MARKAZIY OSIYO XALQLARINING ERK VA OZODLIK UCHUN AHAMONIYLARI VA MAKEDONIYALIK ISKANDARGA QARSHI KURASHLARI - Tarix - Referatlar

MARKAZIY OSIYO XALQLARINING ERK VA OZODLIK UCHUN AHAMONIYLARI VA MAKEDONIYALIK ISKANDARGA QARSHI KURASHLARI

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz MARKAZIY OSIYO XALQLARINING ERK VA OZODLIK UCHUN AHAMONIYLARI VA MAKEDONIYALIK ISKANDARGA QARSHI KURASHLARI Reja: 1.Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Eron a ha moniy podsholarining Vatanimizga bostirib kirishi F rada qo`zg`oloni. 2.Miloddan avvalgi 328 yili Makedoniyalik Iskandar boshchiligida Yunon-Makedon qo`shinlarining Markaziy Osiyoga hujumi, unga qarshi kurashning uch bosqichi. 3 . Makedoniyalik Iskandar davlatining tanazzulga yuz tutishi va uning sabablari.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1.I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T. 1998. 2.I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 1996. t-3.asar 3 .Mirkarim Osim. Jayxun ustida bulutlar. T. 1975. 4 .Maqsud Qoriyev. Spitamen tarixiy roman. T., 1996. 5 .Boynazarov F. Antik Dun yo . T., 1992. 6 .Sulaymonova F. «S h arq va G` arb” T., 1999. 7 .A.Asqarov. O`zbekiston tarixi. T. 1994. 8 .O`zbekiston tarixi. Universitet nashriyoti. 1997.

www.arxiv.uz Bu davr tarixini o`rganishning manbashunosligi va tarixshunosligi. Tosh sopolga o`yib yozilgan Qadimgi Eron manbalari. Bunday yozuvlar Ahamoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek Suza va Ekbatana shaharlari va ularning atrofida topilgan katibalar birga misol bo`laoladi. Masalan, Doro I (miloddan avvalgi 522-486 yy) hukmronligini dastlabki yillarida Suzada bunyod etilgan saroyning qurilishi tafsiloti, aniqrog`i uning uchun qurilish materiallari qaysi shaharlardan kelganligi pishiq sopol taxtachaga uyib yozilgan ashyoviy dalil asosida. 2.Persopoldagi Apadana zinapoyalari ustiga solingan tasviriy suratlar asosida. 3.Xusaynnux qoyalarida Ahamoniylardan Doro 1, Kesrks 1 (Miloddan avvalgi v. 485-465 yy), Artanser 1 (Miloddan avvalgi v. 465-424 yy) hamda DoroII (Miloddan avvalgi 423-404 yy)larning maqbaralari hamda ularda kiraverishda o`yib yozilgan katibalar asosida. 4.Yodgorliklar orasida muhimlaridan y ana biri mashhur Be h ustun yozuvlaridir. 5.Yozuvlar (uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m) Zagros nomli tik qoyaga Doro I amri bilan yozilgan g`alaba yodgorligi asosida. 6.”Avesto” asari orqali. Natijada bu manbalar asoisda, jumladan zardushtiylik haqida ilmiy tadqiqot vujudga keldi. Xorijiy olimlardan amrikalik R.Fray (Naslediye Irandj), farang sharqshunosi E.Benvenist, belgiyalik J.Dyushen, shved Eronshunoslari X.Yu. Nyuberg va G.Videngron, daniyalik K.Barr, I.A.Aliyev, V.I.Aboyeva, M.A.Dandamal, I.M.Dbenonov, V.A.Livshin, B.A.G`ofurov va boshqalar asarlari orqali. 7.Iskandarning O`rta Osiyoga yurishi davrida tarixnavislik qilgan makedoniyalik lashkarboshilardan Aristobul, Ptolomey Lag va dengizchi Nearxlar tomonidan yozib qoldirilgan estaliklar asosida. 8.Iskandarning Sharqqa harbiy yurishlari vaqtida qanday voqealar yuz berganligini undan 300-400 yil keyin yashagan. 9.Tarixchi asarlarida tasvirlangan jumladan, Yunon tarixchisi Arian (Miloddan avvalgi v. 2 asr) va Rim tarixchisi Kvit Kurtsiy Ruf (Milodning 1 asri) asarlarida saqlanib qolgan. Geradot “Tarix” Diodor “Tarixiy kutubxona” Pompey Trog “Filip tarixi”, Aleksandrning yurishlari, Kvit Kurtsiy Ruf “Buyuk Aleksandr tarixi”, Poliy ”Umumiy tarixi”, Strabon “Geografiya” kabi asarlari orqali o`rganamiz. Geradotning yozishicha, «Kir Bobilni, baqtriyaliklarni, saklarni yerlarini va Misrni bosib olishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ydi. Bu yurishni sarkadalariga topshirdi. Qadimgi dunyo mualliflari Geradot, Ksenofont ma`lumotlaridan xulosa chiqaradigan bo`lsak, Miloddan avvalgi 545-539 yillarda KirII Sharqiy Eron viloyatlari va Markaziy Osiyodagi Xorazm, So`g`diyonada, Marg`iyona viloyatlari va sak qabilalarini o`ziga bo`yso`ndiradi. Ammo shuni ta`kidlash lozimki, Kir II Markaziy Osiyoni qay tarzda bosib olganligi haqida aniq ma`lumotlar saqlanmagan.

www.arxiv.uz Miloddan oddan avvalgi 539 yilda Kir II Misrni butunlay o`ziga bo`ysundiradi va Misrga yurishga tayyorgarlik ko`ra boshlaydi. KirII ning Markaziy Osiyoga ikkinchi yurishi haqida qadimgi davr mualliflari Geradot, Yustin, Strabonlar ma`lumot berib ular bu voqealarni turlicha tasvirlaydilar. Bu muammolarning ma`lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Kir II qo`shinlari Markaziy Osiyoga qilgan ikkinchi yurishlarida mahalliy aholining qattiq qarshiliklariga uchragan va ko`chmanchi massagetlar tomonidan tor-mor etilgan. Doro I ga qarshi ko`tarilgan Marg`iyonadagi qo`zg`olon Markaziy Osiyo viloyatlarida yagona qo`zg`olon emasdi. Bunday qo`zg`olon Parfiyada ham ko`tarilgan. Bu qo`zg`olon Miloddan avvalgi 521 yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham bosh ko`targanlar. Bu biz Behustun yozuvlarida ochiq ko`ramiz. DoroI saklarni quvib Orol sohillarigacha borgan. U saklar hukmdorini asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklarning o`zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voqealar Miloddan avvalgi 520-518 yillarda yuz bergan. Ahamoniylar hukmronligiga qarshi ozodlik va erk deb bosh ko`targan xalq qahramonlari timsoliga Shiroq harakati ham yorkin misol bo`la oladi. Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan “S h iroq” tarixiy voqealar asosida vujudga kelgan va barchaning e`tiborini o`ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta Yunon tarixchisi Polien o`zining “Xarbiy xiylalar” degan asarida keltirgan. Asarda Shiroq Siyrak deb nomlangan. Afsonada sak qabilasidan chiqqan otboqar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi, vatanparvarligi va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o`z qabilasi manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi va harbiy hiyla bilan uning qo`shinlarini chalg`itib, suvsiz, Qizilqumning dasht sahrosiga boshlab boradi. Suvsizlik va ochlikdan, darmonsiz qolgan lashkar xalokatga uchraydi. El-yurt vayronagarchilikdan saqlab qolinadi. Asarning eng e`tiborli ta`sirchan joyi shundaki, shiroqning o`zi ham dushman qo`lida xalok bo`ladi, lekin Shiroq uchun bu o`lim mag`lublik emas edi, uning orqasida ona Vatan himoyasi, katta bir xalqning katta bir ofatdan saqlab qoladi. Ona Vatanning taqdiri, Vatan mudofaasi asarning bosh mavzui bo`lib, ajnabiy bosqinchilarga qaqshatqich zarba berish va ularni o`z yurtida surib chiqarish, mardlik va jasorat ko`rsatish esa uning g`oyaviy mazmunini tashkil etadi. “S h iroq” asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qoralanadi va unga minglab la`natlar o`qiladi. IV asrda Peloponnes urushi 27 yil davom etdi. (431-404 yy) Bu narsa o`z navbatida grek shaharlarida va davlatida chuqur inqiroz bo`lishini taqazo qildi. Ammo Osiyo hududida harbiy xarakatlar boshlanmasdan, aftidan yunonliklarning qo`llab quvvatlanishi tufayli Fillip o`ldirilishi (336y) xokimiyat uning o`g`li Aleksandrga qoldi (356) bu Filippning 2-xotini Olimpiada-podsho qizlaridan Filipp Aleksandrga yaxshi tarbiya berdi, uning bir vaqtning o`zida

www.arxiv.uz qo`mondon va aqlli bilimdon davlat rahbari bo`lishi uchun 345-343 yillarda Aleksandrni Aristotel tarbiyaladi. Unga grek falsafasini, madaniyati va fanini o`rgatdi, hatto u podshohlarda ham falsafani olib yurar edi. 16 yoshida Aleksanr otasining hamma yurishlarida ishtirok etdi, 18 yoshida makedon armiyasining eng ishonchli qanotini boshqarar edi. 334 yilda 22 yoshida xonga qarshi yurish qildi. 30 ming piyoda, 5 ming otliq, 150- 160 kema, armiyasi oz bo`lishiga qaramasdan Granika yonida kuzda ikkinchi yurishida Isse yonidagi jangda forslar armiyasi yana yengildi, aytish mumkinki, armiyasi qolmadi. 332 yilda Y e chiptni va birinchi bo`lib Nil daryosi bo`yida Aleksandariya shahrini barpo etdi. Fors armiyasini Doro I ning o`z boshqarar edi, o`ng qanotini Mozey, chap qanotini Bess, o`rtasiga Doroning o`zi rahbarlik qilar edi. 1 oktyabr 331 yilda fors armiyasi butunlay tor mor qilindi, Doro o`zining kichik bir armiyasi Midiyaga qochib ketdi keyin O`rta Osiyoga Aleksandr butun Eronni bosib oldi. 329 yil Iskandar H i di kush tizma tog`laridan o`tib O`rta Osiyo to`rt otryadi paydo bo`ldi. Ba q triyaning bosib oldi, ( Afg`oniston, Sharqiy Eron, janubiy sharqiy Turkiston, janubiy O`zbekiston Tojikistonning ko`p qismi ) . Iskandar Leninobod bilan Bekobod oralig`ida o`n yetti kun ichida shahar quradi. Bu shahar “Aleksandariya Esxata” ya`ni “eng chetdagi” yoki “eng uzoqdagi” Iskandariya deb atalgan edi. Arrianning aytishicha Iskandar Yana So`g`d tomon yo`l oldi. 329 yilda aholining yoppasiga qirishiga qaramasdan, qo`zg`olonni bostiraolmagan edi. Spitamen yana kuch to`plab. Arrianning aytishicha “Spitamen uch mingga yaqin skif otliqlarini o`zi bilan birga So`g`diyonaga xujum qilishga osonlik bilan ko`ndiradi. Buni Arrian quyidagicha tushuntiradi: “Bu skiflar juda qashshoq yashaganlar. Ularning arziguday na shaharlari na turar joylari bo`lgan”. S h uning uchun ham ularni biron yurishga ko`ndirish oson bo`lgan. Tez orada Spitamenni poylab turgan makedoniyaliklar bilan jang bo`ladi. 800 otliq askaridan ajraldi. So`g`dlik va Baqtriyalik askarlar Spitamenni tashlab dushmanga taslim bo`ldi. Massagetlar o`zlarining ittifoqchilariga qarashli karvonlarni talab Spitamen bilan cho`lga qochdi. Bu gal Spitamen massagetlarga yo`lboshchi bo`limi yoki asir olib ketganmi bu bizga aniq emas, ammo massagetlar Iskandarning o`zi cho`lga bostirib kirar etish degan xabarni eshitgach, “uni bu ahdidan qaytarish uchun Spitamen boshini kesib, Iskandarga yuborgani aytilgan boshqacha rivoyat ham bor, uningcha, Spitamenni suyukli xotini o`ldirgan va o`z qo`li bilan Iskandarga boshini kestirib bergan” So`g`dning o`z mustaqilligi uchun olib borgan kurashining II bosqichi Spitamenni o`limi bilan tugadi. Bu bosqich 329 yildagi voqealarga nisbatan tamoman boshqacha xarakterga ega, mahalliy xalq holdan toyib, xonavayron bo`lgan bo`lishiga qaramay, Iskandar tomonidan tayinlangan satraplarga bo`ysunishdan bosh tortdi, ammo xalq Spitamenning faol xarakatlariga faol ishtirok etmadi. Iskandarning jazo otryadi yana bir So`g`dni boshdan oyoq kezib chiqdilar.

www.arxiv.uz III davrda 15 ming kishiga yetadigan qo`shin bilan tog`larda o`rnashib olgan mulkdorlarga qarshi qaratilgan edi. Bu davrni diodor “So`g`dlarning uchinchi qo`zg`oloni va tog`dagi qal`alarga qochganlarning asir olinishi” deb ta`riflaydi. 328-327 yillar qishni Iskandar Navtakada o`tkazadi. Bahorda esa, So`g`d qoyalariga yaqinlashadi. Yozma manbalarda /Arrian, Kurtsiy, Strabon/ bunday qoyalarni to`rttasini eslatib o`tadi. So`g`d qoyasi, sizimitra, Arimaza, xoriyena qoyalari ammo manbalar analiz qilinganda ikkita qoya borligi aniqlandi. Birinchisi-Navona yaqinidagi Xisor tizma tog`larida joylashgan «So`g`d qoyasini” Iskandar qisqa muddatda qo`lga kiritadi. A.300 kishini ya`ni o`z yurtida qoya tog`larda yurgach askarlar yuboradi. Mixlarga . qorga tiqib, kanop orqali. B.Qal`ada Oksiartning xotini, bolalari, qizi Roksana-Iskandarning askarlari Roksanini Doroning xotinidan keyin “Osiyoda eng go`zal ayol” ekanini aytganlar va Roksanini sevib qoladi. Arrian maqtaydi, Kurtsiy qoralaydi. Eng kuchli dushman Oksiart edi. Ikkinchisi -“Xoriyen qoyasi” Bu yerda anchagina xonimlar bor edi, Xoriyen ham bor edi. Xoriyen taslim bo`ldi. Iskandar Oropiy degan bir kishini so`g`dning shoxi qilib tayinlaydi. Shuning bilan birga O`rta Osiyoni zabt qilishni oxiriga yetkazadi. 327 yil yozidayoq Amudaryodan kechib o`tadi va Hindistonga mashhur yurishini boshlaydi. Chunki bu xarakatlarning barchasi tarqoq va mahalliy xarakterga ega edi. Ä aholining dexqonchilik bilan shug`ullanuvchi qismi ko`chmanchilar to`dasi burgut uyalari kabi qal`alarda xokimlar sharoitga qarab ish qilgan edilar. -aholiga nisbatan shafqatsiz qo`llanilgan jazo. -serxosil vohalarni vayron qilinishi. -Mahalliy zadagonlarni o`z tomoniga og`dirib olish uchun talaygina yon berish. -Muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritdi. “Iskandar deb yozadi Kvint Ruf, varvarlarning bo`yso`nganlariga bo`yso`nmayotgan o`jarlarning shahar va yer-mulklarini olib berishni buyuradi”.

O'xshashlar

O’rta Osiyo hududida dastlabki davlat birlashmalari Eron Ahamoniylari va Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi ozodlik uchun kurash

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

Eron Ahamoniylar hukmronligi yillarida Xorazm

Tarix faning vujudga kelishi va rivojlanishi. (qadim davr XVIII asrning oxirlarida)

Markaziy Osiyo va Qozog'iston xalqlari