi turklarning peshonasiga yoshlikda kasal tegmasin deb but alomati bor edi.

O'xshashlar

Eftalitlar, turkiy hoqonlik va arablar istilosi davrida O'rta Osiyo

O`rta Osiyo shaharsozlik madaniyati

O`rta podsholik davrida qadimgi Misr

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar

Markaziy Osiyo va Qozog'iston xalqlari