O'lka tarixini o'rganishda toponimik atamalar asosiy manbalardan biri sifatida - Tarix - Referatlar

O'lka tarixini o'rganishda toponimik atamalar asosiy manbalardan biri sifatida

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.5 KB

Ko'chirib olish

O`lka tarixini o`rganishda toponimik atamalar asosiy manbalardan biri sifatida Reja: 1. Geografik joy nomlarini o`rganishda toponimikaning o`rni. Toponimikaning fan sifatida shakllanishi va vazifalari. 2. O`zbekiston toponimikasiga oid atamalarning yozma manbalarda qayd etilishi. 3. Toponimikada antrotoponimlarning o`rni. Respublika viloyatlari joylarining toponimikasi. 4. Tarixiy topografiya-boshqa shaharni kompleks o`rganishdir. O`rta Osiyo hududida shaharlarning vujudga kelish shart-sharoitlari va rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlari.

Toponomika geografik nomlarning kishi ismlarining kelib chikishini urganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponomikani “Zamin tili” deb atashadi. Toponomik termini lotin tilidan olingan bulib “topon” joy va “anoma” yoki “onima” nom, umuman joy nomini urganidan fan degan ma`noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin karida yotgan, urganilmay yotgan nomlar, insonlarga quyilgan ismlar, toponomikani o`rganish manbaii xisoblanadi. Mikro toponomika mikro ob`ektlarni nomlarini tadqiq kiladi. Xozirgi vaktda toponomika faqat yirik ob`ektlarning nomlarinigina emas, balki mikro ob`ektlarni xam nomlarini ur-ganmokda. Geografik terminlar toponomik shtabiga kirmaydi. Ammo ular toponomikani o`rganishda katta axamiyatga egadir. Nomsiz “ob`ekt” toponim emas. Toponomika geografik ob`ektlarni emas balki ularning nomlarini urganadi. Toponimlar bir vaktning uzida tilshunoslik tarixiy va geografik faktlar xisoblanadi. Xamda mangda sifatida muhim axamiyat kasb etadi. Toponomikaning turili xususiyatlari tilshunoslik, tarix geografik arxeologiya va boshqa fanlar bilan alokasiga boglikdir. Toponomik materiallarni tadqiq qilinayotgan tarixiy ma`lu-motlar ayniqsa arxeologik tekshirish natijalariga suyangan xolada ish kurish zarur. Chunki toponomika ko`pincha tarix dalillarga va isbotlarga muxtojdir. Masalan biror yodgorlikni nomini o`rganish uchun albatta uni kaysi davrda yaratilganligini va nima sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharti nuktaiy nazarida tadqiq qilish talab qilinadi. Toponomika metodologiyasiga muvofik uni fan sifatida o`rganishda quyidani asosiy talablarni xisobga olish lozim: -toponimlarni paydo bulishiga doir ma`lumotlardan foydalaninsh; -nomlarning mvavjud bulgan barcha formalari aniklash; -nom va terminlarni usha joy nomi bilan boglik xolda tanlash va eng muhimlarini o`rganish zarur. Toponomik asoslar vakt, manbalar va yunalishlar buyicha joylarga axolining kuchishi o`rganishi me`yoriga boglik. Toponim-lar anik tarixiy jarayon misol uchun axolining kuchishi madaniy iqtisodiy va til munosabatlari vujudga keladi

xamda tarkaladi. Toponomika jamiyatni muhim vositasi bulgan tilini, ekonomikasi, madaniyati va tarixiy taraqqyotini urnish jarayonida usib rivojlanib boradi. Toponomik nomlar manbai va ularni o`rganishda kullani-ladigan metod va ularning to`g`riligini aniklash maksadida: yozma va boshqa manbalarni, kul yozmalar, arxiv materiallari, xattotlar kuchirib yozgan kitoblar, axoli yashagan chegalarning aks ettiruvchi bosh va maxsus kartalar va eksplikatsiya kartalari bilan solishti-rib chikiladi. Toponomikada xam moddiy va madaniy yodgorliklar urganil-gandek oddiydan murakabga ya`ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib boradi. Bilish murakkab protsessdir. Toponomika uzi ob`ektni yoshini xam aniklaydi. Uz navbatida toponomik nomlar tarix uchun xam bebaxo manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bulib ma`lum teretoriyadagi u yoki bu xalqlarning tili haqidaa guvoxlik beradi. Toponomik materiallar yigishda va joy nomlarini kelib chikishini o`rganishda etnografiya xam katta rol uynaydi. Xozirgi vaktda toponimlar joy nomlarini faqat etnologik va an`anaviy jixatdan emas, balki suz yasash jixatdan xam taxlil kilmokdalar. Urta Osiyo jumladan O`zbekiston toponimlarining o`rganish xam uzoq tarixga ega. Bu jixatdan Maxmud Koshgariyning “Devonul lugatul turk” Narshaxiyning “Buxoro tarixi” Boburning “Boburnoma” asarlari katta axamiyatga ega. Respublika joy nomlarining kelib chikish tarixini etnonimlarini biror xalq, millat, qabila, elat, urug ay-mok nomlarini urganuvchi xamda geografik terminlarning urga-nishda o`zbek olimlari juda katta xissa kushdilar. Toponomikani o`rganish materiallar tuplashdan boshlanadi. Toponomik materiallar yigish ishini, boshlashdan avval, material-larni qanday va kaerdan tuplash va kimlar bilan qanday mavzuda suxbatlar utkazishning xech bulmaganda taxminan ish plani va programmasi ishlab chikishi lozim. Mana shu plan va

programma yuzasidagi puxta tayyorgarlik ishlari olib boriladi, sung dala tadqiqot ishlariga e`tiborni karatadi. Surash va suxbat natijasida olingan materiallarni tadqiqi qilishda toponomik materiallar buyicha kortotekalar, keyin shu asosida lugatlar tuziladi. Keyinchalik tadqiqotlar faktlarni xisobga olgan xolda bir tipdagi ommaviy toponimlarni sinchiklab o`rganish katta axamiyatga egadir. Tadkik qilingan va tuplangan toponomik materiallar o`lkashunoslik muzeylarida saqlanadi. Shu-ningdek maxsus kutubxonalarda aloxida bulim sifatida xam saq-lanadi. Toponomik materiallar tuplami ko`pincha shu o`lka tarixni o`rganish ishi bilan parallel xolda olib boriladi. Tarix va geografiya ukituvchilari toponomikani o`rganish jarayonida tilshunoslikka oid bulgan materiallar ular bilan birgalikda yoki ularning bevosita maslaxatlari bilan xal kilsalar juda yaxshi natija berar edi. Ulka tarixini yaxshi urganmay turib, toponomikadan o`lkashu-noslikni muhim manbaii sifatida foydalanish nixoyatda kiyin. O`lkashunoslik bilan shugullanadigan ukituvchilar toponomikaga doir adabiyotlar bilan yaxshi tanishib chikishlari kerak. O`zbekiston tarixiga doir toponomik materiallarni o`rganishda toponomik va geografik lugatlar foydalanish mumkin. Endi O`zbekiston respublikasiga tegishli bulgan toponomik joy nomlarini ayrimlari sanab utamiz: Margilon Fargona viloyatidagi boshqa shaxar. Dastlab Margilon “Marginat ” deb atalgan. Margilon etimologiyasi Marg, Murgob, Margon, Margribita, Margub kabi toponimlar etimologiyaisga uxshash bulib tojikcha “Marg- utlok” degan suzdan olingan deb taxmin qilinadi. Marg suzi boshqa sugd tilida “bulok” ma`nosini xam anglatadi. Jizzax- Urta Osiyodagi eng boshqa shaxarlaridan biridir. Bu kal`ani asli nomi Dizzak X asrlarda xam shunday deb atalgan. Diz boshqa sugd tilida “kal`a” “istexkom” demakdir. “Ak” esa bizdagi “cha” kushimchasiga to`g`ri keladi. Demak Dizzak-kal`acha demakdir.

Registon Samarqandda, Registon nomi bilan yuritiladigan bozor va arik mavjud, va reg tojikcha kum iston- joy yoki kumlik joy degan ma`noni anglatadi. Beshbola o`zbek uruglaridan yirik bir shaxobchasining nomi respublikamizda beshbola nomli bir necha toponimlar bor. Oktepa- bu suz “dexkon” suz bilan bevosita alokador. Dexkon termini V-VI asrlarda paydo bulgan. Dexkon urta asrlarda yirik feodal xisoblangan. Odatda feodal dexkonlar, tugon boshida atrofi devor, xandaklar bilan tusilgan mustaxkam kurgonlarda yashaganlar. Bunday kurgonlarning xarobalari xozirgi vaktda ok tepalar deb yuritiladi. Masalan: Toshkent shaxrida 8 ta oktepa mavjud. Nayman – o`zbek, kazok, qoraqalpoq, kirgiz, nugoy va oltoy xalqlarining tarkibiga kirgan yirik qabila uyushmasi, o`zbek naymanlari Zarafshon voxasi Fargona vodiysi va Xorazmda yashaganlar. Xozirda O`zbekistonda mazkur nomlar bilan ataluvchi kishloklar mavjud. SHunday kilib, keltirilgan tarixiy geografik atamalarning nomi toponimlarga asoslanib turli tuman nomlarning bir-biri gurupplariga misol keltirdik xolos. Agar ukuvchi yoki talaba uz kishlok yoki tuman teritoriyasidagi nomlarni kelib chikishi bilan kiziksa, toponimik ma`lumotlarga yana xam murojaat qilishi lozim buladi.

Foydalaniladigan ro`yxati: 1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996. 2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980. 3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992. 4. 1.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya. Sredney Azii. - T.: 1990. 5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973. 6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994. 7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985. 8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990. 9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970. 10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994. 11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988. 12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.

O'xshashlar

Antropologik va etnologik ma'lumotlarning o'lka tarixini o'rganishdagi ahamiyati

O'zbekiston inson yashab kelayotgan eng qadimiy o'lka, jahon sivilizasiyasining o'choqlaridan biri

Toponomika - tarixiy o’lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri

Tarixiy o`lkashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish