O’rta Osiyo hududida dastlabki davlat birlashmalari Eron Ahamoniylari va Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi ozodlik uchun kurash - Tarix - Referatlar

O’rta Osiyo hududida dastlabki davlat birlashmalari Eron Ahamoniylari va Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi ozodlik uchun kurash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

O’rta Osiyo hududida dastlabki davlat birlashmalari Eron Ahamoniylari va Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi ozodlik uchun kurash Reja: 1. Ilk davlatlar paydo bo’lishining asosiy omillari. 2. O’zbekiston hududidagi dastlabki davlatlar. 3. Eron ahamoniylar davlatiga qarshi ozodlik kurashlari. 4. Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi kurash . ~ ~

Arxeologik ma’lumotlarga asosan, mil.avv. II ming yillik o’rtalarida O’zbekistonda (Surxon vohasi) dexqonchilik madaniyati ta’sirida ilk davlatchilikka o’tila boshlandi. Dastlabki davlatlar alohida makonlar yoki ilk shaharlar hamda ishlov beriladigan yerlar va sug’orish tizimi maydonlari bilan chegaralanganligi bois, kichik hududlarda, axoli zich joylashgan voxalarda paydo bo’ldi. Bunday voxalar axolisi uchun tashqi xarbiy bosqinlardan himoyalanish, makonlar va manzilgoxlar hududini mudofaa qilish, sug’orish va dexqonchilik ishlarini tashkil qilish jamoaning ichki va tashqi aloqalarini boshqarib turish masalalarini yechish muxim va xayotiy zaruriyat edi. Bu vazifalarni hal etish zururiyati, turli vazifalarni amalga oshirish maqsadida qabila orasidan xurmatga loyiq kishilar-yo’lboshchilar ajralib chiqa boshladi. Shu tariqa, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tarqqiyoti aloxida o’ringa ega bo’lgan, qabiladagi ijtimoiy va xo’jalik xayoti ustidan nazorat qiluvchi kishilarning ajralib chiqishiga olib keldi, biroq bular hali xukumron tabaqaga aylanmagan edilar. Jamiyatda dastlab axloqiy va obro’ nuqtai nazaridan ajralib turgan kishilar asta-sekin jamiyatdagi otadan o’g’ilga meros qoluvchi xokimiyat egalariga aylanib bordilar. O’zbekistonning dastlabki davlat uyushmalari ham dexqonchilik vohalari axolisini chetdan bo’ladigan bosqinlardan himoya qilish va jamoadagi munosabatlarni huquqiy jixatdan boshqarib turish uchun tashkil topdi. O’zbekistonning bronza davriga oid ilk davlatchiligi xaqida faqatgina arxeologik manbalar mavjud bo’lsa, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmiga oid tarixi yozma manbalarda yoritilgan. Bular «Avesto», Axamoniylar davri mixxat yozuvlari, antik davr Rim va Yunoniston tarixchilari asarlarida O’zbekistonning davlatchilik tarixi xaqida ilk ma’lumotlar jamlangan. Biroq, faqatgina yozma manbalar yordamida bu masalaning to’la moxiyati ochib berilishi imkonsiz bo’lgani uchun bu davrdagi davlatchilik tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy turmush tarzi arxeologik manbalar yordamida ham o’rganiladi. ~ ~

«Avesto» tili, viloyatlarning tarixiy geografiyasi nomlanishi kabi xususiyatlarga ko’ra Xorazm hududlarida paydo bo’lgan. «Avesto» ning eng qadimgi geografik nomlari O’rta Osiyo va unga chegaradosh viloyatlar bilan bog’lanadi. Unda qadimgi geografik tushunchalar, xuddiy, etnik qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro’yxati, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar, iqtisodiy va siyosiy tuzum, zardushtiylarning falsafasi, dunyo tarixining rivojlanishi xaqidagi ma’lumotlar va boshqalar o’rin olgan. Axamoniylar davri yozuvlarida O’rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to’g’risida ma’lumotlar saqlangan bo’lib, bu yozuvlar mil.avv. VI-V asrlarga oid va ular Bexistun va Naqshi Rustam qoyalarida, Suza, Persopolь, Xamadon shaharlaridan topib o’rganilgan. Antik dunyo mualliflaridan Ktesiy (mil.avv. V asr), Gekatey (mil.avv. VI-V asrlar), Geradot (mil.avv. V asr) va boshqalar ham O’zbekiston hududida qadimdan mavjud bo’lgan davlatlar, xalqlar, ularning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmush tarzi xaqida ko’pgina qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, XIX asr oxiridan boshlab, oldingi yillar jaxon tarixshunosligida O’rta Osiyodagi ilk davlatlarning paydo bo’lishi muammolari haqida va ularni o’rganishda yuqorida eslatilgan mualliflarning asarlari, «Avesto» ma’lumotlari va boshqalar asos bo’ldi. Ilmiy adabiyotlarda O’rta Osiyoda ahamoniylar davrigacha mavjud bo’lgan quyidagi davlatlar va davlat uyushmalari xaqida so’z yuritiladi: Aryoshayyona-O’rta Osiyodagi qadimgi viloyatlar uyushmasi. Aryonam Vayjo ham Aryoshayyonadek yoki uning markazi Ariya va Marg’iyonada bo’lgan «Katta Xorazm» yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati. Qadimgi Baqtriya davlati. Olimlarning fikricha, Aryoshayyona, «Avesto» da tilga olingan Kavi Vishtaspning podsholigi bo’lib, mil.avv. IX-VIII asrlarda Drangiana, Satagadiyab Ariya, Marg’iyona, Amudaryo o’rta oqimidagi yerlarni birlashtirgan. G’arb olimlari V.B.Xenning va I.Gershevichlarning fikricha, Kavi Vishtaspning davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan «Katta Xorazm» bo’lgan. Bu masala hali to’liq ~ ~

o’z yechimini topgan. Biroq, S.P.Tolstov va Ya.G’.G’ulomovlar Xorazm davlati qadim zamonlaridanoq aynan Amudaryoning quyi oqimlarida yuzaga kelgan degan fikrni ilgari surishgan. Bu davlat hududi xozirgi Xorazmdan ancha katta bo’lgan. Mil.avv. 700-540 yillarda Qadimgi Baqtriya davlatining (Baqtriya, Marg’iyona, So’g’diyonaning bir qismi) ancha rivojlangan davri bo’lib, uning hududlari Murg’ob vohasi, Xindiqush tizmasi, Badaxshon, Nurotak tizmasi va Buxoro hududlarigacha borib yetgan deb taxmin qilinadi. Baqtriya bu davrda Xorazm davlati va sak-massagetlar harbiy-siyosiy uyushmasiga chegaradosh bo’lgan. Marg’iyona va So’g’diyona Baqtriyaning ayrim qismlari bo’lganligi xaqida ham ayrim ma’lumotlar mavjud. Arxeologik manbalarga ko’ra, Xorazmda mil.avv. IX-VIII asrlarda paxsa va xom g’ishtdan qurilgan uy-joylar, mudofaa inshootlari va boshqalar topilmagan. Shuningdek, bunday narsalar Baqtriya va So’g’diyona hududlarida ham uchramagan. Mil.avv. VII asrga oid Ko’zaliqir va Baqtriyadagi Qiziltepa shaharlari mudofaa devorlaridagi o’xshashliklar shu davrda bu yerlarda yirik shahar markazlari bo’lganligidan dalolat beradi. Miloddan avalgi VI asrdagi Xorazm sopol idishlarining Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyonadagi shunday buyumlarga o’xshashlik jixatlari ko’p bo’lgan. Bu umumiylik va o’xshashlik yuqoridagi davlatlarning umumiy madaniyatga mansub bo’lganliklaridan dalolat beradi. Mil.avv. VII-VI asrlarda shakllangan va ancha yirik bo’lgan Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlarining axolisi til, urf-odatlari, madaniy xayot tarzi jixatidan umumiylikka ega bo’lgan. Bu davrda jamiyatning hududiy bo’linishi shakillanib, o’troqlashuv jarayoni kuchaydi, shaharlar, qal’alar paydo bo’ldi, xo’jalik tarqqiy etdi. Arxeologik tadqiqotlar natijasida o’zbek arxeologlari O’zbekistonning turli viloyatlarida bir qancha qadimgi shaxarlar xarobalarini topib o’rgandilar. Tadqiqotlarning guvoxlik berishicha, bu shaxarlarning ayrimlari bundan 2700 yillar avval paydo bo’lgan. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) kabilar kiradi. Bu qadimiy ~ ~

shaxarlar an’analari Samarqand (Afrosiyob, maroqand), Kitob-Shaxrisabz (Uzunqir), Qarshi (Yerqo’rg’on) hududlarida davom etgan. Eng qadimgi shaxarlarga xos belgilardan asosiysi uning mudofaa devorlari bilan o’rab olinganligidir. Devorlar suv to’ldirilgan chuqur xandaq bilan o’rab olingan. Bu shaxar-qal’alarda ichki qal’a, axoli yashaydigan dahalar, xunarmandchilik ustaxonalari va savdo rastalari joylashgan qismi mavjud bo’lgan. Shaharlar atrofida dexqon xo’jaliklari va ekin maydonlari, bog’lar joylashgan. Ilk davlatlarning hududiy asosini aloqador dexqonchilik tumanlari tashkil qilgan. Xo’jalik yuritish maqsadida o’zlashtirilgan yerlarda axoli zich joylashib, ular «madaniy-xo’jalik» vohalari deb yuritilgan. Manzilgoxlarning soni va o’zlashtirilgan yerlarning umumiy maydoniga qarab, madaniy-xo’jalik vohalari bir necha guruxlarga bo’lingan va ularning chegaralari sug’orma dexqonchilik hududlari va sug’orish tarmoqlari chegaralari bilan bog’liq bo’lgan. Mil. avv. VII- VI asrlarda aholi nisbatan zich joylashgan o’troq vohalarda dexqonchilik jadal rivojlangan. Axolining asosiy mashg’uloti-dexqonchilikdan tashqari xunarmandchilik va chorvachilik bilan ham shug’ullangan. Ayrim uy xonalaridan topilgan ustaxonalar shundan dalolat beradi. Qishloq jamoalari o’rtasida tovar ayirboshlashda «pul» vazifasini kulolchilik va temirchilik buyumlari, qishloq xo’jalik maxsulotlari egallangan. Tashqi savdo (viloyatlar, mamlakatlar o’rtasidagi) pul o’lchovini xom ashyo, qimmatbaho xunarmandchilik buyumlari (metall idishlari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat buyumlari), qimmatbaho tosh, oltin va kumush bajargan. O’rta Osiyoda mil.avv. VII-VI asrlarda qulchilik munosabatlari deyarli rivojlanmagan, uning eng ko’p tarqalgan ko’riniish «uy qulchiligi» bo’lgan. Bunday uy qullari «Avesto» da «vaysa» lar deb atalgan. O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayyona bo’yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqida ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun ~ ~

asos bo’lgan bo’lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularniig ayrim yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taxlil qilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib Baqtriya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg’oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O’sha davrda Marg’iyona va So’g’diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo’lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, qudrati shaharlar va qal’alarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi. So’nggi yillarda olib boriltan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqlik kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim yerto’lalardan iborat). Qadimga Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo’lgan yerlarda vujud kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi yerlar orkali o’tgan. Xorazmning yirik inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g’isht va paxsadan qad ko’targan bo’lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan. Qadimgi So’g’diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo’lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g’arbda bilan chegaradosh bo’lgan. So’g’diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy- qo’rg’onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So’g’diyonada Afrosiyob, ~ ~

Yerqo’rg’on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi. O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo’shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kursiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So’nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So’g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi. Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona kabi viloyatlar va ko’chmanchi qabilalar ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko’chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo’shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. Shuniigdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv. VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sugorishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi. Mil. avv. VI-IV asrlarda So’g’diyonada ko’plab shahar qishloqlar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to’lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Yerqo’rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo’ja Bo’ston, Sangirtepa, Chordara, Qo’rg’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorlik o’rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmala aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotiq o’zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi. ~ ~

Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko’zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O’zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil.avv. IV asr) topildi. Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo’shinlari So’g’diyona, Ustrushona yerlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o’zi ham bir necha marta yarador bo’ldi. Mil. avv.329-327 yillar davomida mahalliy so’g’diy aholi Spitamen boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot yetkazdi. Iskandar qo’shinlari qachon So’g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi. Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta Osiyo yerlari Salavka xukmronliga ostiga o’tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy) O’rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq ho’jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo yerlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo’lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlarida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so’g’diylar xamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo’ldi. Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Baqtriya podshosi Diodod o’zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko’ra, avv.III asrning oxirigacha Yunon- Baqtriyada bir necha podsholar o’tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Yevkratid kabi podsholar Yunon- Baqtriya yerlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ~ ~

ikkinchi yarmidan boshlab ko’chmanchi qabilalarning hujumlari va o’zaro kurashlari natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi qulatiladi. O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayyona bo’yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholiga haqida ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan bo’lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ayrim yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni taxlil qilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib Baqtriya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg’oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O’sha davrda Marg’iyona va So’g’diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo’lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, qudrati shaharlar va qal’alarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi. So’nggi yillarda olib boriltan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqlik kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim yerto’lalardan iborat). Qadimga Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo’lgan yerlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi yerlar orkali o’tgan. Xorazmning yirik inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, ~ ~

manzilgohlar, xom g’isht va paxsadan qad ko’targan bo’lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan. Qadimgi So’g’diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo’lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g’arb bilan chegaradosh bo’ltan. So’g’diyona haqida «Avesto», ahamoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy- qo’rg’onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So’g’diyonada Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi. O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo’shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahamoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kursiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So’nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So’g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi. Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona kabi viloyatlar va ko’chmanchi qabilalar ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko’chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo’shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. Shuniigdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv. VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sugorishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi. ~ ~

Mil. avv. VI-IV asrlarda So’g’diyonada ko’plab shahar qishloqlar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to’lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Yerqo’rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo’ja Bo’ston, Sangirtepa, Chordara, Qo’rg’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorlik o’rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmala aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotiq o’zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi. Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Kishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko’zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblash O’zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil.avv. IV asr) topildi. Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo’shinlari So’g’diyona, Ustrushona yerlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o’zi ham bir necha marta yarador bo’ldi. Mil. avv. 329-327 yillar davomida mahalliy so’g’diy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot yetkazdi. Iskandar qo’shinlari qachon So’g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi. Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta Osiyo yerlari Salavka xukmronliga ostiga o’tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy) O’rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq ho’jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo yerlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo’lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlarida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so’g’diylar xamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo’ldi. Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya ~ ~

davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Baqtriya podshosi Diodod o’zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko’ra, mil.avv. III asrning oxirigacha Yunon- Baqtriyada bir necha podsholar o’tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Yevkratid kabi podsholar Yunon- Baqtriya yerlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’chmanchi qabilallarning hujumlari va o’zaro kurashlari natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi qulatiladi. ~ ~

O'xshashlar

MARKAZIY OSIYO XALQLARINING ERK VA OZODLIK UCHUN AHAMONIYLARI VA MAKEDONIYALIK ISKANDARGA QARSHI KURASHLARI

Aleksandr Makedonskiy Salavkiylar Yunon Baqtriya davrida davlat boshqaruvi

O’rta osiyo hududida antik davr davlatlari

O’rta osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi

Yunon Makedonlar va Salavkiylar davrida boshqaruv va davlat muassasalari