O`rta Osiyo hududida milliy davlat chegaralanish o`tkazishning maqsad va vazifalari - Tarix - Referatlar

O`rta Osiyo hududida milliy davlat chegaralanish o`tkazishning maqsad va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Turkiston — mintaqa xalqlarining yagona makoni,umumiy vatani 2. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`rsatma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi 3. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash 4. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari

1917-yili Turkistonda muhim siyosiy o`zgarishlar yuz berdi. Mintaqa xalqlari mustamlakachilikning 50 yillik zulmiga qarshi milliy-ozodlik kurashini avj oldirib yubordilar. Ma`rifatparvarlik harakati sifatida vujudga kelgan jadidchilik Turkiston taqdiri hal qilinayotgan paytda o`zbek xalqini g`oyaviy jihatdan birlashtiruvchi kuch sifatida maydonga chiqdi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvar Qori, Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jayev (Ubaydulla Xo`jayev), Mustafo Cho`qayev, Ahmad Zaki Validiy To`g`on kabi jadid taraqqiyparvarlari Turkistonga muxtoriyat maqomi berish uchun kurashdilar va siyosiy jarayonlarga faol aralashdilar. O`lka xalqlarining dastlabki ijtimoiy-siyosiy jamiyati — «Sho`roi Islomiya» tuzilib, u muxtoriyatchilik harakatining tepasida turdi. Bu paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududida Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklar partiyasi a`zolari demokratik islohotlar o`tkazish uchun o`z faoliyatlarini kuchaytirdilar. Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo`jayev, Polvonniyoz Hoji Yusupov ularning rahbarlari edi. Afsuski, 1917-yil noyabrda tashkil topgan Turkiston Muxtoriyati hukumati — xalqimiz tarixidagi dastlabki demokratik hukumat oradan ko`p o`tmay mustabid sovet tuzumi va bosqinchi qizil askarlar tomonidan qonga botirildi. Hukumat faoliyat ko`rsatgan Qo`qon shahri vayron qilindi, tinch aholi qirg`inga duchor etildi. 1918-yil fevral oyida dastlab Qo`qon atroflarida boshlangan istiqlolchilik harakati tez orada butun Turkiston mintaqasiga tarqaldi. Farg`ona vodiysida Kichik va Katta Ergasli, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom Pahlavon, Yormat Mahsum, Buxoroda Ibrohimbek, Anvar Posho, Mulla Abdulqahhor, Xorazmda Junaidxon kabi qo`rboshilar harakatga qo`mondonlik qilishdi. Biroq Turkistonning mustaqilligi va ozodligi uchun kurasligan istiqlolchilar sovet davrida «bosmachi» va «xalq dush- mani» sifatida ko`rsatilib, jamoatchilik fikri shu yo`na-lishda shakllantirildi. Aslini olganda, istiqlolchilik harakatining boshidan oxirigacha bir buyuk g`oya ustunlikqilgan edi. Bu g`oya butun Turkistonning milliy istiqloliva mustaqilligi g`oyasi bo`lib, u harakatning asosiy maqsadi bo`lib qolaverdi. Istiqlolchilik harakati 2

tarixi o`zbek xalqining sovet davri tarixiga uning eng shonli vazafarli, shuningdek, qayg`uli va dard-alamli sahifalari bo`lib yozildi. Turkiston — mintaqa xalq-larining yagona makoni,umumiy vatani Markaziy Osiyo, jumladan,Turkiston, Buxoro va Xo-razm davlatlarining tubxalqlari necha asrlar davomida turmush tarzi va an`analari jihatidan bir-biriga yaqinbo`lib keldilar. Buxoro va Xorazm XX asr 20-yillariningboshiga qadar mustaqil davlatlar bo`lgan. Bu mintaqayagona zamini, o`z xo`jaligi, an`analari, dini, madaniya-tining mushtarakligi bilan ajralib turgan. O`rta Osiyodavlatlaridan har birining ko`p millatli ekanligi, o`z-beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg`izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an`anaviy bo`lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug`lar xo`jalik hayoti tizimidagi o`z o`rniniegallab, o`zining ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o`zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. Vatan yagonaligi hissi xalqijodiyotida, an`analarida, madaniyatida o`z aksini topganva shu mintaqada yasliab turgan barcha xalqlarningabadiy qadriyatiga aylangan. Bu mintaqaning xalqlari birdir degan g`oya avloddan-avlodga o`tib, milliy yetakchilar, jamoat arboblari vamilliy ziyolilarning qaraslilari hamda amaliy faoliyatla-rida aks etdi. Hudud yaxlitligiga, xalqning birligiga xavf-xatar tug`ilgan kezlarda ana shu g`oya xuddi bir qalqon-dek bo`lib turdi, xalqlarning bir-biridan ajralib, uzoq-lasliib ketishining oldini oluvchi omil bo`lib qoldi. Tarixan tarkib topgan uchtadavlatni tugatib turib, ular-ning o`rniga yangi davlatlartuzish fikri o`lka va markaz-ning rahbar xodimlaridanchiqdi. 1920-yilning boshlaridayoq TSRni bo`lib taslilasli va milliy til belgisiga qarabmuxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo`yil-gan edi. Bu g`oya Turkkomissiya raisi 3

Ya.Rudzutak tasliabbusi bilan 1920-yil 15-yanvarda qabul qilingantezislarda aytiladi. Bu tezislar o`sha yilning iyun oyidaRKP(b) Markaziy Komitetining «Partiyaning Turkistondagi vazifalari haqida» degan qarori loyihasiga kiritil-di. Bu taklifni V.I. Lenin qo`llab-qu vvatladi. Loyihagabildirgan o`z mulohazalarida u Turkistonning «O`zbe-kiya, Qirg`iziya, Turkmaniya»ga bo`lingan kartasinituzish zarur deb ko`rsatdi. V.I. Lenin birmuncha keyin-roq o`zi tayyorlagan boshqa bir loyihada o`z nuqtainazarini o`zgartirib: «Respublikani (ya`ni Turkistonni) 3qismga bo`lish oldindan hal qilib qo`yilmasin», debuqtirdi. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`r-satma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi Turkistonning ma`muriy-hududiy kartasini qaytadanko`rib chiqish bolsheviklarning qaytadan tuzish siyosati-dan o`lkada norozilik kuchayib borgan, mustaqiUik uchun harakat ko`lami kengayib kelayotgani, milliymasala yuzasidan Kavkazortida boshlangan kurasli akssadosi va boshqa sabablarga ko`ra orqaga surilib turdi.1920-yilga kelib O`rta Osiyoda TSRdan tasliqari Buxorova Xorazm Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi hammuhim omil bo`ldi. Bu respublikalar tuzilganidan keyinma`lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qaytabichish doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g`oyasi tasliab-buschilari uni (ya`ni, bu g`oyani) yerli xalqlar hayotidatengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayot-gani bilan asosladilar. Bu mojarolardan qutulish yo`liturkmanlar, qirg`izlar va boshqalarning milliy davlatinituzish, deb e`lon qildilar, amalda esa bu chora- tadbirxalqlarni bir-biridan ajratib qo`yishdan boshqa narsaemas edi. Hududlarni qaytadan belgilasli va chegaralaslitarafdorlari til tafovutlari, milliy tafovutlarga diqqatniko`proq qaratib, ho`jalikka oid, iqtisodiy omillarni,mavjud suv resurslari, 4

sug`orish tizimlarining umumiyekanligini kamroq hisobga oldilar. Umuman, siyosiyjihatlar birinchi darajali hisoblandi. Rahbar xodimlarorasidagi yevropaliklar bilan tub xalqlar vakillario`rtasidagi ixtiloflar, shuningdek, ayrim guruhbozlikko`rinishlari mexanik tarzda O`rta Osiyo mintaqasixalqlari o`rtasidagi munosabatlarga ko`chdi. Rudzutak,Stalin va boshqalar O`rta Osiyoda milliy mojaromavjudligini uqtirdilar. Milliy masala sun`iy ravishdabo`rttirib yuborildi va davlatlar hududini tubdan qaytabelgilasli uchun hal qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgarisurildi. Turor Risqulov Turkkomissiya va Ya.Rudzustak tezislariga qarama-qarshi o`laroq, va bir guruh milliy yetakchilar 1920-yildayoq turkiyzabon xalqlar yagona bo`lib, ular-ning tarixiy ildizlari, dinlari, an`analari va madaniyatimushtarakdir, Turkistonni alohida qismlarga ajratibbo`lmaydi, degan g`oyani ilgari surdilar. Biroq bu fikrnibolshevikcha Markaz inkor etib, uni panturkizm, panis-lomizm, burjua millatchiligi deb baholadi. Mintaqani milliy-hududiy jihatdan qayta tuzishmasalasi partiya organlari tomonidan ishlab chiqildi vaamalga oshirildi. O`rta Osiyo byurosi (Sredazbyuro)umummintaqani qarnrab oladigan chegaralanish zarurli-gi to`g`risidagi masalani respublikalar partiya organlari,partiya xodimlari muhokamasiga qo`yishga zo`r beribintildi. Bu holat, xususan, SSSR tuzilgach (1922-yil 30-dekabr) kuchaydi. 1922-yili, va ayniqsa, 1923-yili yerli millatlar vakil-larining bir qancha rahbar xodimlari O`rta Osiyodaamalga oshirilayotgan milliy siyosatdan qoniqmayotgan- liklarini ochiq-oydin ma`lum qila boshladilar. 1923-yiloxirida Turkiston xodimlarining bir guruhi Markazga xatbilan murojaat qilib, unda milliy nizolar o`lkada tugatil-masdan, ko`proq avj oldirilmoqda, deb qayd etdilar.Ushbu maktubda milliy yetakchilar mavjud bo`lganma`lum milhy-hududiy nizolarni tarixan tarkib topganhududlar, aloqalar, davlat tuzumini keskin buzmasdan,har bir alohida respublika doirasida hal qilish zarur,degan fikrni ilgari surdilar. Ba`zi joylarda bu 5

g`oyaamaliy jihatdan yuzaga chaqarildi. 1923-yil oktabridaBuxoro respublikasida turkman va tojik viloyatlari tasli-kil etildi. Keyinchalik Xorazm respublikasida muxtorturkman va muxtor qirg`iz-qozoq-qoraqalpoq viloyatla-rini taslikil etishga qaror qilindi. 1923-yil dekabridaFarg`ona vodiysi vakillari RSFSR tarkibida Farg`onamuxtor viloyati taslikil etish to`g`risida taklif bilanchiqdilar. Biroq bu fikrni o`lkadagi rahbar organlar,a vvalo partiya organlari xato fikr deb rad etdi.Chegaralasli g`oyasini ishlab chiqib, maromiga yetkazishyo`li va boshqa bir qancha takliflar ham olg`a surildi.Biroq Markaz va RKP(b) Markaziy Komiteti O`rtaOsiyo byurosi yaxlit va ulkan mintaqada, a vvalo uchtaO`rta Osiyo respublikalari hududlarida yalpi hududiychegaralasli chora-tadbirlarini qat`iy ilgari surdilar. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash O`rta Osiyoni chegaralab bo`lish va milliy respublikalar tuzish g`oyasi 1924- yilda amalga oshirila boshlandi. Biroq bu masalaga doir zid-diyatlar ayni davrda ham davom etaverdi. Bu kampaniyada ishtirok etishdan bo`yin tovlasliga ochiq- oydinintilish hollari takrorlanaverdi, yangi loyihalar taklif etil-di. Lekin Markaz, O`rta Osiyo byurosi qattiq turib oldi. Ammo O`rta Osiyo respublikalaridagi hukumat vapartiya organlarining nuqtai nazarlari yakdil emas edi.Turkiy xalqlar bir-biriga yaqin, degan fikr o`rtagaqo`yilar, boshqa dalillar keltirilardi. 1924-yil fevralidaBuxoro Kompartiyasi chegaralanish masalasini ko`ribchiqdi. Unda O`rta Osiyoning ma`muriy tuzih`shi yuzasi-dan taldif etilayotgan, barcha turkiy xalqlarning ildizibirligini hisobga olmaydigan siyosat o`tmish istilochilarisiyosati bilan aslida bir deb aytildi. O`rta Osiyo byurositezislardagi bu fikrlarni xato deb e`lon qilib, qattiq tan-qid ostiga oldi. Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti vaTurkiston kompartiyasining 10-martdagi birlasligan ken-gasliida atoqli partiya xodimlari S.Xo`janov, S.Asfandiyorov, 6

N.Paskutskiy O`rta Osiyodagi mavjud sovetrespublikalari o`rnida O`rta Osiyo federatsiyasini tuzishto`g`risida taklif kiritdilar. Shu bilan birga S.Xo`janov Turkiston yagona, bir butun va uning yaxlithgini buzishmaqsadga muvofiq emas, deb qo`shimcha qildi. Xorazm rahbarlarida ham alohida fikrlar mavjud edi.1924-yil martida ular respublika doirasida: turkmanlar,o`zbeklar, qirg`izlarning «sud ishlari... shariat bo`yichaolib boriladigan, milliy tillardagi... maktablari bo`lgan»muxtor viloyatlarini tuzishni takhf etdilar. 8-may kunibir guruh Xorazm rahbarlari RKP(b) MarkaziyKomitetiga «Xorazmda milliy masalani hal qilishto`g`risida maktub» yuborib, unda Xorazmni chegarala-nishga qo`shmaslikni iltimos qildilar. Ular o`zlariningshu nuqtai nazarlarini respublikaning olisda joylasligan-ligi, iqtisodiy jihatdan ajralib turganligi bilan asosladilar.Bu nuqtai nazarni Xorazm Kompartiyasi MarkaziyKomiteti, jumladan, Qalandar Odinayev (1897—1938)ham qo`llab-qu vvatladi. Qalandar Odinayev 1922-yiloktabriga qadar Amudaryo viloyatida, so`ngra XorazmdaRKP(b) Markaziy Komiteti O`rta Osiyo byurosi vakilibo`lib ishladi. 1924-yil iyulda Q. Odinayev XorazmKompartiyasi mas`ul kotib vazifasidan olib taslilandi. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari Turkistonda, Buxoro va Xo-razm respublikalarida amaliyish boshlab yuborildi. Komis-siyalar va kichik komissiyalarbo`lg`usi tuzilmalarning hududlari va chegaralari to`g`-risidagi masalani ishlab chiqdilar. Boshqaruv apparatlarituzib, rejalar, iqtisodiyot, byudjet, yer-suv muammolari-ni, maorif, sog`liqni saqlaslini taslikil qilish muammola-rini va boshqalarni hal qildilar. Siyosiy tushuntirish ish- lari olib borildi. Materiallar matbuotda e`lon qilinar,miting va yig`ilishlar o`tkazilar edi. Milliy-hududiy che-garalanish o`tkazilishini ma`qullab rezolyutsiyalar qabulqUindi. 1924-yil 31-oktabrda O`zbekiston SSR InqilobiyKomiteti (revkom) tuzildi, u O`zbekiston respublikasituzishni boshqarib bordi. Munozaralar tobora 7

qizib bordi. Stalin «Millatlaro`rtasidagi nizolarga xotima berish» uchun chegarala- nishni amalga oshirishga kirishishni taklif etdi. 1924-yil12-iyunda RKP(b) Markaziy Komiteti Siyosiy byurosiO`rta Osiyoda chegaralanish to`g`risidagi masalani yanabir ko`rib chiqdi va uni o`tkazish to`g`risida qaror qabulqildi. Xorazm respublikasi chegaralanishga kiritilmadi,lekin 1924-yil 26-iyulda Xorazm Kompartiyasi respub- likaning chegaralanishga kiritilishiga o`zining roziliginibildirdi. Buxoroda maxsus qurilgan Xalq uyida 1925-yil 13-fevralda Sovetlarning I umumo`zbek qurultoyi ochildi.Unda «O`zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilgani to`g`risidagi deklaratsiya» qabul qilindi. O`zbe-kiston hukumatining boshlig`i qilib Fayzulla Xo`jayev saylandi. S`yezd respublika hokimiyatining oliy organla-rini rasmiylaslitirdi. Respublika sovetlari Markaziy Ijroiya Komiteti raisi etib Farg`ona vodiysidan chiqqandehqon, «Qo`shchi» ittifoqining raisi Yo`ldosh Oxunboboyev (1885—1943) saylandi. Jamoat taslikilotlari hamtuzildi. O`zbekiston SSRning dastlabki poytaxti Buxorobo`lgan. Biroq ko`p o`tmay — 1925-yil aprelida poytaxtSamarqandga ko`chirildi. O`zbekiston SSR keyincha-lik- 1925-yil mayda SSSR tarkibiga kirdi. 1929-yilgachaTojikiston ASSR O`zbekiston SSR tarkibida bo`lgan. Tuzilgan O`zbekiston SSRga TSSRdan Sirdaryo,Farg`ona va Samarqand viloyatlarining katta qismi, sobiqBuxoro Xalq Sovet Respublikasidan uning markaziy vag`arbiy qismlari, ya`ni Zarafshon, Surxondaryo vaQasliqadaryo vodiylari, shuningdek, Xorazm vohasi kirdi.O`zbekiston SSR hududi 312394 kv.km ni ishg`ol qildi.O`zbekiston SSR tarkibida Tojikiston ASSR tuzildi, bumuxtor respublika keyinchalik Tojikiston SSRga aylanti-rildi. O`zbekiston SSRning o`z aholisi, 1926-yildagiro`yxatga olish ma`lumotlariga qaraganda, 4447555 kishi-ni taslikil etdi, ularning 74,2 foizi o`zbeklar edi.Respublikaga 1195 ming desyatina sug`oriladigan yer,ishlab turgan 185 ta sanoat korxonalari kirdi. Bu korxonalar orasida 39 ta paxta tozalasli zavodi bor edi. O`zbe-kiston SSR sanoatida 87 ming ishchi ishlardi. 8

Milliy-hududiy chegaralasli O`zbekiston xalqlariuchun har tomonlama boshqacha ahamiyatga ega bo`ldi.U xalqning ijtimoiy-siyosiy hayotiga, madaniyatiga,an`analariga katta ta`sir ko`rsatdi. Mintaqa kartasi qay-tadan tuzildi. O`zbekiston SSRning tuzilishi esa O`zbe-kiston xalqi davlat tuzilishi tarixida diqqatga sazovorvoqealarning biri bo`lib qoldi. Lekin bu o`zbek dav-latchiligi tarixiga asos solindi, degan ma`noni anglat-maydi, albatta. Xalqimizning davlatchiligi ko`p asrlik ta-rixga ega. O`zbekiston SSR esa amalda hech qandaymustaqil siyosiy huquqlarga ega emas edi, chunki umustabid sovet tuzumining yangi shaklidagi bir qismiedi, xolos. XULOSA. Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham O`rta Osiyodavlatlaridan har birining ko`p millatli ekanligi, o`z-beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg`izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an`anaviy bo`lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug`lar xo`jalik hayoti tizimidagi o`z o`rniniegallab, o`zining ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o`zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. Shunday qilib, O`rta Osiyoni chegaralab bo`lish va milliy respublikalar tuzish g`oyasi 1924-yilda amalga oshirila boshlandi 9

O'xshashlar

O`rta Osiyo shaharsozlik madaniyati

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar

Tarixiy o`lkashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari

O`rta Osiyo xalqlari eftalitlar va turk xokimligi davrida

O`rta Osiyoda muzeylarning shakllanishi