Мустамлака ҳукмронлигининг жорий этилиши - Tarix - Referatlar

Мустамлака ҳукмронлигининг жорий этилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.23046875 KB

Ko'chirib olish

Мустамлака ҳукмронлигининг жорий этилиши Урта Осиё истилосидан сўнг, Россия, Пётр I васиятини бажариб, жаҳоннинг энг йирик империяларидан бирига айлан-ди. Европанинг илғор жамоатчилиги XIX аср охирида Россия-ни «беадад миқдордаги мулк ўғриси», деб таърифлаб, «ҳисоб-китоб вақги келганда, у бу мулкларни ўз эгаларига қайтаришга мажбур бўлади», деб башорат қилган эди. Россия империяси жаҳоннинг қудратли давлатлари Буюк Британия, Франция ва Германия империялари қатори катта мустамлакачи давлат бўлиб қолди. Болтиқ бўйларидан Кавказ тоғларигача, Украина даштларидан Узоқ Шарқ ва Ўрта Осиё ҳудудларигача чўзилган ерларда империянинг икки бошли бур-гут тасвири туширилган оқ-яшил байроғи ўрнатилиб, Россия Польша, Финляндия, Болтиқбўйи мамлакатлари, Кавказ ўлка-си, Бошқирдистон, Сибирь ва қалмоклар юрти унинг тахти тасарруфига муҳрланди. Уз мустамлакалари ҳудуди жиҳатидан энди Россия Буюк Британия, Франция ва Германияни орқада қолдириб кетди. Англия мустамлакалари 13 миллион квадрат километр, Францияники 11 миллион квадрат километрни таш-кил қилса, Россиянинг биргина Сибирь мустамлакаси ҳудуди 13 миллион квадрат километрни ташкил қиларди. Россиянинг Туркистон генерал-губернаторлиги ҳудуди эса кенглиги жиҳа - тидан Франция, Германия ва Австро-Венгрия империялари майдонига тенг бўлди. Туркистон маъмурияти империянинг бошқа ўлкалари бош-қарувидан ўзининг кескин ҳарбийлашгани билан алоҳида ажра-либ туради. Россия ҳукуматининг Туркистон учун 1865—1916 йиллар давомида ишлаб чиққан ва амалга татбиқ этилган унта қонун лойиҳаси (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)га ва унинг моддаларига адлия, молия, ҳарбий, ички ишлар ва бошқа вазирликлар киритган ўзгартиришларда ана шу ҳолат ўз аксини топган. Туркистон ўлкаси сиёсий тизимида Санкт-Петербург олий ҳарбий-сиёсий доираларининг ниқоб-ланган ва жаҳон афкор оммасини чалғитишга қаратилган най-ранглари ҳам рўй-рост гавдаланган. Ҳарбий

вазирликнинг Бош штаби Осиё бўлими, Ички ишлар вазирлиги полиция департа мента, «император ҳазрати олийларининг ўз маҳкамаси», Ва-зирлар қўмитаси ва Вазирлар Кенгашининг Туркистон идора-сига оид ҳужжатларида Россия ҳукумати Туркистон халқлари-нинг «хоҳиш-иродаси ва розилигига қараб қолмаслиги» ҳамда «ўз фаолиятида тўла эркин бўлишлари зарурлиги» алоҳида уқтирилгани бежиз эмас. Ана шу ҳужжатларда аҳоли «амалдор- ларга тўланадиган маошни ўзлари бераётганидан воқиф бўлмасликлари ҳамда бу ишни ҳукумат марҳамати» деб тушу- нишлари учун зарур чоралар кўриш ҳам таъкидланган. Ўлка бошқаруви зўравонликка асосланган ва у доимий усул сифатида сақланиб келган. Оқсуяк рус зодагонларидан бири барон А. Б. Вревский ҳам шу зайлда фикр юритиб, «Туркистон халқлари ўзларини бошқарувчи ва суд қилувчи ягона ҳокими-ятга кўниккан», дея ўлкада қаттиққўл мустабид идора зарурли-гига ишора қилгани ҳам тасодифий эмас. Туркистонда империячилик бошқарувининг мустамлакачилик тамойили расман Туркистоннинг биринчи генерал-губер-натори фон Кауфманнинг 1868 йил 22 январда Тошкент шаҳри аҳолиси билан бўлган учрашувда сўзлаган дастурий нутқида ўзининг яққол ифодасини топган эди. У мазкур нутқида рус-ларни Урта Осиё халқларининг катта оғаси деб атаб, Туркис-тонда рус ҳокимиятининг қатьий ва доимий ўрнашганлигини алоҳида уқтирганди. Фон Кауфманнинг Туркистон генерал-губернатори этиб та- йинланиши тасодифий эмас эди. Романовлар сулоласи подшоҳ-ликнинг ишончли хизматкорларини танлашда ҳамма вақт хо-риждан ёлланганларга катта эътибор берган. Биринчи навбатда, немис дворянларига бўлган ишонч кучли эди. Фон Кауфман шундай ишончни қозонган, синалган, ҳамма лавозимларда под-шо сиёсатини кўнгилдагидек амалга оширганлардан бири эди. Шунинг учун ҳам унга кучли ва қудратли ҳокимият подшо Александр II томонидан олтин ёрлиқ тарзида (ваколат ёрлиғи-нинг муқоваси олтиндан бўлгани учун ёрлиқ шундай аталган) инъом этилган эди.

Кауфманнинг чекланмаган кўламда фаолият кўрсатиш стра-тегияси 1868—1876 йиллардаги ҳарбий юришларда амалга оширилди. Бу юришлар унинг номини Россияда Туркистон ўлкасининг омадли генерали ва истилочиси сифатида машҳур қилди. Кауфман ҳукмронлиги даврида Туркистонда генерал-гу-бернаторлик бошқаруви унинг жиловланмаган истибдоди асосида амалга оширилган. Махфий маслаҳатчи Ф. Гире қайд этганидек, «генерал-губернаторнинг ҳокимияти, қонун бўйича иш юритилишини тақоза этган бўлса-да, амадда, ўзи хохлаганча иш тутди. Генерал-губернатор ўлка ҳокимияти нинг ягона бошқарувчисига айланган эди. Ҳокимиятни бир йўла марказлаштириш оқибатида барча иш қонун асосида эмас, аксинча, генерал-губернаторнинг кўрсатмаси асосида амалга оширилди. Тошкент шаҳри қўлга олинганидан (1865) кейин, мустам-лака шароитидан келиб чиққан ҳолда, Сирдарё ҳудуди ҳамда 1864 ва 1865 йилларда босиб олинган ерлар ҳисобига, Орен бург генерал-губернаторига бўйсундирилган Туркистон вилоя-ти ташкил этилди. Туркистон вилоятини бошқариш учун 1865 йил 6 августда «Муваққат низом» эълон қилинди. Унинг асосий мақсади, русларнинг янги босиб олинган ерларда, бошқарувнинг умумий асосларини белгилаш орқали, тинчлик ва хавфеизликни таъминлаш бўлган. Жойларда бутун ҳоки мият ҳарбий бошлиқнинг қўлида бўлган, маъмурий органларга эса маҳаллий халқ устидан назоратни ўрнатиш вазифаси юк-латилган. 1865 йилда император Александр II нинг азми қарорига кўра, Оренбург ва Ғарбий Сибирь генерал-губернаторлиги ҳамда Туркистон вилояти аҳолисининг турмуши ва умумий аҳволини ўрганиш учун «Дашт комиссияси» тузилади. Дашт ҳайъати томонидан ишлаб чиқилган «Еттисув ва Сир-дарё вилоятларини бошқариш ҳақидаги қоидалар лойиҳаси» бўйича Вазирлар маҳкамаси қабул қилган қарорда қуйидагилар қайд этилади: 1. Лойиҳада кўрсатилган ҳудудларда Еттисув ва Сирдарё ви-

лоятлари таркибида Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилсин. 2. Генерал-губернаторга ўлкани бошқариш учун лойиҳада назарда тутилган штатлардан келиб чиққан ҳолда, бошқариш учун амаддорлар олишга имконият берилсин. 3. Генерал-губернаторга лойиҳада кўрсатилган ерларда, ўлкадаги маҳаллий шароит, тузем халқларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, сўнгги марта қонуний тартибда кўриб чиқиш ва қабул қилиш учун унинг қисмлари бўйича ва яхлит ҳолда ўзининг хулосасини бериш топширилсин. Унгача, лойи ҳада кўрсатилган ҳолатларни асос сифатида қабул қилиб, ўлка тузилиши учун фавқулодда муҳим ва фойдали деб ҳисобланган ҳамма чораларни кўриш топширилсин». 1873 йил бошида Туркистон ўлкасидаги вилоятларнинг бар-ча бошлиқлари иштирокида лойиҳадаги қоидалар қайта кўриб чиқилгандан кейин қонун лойиҳаси ҳарбий вазирликка юбори-лади. Фон Кауфман лойиҳасининг таҳрир этилган нусхасида Рос-сиянинг бошқа ўлкаларидаги генерал-губернаторларникидан фарқли ўлароқ, Туркистон генерал-губернаторининг ҳуқуқ ва имтиёзларини кенгайтириш кўзда тутилган. Жумладан, у Тур кистон ўлкасида ҳарбий вазирликка бевосита бўйсундирилган барча вазирликлар органларини таъсис этишни таклиф этган эди. 1878 йил ўрталарида ҳарбий вазирлик Туркистон генерал- губернаторига вазирликларнинг таклиф ва мулоҳазаларини, шунингдек, Фарғона вилояти ва Амударё бўлимини ҳисобга олган ҳолда, лойиҳани тўлдириш ва қайта ишлашни таклиф этди. 1881 йидда ҳарбий вазирликда Туркистон генерал-губерна торлиги сарф-харажат сметаси кўриб чиқилаётганда бошқариш бўйича харажатларни қисқартириш ва унинг даромадларини ошириш зарурлигига эътибор қаратилди. Туркистон генерал-губернатори этиб тайинланган генерал-лейтенант

М.Г.Черняев (1882—1884) таклифи билан 1882 йил 8 майда императорнинг Туркистон генерал-губернаторлигини тафтиш қилиш тўғрисидаги фармони эълон қилинди. Тафтиш ишларини олиб боришга раҳбар этиб Ички ишлар вазирлиги кенгаши аъзоси, Дашт комиссиясининг собиқ раиси, махфий маслаҳатчи Ф.К.Гирс тайинланди. Гире 1883 йилда тафтиш ишларини тугаллаб, императорга генерал-губернаторлик ва унга қарашли ташкилотларнинг аҳволи тўғрисидаги ҳисоботни, «Ўлкани бошқариш тўғрисидаги низом лойиҳаси»ни тушунтириш хати билан бирга тақдим этди. 1884 йил 21 январда импе ратор Александр III нинг кўрсатмаси билан Давлат Кенгаши аъзоси, генерал-адъютант, граф Н.Игнатьев раислигида «Тур- кистон ўлкасини бошқариш тўғрисидаги низомнинг қайта иш-ланган сўнгги лойиҳасини ишлаб чиқиш» бўйича комиссия ташкил этилди. Граф Игнатьев комиссияси таркибига Гире бошчилигидаги ҳайъат аъзолари, 1881 йилги лойиҳани тузганлар, Осиё депар тамента махфий маслаҳатчиси Кобеко, Бош штабнинг Осиё бўлими бошлиғи полковник Иванов, генерал- майор А.Н. Куропаткин (бўлажак ҳарбий вазир) ва бошқа юқори мартабали шахслар аъзо бўлдилар. Комиссия кенгашида генерал- лейте нант Черняев ўрнига тайинланган Туркистон генерал-губерна-тори, генерал-адъютант Н.О. Розенбах (1884—1889) ҳам ишти-рок этади. Чоризмнинг олий доиралари томонидан тузилган комиссия-нинг асосий вазифаси «Улкани Россияга қатъий қарам қилиб қўйиш мақсадлари ва уни бошқаришда харажатларни камай-тириш, даромадларни эса оширишга, шунинг билан бирга, фу-қароларни бошқариш талабларига ва жойларнинг шарт-ша-роитларига тўғри келадиган низом» тузилишини амалга оши- ришдан иборат эди. Комиссия ўз ишига Гире томонидан ишлаб чиқилган Тур кистон ўлкасини бошқариш тўғрисидаги ва генерал-лейтенант Колпаковский раҳбарлигидаги Тошкент комиссиясига такдим этилган 1881 йилги низом лойиҳасини ҳамда Туркистон маъму-риятининг олдинги барча лойиҳаларининг хулосаларини асос сифатида қабул қилади.

Граф Игнатьев комиссиясининг «Туркистон ўлкасини бош қариш тўғрисидаги низом лойиҳаси» ўлкани бошқариш бўйича тузилган олтинчи лойиҳа эди. Император томонидан «Туркистон ўлкасини бошқариш тўғрисидаги Низом» 1886 йил 12 июнда тасдиқлангандан кейин ҳам маъмурий қурилиш бўйича эътирозлар давом этди. Аммо император Туркистон ўлкасида собиқ генерал-губернаторлик бошқарувининг асосий тамойилларини сақлаб қолган ҳолда унга баъзи ўзгартишлар киритди. Маҳкама ўлка ҳокими учун ахборотнома, маъруза ва маълу- мотномалар тайёрлар, генерал-губернаторнинг шахсий манфа-атларини кўзлаб иш юритган. Шунинг учун ҳам маҳкама бош-қарувчиси генерал- губернаторликдаги энг нуфузли амалдорлар қатори юксак мавқеда турган. Туркистон ўлкаси Марказий Бош бошқармаси таркибида генерал- губернаторга бўйсунмайдиган марказ вакиллари — ад-лия, молия, зироат ва давлат мулклари вазирликлари идорала-ри ҳам бўлган. Туркистон генерал-губернаторлиги XX аср бошларига келиб беш вилоятга бўлинди: Сирдарё, Фарғона, Самарканд, Еттисув, Каспийорти вилоятлари. Уларни рус армияси генералларидан шахсан подшонинг ўзи тайинлайдиган ҳарбий губернаторлар бошқарган. Улар ҳарбий ва фуқаро ҳокимиятини ўз қўлида тутишган. Ҳарбий соҳада улар вилоятлардаги қўшинлар (диви зия ёки корпус) қўмондони, фуқаро ишларида эса губернатор ҳуқуқига эга бўлишган. Барча маъмурий, полиция ва суд ҳоки-мияти ҳам уларнинг измида бўлган. Ҳарбий губернаторлар қошида вилоят бошқармалари бўлиб, улар губерния бошқармаси ҳуқуқларига эга бўлишган. Вилоят ижтимоий ҳаётининг барча масалалари шу бошқармаларда курилган. Вилоятлар ўз навбатида туманларга (уездларга) бўли- ниб, уларни туманбошилар идора этишган. Туманлар Туркистон генерал-губернаторлиги маъмурий тузилмасининг асосини таш-кил этган. Улар аҳолининг турмуши, ҳудуднинг хусусиятлари, миллатлари ё элатларидан қатьи назар, рус амалдорлари

хоҳишича ўзбошимчалик би-лан тузилаверган. Подшо ҳукумати миллий, элат ва та-рихий хусусиятлардан келиб чиқмаган ҳолда, мустамлака-чилик нуқтаи назаридан бу масалага ёндошган. Ўлканинг туб вилоятлари ҳисобланган Сирдарё, Фар ғона, Самарқанддан ташқари Еттисув, Каспийорти вило ятлари ҳам шу асосда туман ларга бўлиниб идора қилин-ган. Сирдарё вилояти қуйида-ги туманларга бўлинган: Тошкент, Авлиёота, Қозоли, Перовск, Чимкент. Амударё тумани ҳам шу ВИЛОЯТга Фарғона вилоятининг Ўш тга Марғилон, Андижон, Қўқон, Наманган, Ўш туманлари қараган. Самарқандга Жиззах, Каттақўрғон, Хўжанд, Самар- қанд туманлари; Еттисувга Верний, Жаркент, Копал, Лепси-нек, Пишпак, Пржевальск; Каспийорти вилоятига Ашхобод, Красноводск, Манғишлоқ, Марв ва Тажан туманлари кирган. Ҳар бир туман ўз таркибидаги шаҳар ва қишлоқлари билан туман ҳокими — туманбошига бўйсунган. Туманбоши Россиядаги исправник, земство бошлиғи, полицмейстер, шаҳар бошқармаси бошлиғи ҳуқуқларига тенг бўлган. Туманбоши вилоят ҳарбий губернатори тавсияси билан бевосита губернатор томо-нидан тайинланган. Туркистон ўлкасидаги туманбошиларнинг Россиядаги ҳамкасбларидан фаркли томонлари шунда эдики, улар маъмурий, полиция ва ҳарбий ҳокимиятни ўзларида бирлаштирганлар. Ту манбошиларнинг жуда кенг ваколатлари ва ўта мустақил ҳамда зўравонларча иш юритишларини юксак лавозимда тур-ган рус амалдорлари эътироф этишгани диққатга сазовордир. Сенатор граф К. К. Пален Туркистон туманбошиларини Ўзбек хонликларидаги «бекларнинг худди ўзгиналаридир», деб атага-ни бежиз эмас. Улар қўл остидаги аҳолидан истаган кишига жарима солишлари ва 7 кунгача қамаб қўйишлари мумкин бўлган. Туманбошилар рус армияси катта зобитларидан, асосан майор, ротмистрдан то полковник унвонигача бўлганлардан тайинланган. Халқ уларни «ҳоким тура» деб атаган.

Туманлар бир неча жабҳа (участка)ларга бўлиниб идора қилинган. Жабҳаларни кичик унвондаги (поручик, штабс-ка питан) ҳарбий зобитлар бошқаришган. Улар жабҳа приставла-ри номи остида «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги низом»да тилга олинади. Император томонидан 1886 йилда тасдиқланган бу «Низом»да қасаба приставларига маҳаллий аҳолидан исталган одамга жарима солиш (5 сўмдан 10 сўм-гача) ва 3 кунгача ҳибсда сақлаб туриш ҳуқуқи берилган эди. Қасаба приставлари «ҳарбий — халқ бошқаруви»даги ҳарбий бўғиннинг энг қуйиси бўлиб, уларга «маҳаллий ўз- ўзини бошқарув», яъни «халқ бошқаруви» амалдорлари — волост бош- қарувчилари, қишлоқ оқсоқоллари, юзбоши ҳамда элликбо-шилар бўйсунишган. Туркистон ўлкасида подшо маъмурияти қишлоқ бошқару-вини «ерли» (туземное) ва «рус» каби икки тоифага ажратган. Рус амалдорлари «ерлилар» (туземец) атамаси билан Туркис-тондаги барча Ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, тожик, қорақал-поқ, араб, уйғур ва дунганларни тушунган. Турмуш тарзига кўра эса, рус амалдорлари барча аҳолини иккига: «қирғизлар» ва «сартлар»га бўлишган. Қирғизлар деганда кўчманчи, сарт-лар деганда ўтроқ аҳоли назарда тутилган. Чор ҳукумати сиёсий нуқгаи назардан келиб чиқиб, қишлоқ, унинг бошқарувини маҳаллий ва рус бошқаруви сифатида ажратиб, уни аста - секин умумимперия_ туридаги русча идора-га ўтказишни кўзлади. Шу мақсадда Ўрта Осиёга мутлақ ёт бўлган географик ислоҳни бошлаб, волост, қишлоқ йиғини ка-биларни жорий қилди. 1867 йилдаги «Туркистон генерал-губер- наторлиги вилоятларини бошқариш ҳақидаги Вақтли Низом лойиҳаси» деб аталган қонунлар мажмуасига кура, кўчманчи аҳолига икки босқичли (волост ва овуллар), ўтроқ аҳолига эса бир босқичли (оқсоқолликлар) бошқарув тарзи жорий қилин-ди. Волост асосини мингдан икки минг хонадонгача, овул жа-моаларини эса юз ўтовдан икки юз ўтовгача аҳоли ташкил этган. Чоризм шу билан кўчманчи аҳолининг уруғчилик асоси-даги тарихий бўлинишига хотима

бермоқчи бўлди. Рус амалдорларидан иборат ҳайъат узоқ вақт давомида қиш лоқ маъмуриятини ташкил қилиш ҳаракатида Туркистон аҳолисининг биринчи умумий рўйхатини олди. Натижада со-лиқлар миқдори ошди, аҳоли туманлар, қасабалар, волостларга тақсимланиб, илк бор сайловлар асосида маҳаллий маъмурият сайланди. Волост бошқарувчиси — мингбоши, қишлоқ оқсоқоли, овул старшинаси аҳоли томонидан уч йилга сайланар, улар-нинг номзодлари эса рус маъмурияти томонидан тасдиқцан ўтарди. Сайловчилар йиғинида ҳар ўн хонадон, ё ўн ўтовдан вакил иштирок этиб, улар ўнбоши сифатида қишлоқ оқсоқоли ёки овул старшинаси ва уларнинг муовинларини сайлашган. Во лост бошқарувчиси — мингбошини эса ҳар 50 хонадон ёки 50 ўтовдан тайинланган вакиллар — элликбошилар йиғини сайла-ган. Бу тартибга 1886 йилда бир неча ўзгаришлар киритилди. 1886 йилда кучга кирган янги қонунлар мажмуаси — «Туркис тон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Низом» ўтроқ аҳолининг бир босқичли бошқарувини икки босқичлига айлантириб, оқсоқолликларни волостларга бирлаштирди. Овул жамоалари ва оқсоқолликлар вакиллари йиғини умум сайловчилар йиғи-лиши билан алмаштирилди. Элликбошиларнинг волост йиғи-нига ҳар 50 хонадондан вакил қилиб юборилиши бутун қишлоқ ё овул йиғинидан ҳар 50 хонадондан вакиллар сайлаш билан ўзгартирилди. Рус маъмуриятига, ҳарбий губернатор ва гене- рал-губернаторга сайлов бекор қилинганда қишлоқ маъмурияти вакилларини бевосита тайинлаш ҳуқуқи берилди. 1886 йилги «Низом» аввалгидек аҳолини «қирғизлар ва сартлар» сифатида эмас, балки «ўтроқ ва кўчманчи» деган атама билан ажратди. Волост бошқарувчисини сайловчилар вакилларининг қурул-тойи сайлаган. Қурултой вақтини ва ўтказиладиган жойини туманбоши белгилаган. Сайлов арафасида туманбоши ёки унинг ёрдамчиси рўйхат бўйича элликбошилар сонини аниклаган, чунки қурултойда сайловчи вакилларнинг учдан икки қис-ми иштирок этмаса, у кучга кирмаган

ҳисобланган. Сайлов яширин овоз бериш йўли билан ўтказилиб, овозлар қутига ташланган соққалар воситасида аниқланган. Элликбо-шилар бирма-бир туманбоши олдида турган усти ёпиқ қути олдига келиб, ўзлари истаган номзоднинг исми-шарифини айтишган ва қўлларидаги тақсимчадаги соққани қутига таш-лашган. Бу маросим барчанинг кўз олдида очиқ ўтган ва унинг якунида ким кўп овоз олгани эълон қилинган. Овоз бериш натижалари қоғозда барча элликбошиларнинг муҳри ва имзоси билан муҳрланган ва туманбоши ёки унинг ёрдамчиси томони-дан тасдиқланган. Волост қурултойи икки номзодни сайлаган, бири волост бошқарувчиси, иккинчиси унга номзод бўлган. Ҳарбий губер натор қурултойдаги сайлов натижасини кўриб чиқиб, номзод-ларни тасдиклаган. У тасдиқламаган тақдирда, қурултой қайта чақирилган ёки лавозимга тўғридан- тўғри губернатор танлаган шахе қўйилган. Шу йўсинда маҳаллий бошқарув тизими рус маъмурияти қўлида сакланган. Волост қурултойи волост бош- қарувчисига маош белгилаган. Унинг миқдори одатда 300 сўмдан 500 сўмгача бўлган. Қишлоқ оқсоқоллари, номзодлари ва оқсоқол ёрдамчилари қишлоқ жамоаси томонидан бевосита волост бошқарувчиси иш-тирокида сайланган. Уларни лавозимга туманбоши тасдикла ган. Қишлоқ^ жамоаси йиғини уларга йилига 200 сўмдан маош белгилаган. Йиғин арикларга қаровчи миробларни ҳам сайлаб, уларга маош тайинлаган. Катта ариқларни тўғридан-тўғри ҳар - бий губернатор томонидан тайинланадиган ариқ оқсоқоллари бошқариб, улар ирригация мудирига итоат қилишган. Рус маъмуриятининг аҳолига «ўз-ўзини бошқариш» ва «сай лов ҳуқуқини бериши» ғирт сиёсий лўттибозликдан иборат бўлиб, аслида ишнинг тизгини уларнинг қўлида қолган. Худди шундай усул шаҳарлар бошқарувида ҳам ўз аксини топган. Туркистон ўлкасида вилоят ва туман бошқармалари шаҳар-ларда жойлашган. Тошкент, Самарқанд, Қўқон, Андижон, Марғилон, Наманган ва

Ашхобод ўлканинг асосий шаҳарлари ҳисобланган. Ана шу қадимий шаҳарлардан ташқари, Чимкент, Жиззах, Термиз ва Каттақўрғон каби шаҳарлар ҳам мавқе тута бошлаган эди. Бундан ташқари, рус қўшинларининг истилочи-лик юришлари натижасида вужудга келган шаҳарларни ҳам ай-тиш лозим. Рус зобитлари казармалар торлигидан қўшин ман-зилгоҳи атрофида ўзлари учун уй қуриб олишган. Кўчганда уларни янги келганларга сотиб кетишган. Истеъфога чиққан катта-кичик зобитлар, қуйи унвондаги ҳарбий хизматчилар маълум мулкка эга бўлиб, ўша жойларда қолаверишган. Бу ҳол мустамлака маъмурияти ходимлари ўртасида ҳам рўй берган. Улар хизмат жойида муқим қолиб кетишган. Худди шундай кишилар, ўлкада ўтириб қолган биринчи руслар асосан ҳарбий хизматчилар эдилар. Қўшинлар ортидан юрган савдо аҳли ҳам доимий манзилгоҳларда қолиб фаолият кўрсатганлар. Қозоли, Перовск, Петро-Александровск каби шаҳарлар шу тариқа ву-жудга келган эди. Босиб олинган шаҳарларда руслар учун махсус ажратилган даҳалар пайдо бўлади. Шаҳарлар тузилиши ва уларни руслаш-тиришга подшо ҳукумати катта аҳамият қаратган эди. Ана шу мақсадда, дастлаб, Еттисув вилоятидаги Сериопол ва Копал шаҳарларига махсус имтиёзлар берилди. Бу шаҳарлардаги ҳунармандчилик корхоналари ва фабрикалар очган кишилар барча соликлар ҳамда ҳарбий мажбуриятлардан озод этилди. Савдо-сотиқ, саноат, ҳунармандчилик учун имтиёзлар яратил-ди. Бундай мавқега Сирдарё вилоятининг Тошкент, Хўжанд, Жиззах, Туркистон, Чимкент, Авлиёота, Перовск, Қозоли каби шаҳарлари ҳам эришди. Бу имтиёзлар шаҳарларнинг барча аҳолисига эмас, балки фақат русларигагина берилди. Олий ҳар-бий- сиёсий доиралар «мусулмон аҳолисини кучайтириб юбор-маслик учун уларни имтиёзлардан маҳрум этиш ўринли бўла ди», деб очиқцан-очиқ айтишган. Туркистон шаҳарлари ичида генерал-губернаторликнинг си-ёсий, маъмурий ва маданий маркази Тошкент бошқарувига мустамлака маъмурияти алоҳида эътибор берди. Шаҳар босиб олингандан (1865) кейин

генерал-майор Романовский зобитлар ва амалдорлар учун унинг шарқий қисмидан жой танлади. «Рус Тошкенти»ни барпо этиш учун махсус қўмита тузилди. Қўми-танинг икки йиллик фаолияти (1866—1868) давомида маҳаллий аҳолининг юзлаб уй-жойлари бузиб ташланди, мусодара қилинган ҳудудда зобитлар ҳамда уларнинг оилалари учун ту-рар жойлар, кўчалар ва оромгоҳлар барпо этилди. Шу тарзда кўҳна Тошкент бағри иккига бўлиб ташланди. Руслар истиқо-мат қилувчи қисм янги шаҳар, ўзбеклар яшайдиган қисм «Эски шаҳар», деб атала бошланди. Эски шаҳар аҳолисига янги ша- ҳарга ўтиш қатъиян ман этилди. Янги шаҳарда қатор замонавий бинолар, истироҳат боғлари ва бошқа катта ободончилик ишлари олиб борилди, лекин юз минг аҳолиси бўлган эски шаҳар ўша хонлик замонида қандай бўлса, шундайлигича қолаверди. Унинг ободонлиги учун ҳеч қандай маблағ ажратилмади. XIX асрнинг 70- йилларида Тош кент бошқарувини ўзгартириш ҳақида Туркистон маъмурияти ҳаракат бошлади. Чунки биргина шаҳар бошлиғи — ҳоким идо-раси ривожланиб ва кенгайиб бораётган шаҳар хўжалигини бошқаришга қодир бўлмай қолди. 1872 йилда Сирдарё вилоят бошқармасининг умумий раёса-ти Тошкентда «Шаҳар низомини қўллаш» масаласини кўтариб чиқди. Россия ички губерналарида 1870 йилдан қўллана бош-лаган «Шаҳар низоми»ни мустамлака маъмурияти манфаатларига мо с равишда ўзгартириш, қўшимчалар киритиш асосида Тошкентда жорий этилишига дойр лойиҳа тайёрланди. Пол ковник Фридрикс бошчилигидаги махсус комиссия уни атрофлича муҳокама қилди. Тошкент шаҳрида Низомни жорий этиш масаласи бюрокра ток рус аппаратида узоқ сарсонликдан кейин беш йил ўтиб, Санкт-Петербург маҳкамаларининг «рухсати олийси» олинган-дан кейин ҳал бўлди. Шаҳар низомини қўллаш бўйича Вақтли комиссия тузилиб, у 1877 йилдан иш бошлади. Мустамлакачи олий амалдорлардан ташкил топган комиссия сайловчилар рўйхатини тузиб уларни табақаларга бўлди. Мулк миқдорига

қараб, сайловчилар уч табақага ажратилди. 3000 сўмдан ортиқ қўзғалмас мулкка эга бўлганлар биринчи, 1000 сўмдан ортиқла-ри иккинчи, 500 сўмдан зиёд мулк эгалари учинчи тоифага киритилди. Мустамлакачилик нуқтаи назаридан янги шаҳар қисмида мулк цензи мулк қийматининг бир фоизи сифатида белгиланди. Шаҳар зиёлилари, ишчилар ва ҳунармандларнинг қўзғалмас мулкка эга бўлмаганлари сайлов ҳуқуқидан маҳрум этилди. Ҳар бир тоифа шаҳар бошлиғи — ҳоким тура раисли-гида сайлов йиғинини тузди. 2400 сайловчи иштирокида ўтган йиғинда шаҳар думаси ва бошқармаси сайланди. Шаҳарни бошқарадиган ноиблар (гласний) сонини белгилашда ҳам эски шаҳарга нисбатан адолатсизлик қилинди. Озчиликни ташкил қилган руслардан эса ноибларнинг учдан икки қисми сайлан-ганлиги далили буни яққол кўрсатади. Шаҳар думаси фармойиш берувчи, ноиблардан (гласний) сайланувчи бошқарма (управа) эса ижроия ҳокимиятга эга бўлди. Рус мустамлакачилари ўзларича империяда амал қилув-чи Низомга ўзгартиришлар киритишиб, шаҳарнинг «ўз-ўзини бошқаруви» устидан назорат қилувчи «Шаҳар ишлари бўйича вилоят идораси (присутствие)» тузишиб, раислигига Сирдарё ҳарбий губернаторини тайинлашди. Санкт-Петербург «сартлар ҳали ўз-ўзини бошқаришга тайёр эмас», деган фикрда иш кўрди. Тошкент шаҳар думасидаги «қоидалар ва ўзгартириш лар» шунинг учун ҳам қизғин қўллаб- қувватланиб, император Александр III томонидан 1888 йидда расман тасдикданди. Ша ҳар ўз-ўзини бошқаруви тимсоли бўлган Тошкент думаси фао-лияти устидан подшо ҳукумати шахсан генерал-губернаторнинг ўзи назорат қилишини буюрди. Санкт-Петербургнинг олий ҳукмрон доиралари шаҳар низомида белгиланган ички ишлар вазири ҳуқуқини Туркистонда қўллашни ҳарбий вазир зимма-сига юклади. Тошкент думаси оқсоқоли (голова) бевосита мар-каз томонидан тайинланадиган бўлди. Шаҳар бошқармаси аъзоларининг учдан икки қисми руслардан, бир қисми эса рус тилини билувчи «туземец» лардан бўлиши шарт қилиб қўйил-ганлигини таъкидлаш жоиздир.

Тошкент шаҳар думасининг оқсоқоли вазифасини 1877 йилдан 1907 йилгача шаҳар бошлиғи — ҳоким тўранинг ўзи бошқаргани ҳам мустамлака маъмуриятининг қиёфасини кўрсатиб турибди. Сирдарё вилояти ҳарбий губернатори 1885 йил 15 сентябрда подшога йўллаган мактубида яна ҳам кенгроқ ҳуқуқ берилишини сўраб ёзади: «Шаҳарнинг маъмурий — по лиция ҳокимиятига... тўла итоаткорлигини ҳисобга олиб, ана шу итоаткорлик қонунлаштириб қўйилса, яъни шаҳар оқсоқо-ли лавозими шаҳар бошлиғи лавозими билан қўшиб юборил-са...». Амалда шундай бўлганини зийрак замондошлардан бири бундай эътироф этган: «Сайланадиган шаҳар оқсоқоли тузе-мецлар кўз ўнгида доимо бой, савдогар қиёфасида гавдаланса, шаҳар бошлиғи эса ҳоким тўрадир». Россия империясида амалда бўлган шаҳарга оид иккита ни зом (1870, 1892 йилги) Туркистонда фақат Тошкент ва Етти-сувдаги Верний (ҳозирги Алмати) шаҳарларида қўлланилиб, бошқа шаҳарларда жорий этилмади. Рус маъмурияти Тошкент тажрибаси «бу чорани Туркистон ўлкасидаги бошқа шаҳарларга қўллашнинг фойдаси ҳақида фикр юритишга эрта» деган таҳ- қиромуз хулосага келган эди. Чоризмни, рус халқпарварлари, «миршаблик подшолиги» деб атагани бежиз эмас. Ана шу полиция тузумига суянган подшо ҳукумати Туркистон ўлкаси идорасини энг қуйи бўғи-нидан олий бўғинигача ўз қўлида тутган. Генерал-губернатор-нинг ўзи бош миршаб вазифасини ўтаган. Ҳокими мутлақ ге нерал-губернатор ўлкадаги истаган одамини, хоҳ Ўзбек, хоҳ рус бўлишидан қатъи назар, империянинг чеккаларига 5 йил муддатгача сургун қилиши ҳуқуқи қонунан мустаҳкамланган эди. У ҳарбий бўлмаган фуқаролар устидан ҳарбий судлар ҳук-мини тасдиқлашдек ички ишлар вазири ваколатларини ҳам ўз қўлида жамлаган. Вилоятларнинг ҳарбий губернаторлари, ту-манбошилар, қасаба приставлари ҳам полиция генераллари ва зобитлари ваколатларига эга бўлганлар. Бундан ташқари, ўлка-да ички ишлар вазирлигининг идоралари, унинг вакиллари ҳам шунга муқобил тарзда иш кўришган.

Туркистон шаҳарларида полицмейстер лавозими жорий этилиб, уларнинг ҳуқуқлари туманбошилар ҳуқуқлари билан баробарлаштирилди. Тошкентда янги ва эски шаҳар полицмейстерлари иш олиб борган. Уларга полиция приставлари бўйсунган. Маҳаллий маъмурият — волост бошқарувчилари ва оқсоқоллар ҳам қуйи миршаблик зобитлари ваколатларига эга бўлиб, уларга ёллан-ган миршаблар хизмат қилган. Туркистондаги адлия бошқарувида ҳам ўзига хос мустамла-кача мезонида иш тутилди. 1867 —1886 йиллар мобайнида ўлкада умумсалтанат рус суд- лари ва халқ суддари, яъни шариат асосида иш кўрувчи қози судлари фаолият кўрсатар эди. Рус судларига туман судлари, суд палатаси ҳуқуқидаги вилоятлар бошқармалари, мировой судялар қурултойлари, ҳарбий суд комиссиялари кирган. Туман судьялари мулкдан маҳрум этишга дахддор бўлмаган жиноий ишлар, давлат хазинаси манфаатларига оид бўлмаган 2000 сўмгача миқцорда бўлган даъволарни кўришган. Вилоятлар бошқармалари эса туман судлари ҳукмларидан шикоятлар, қай-та кўриш каби масалаларни ҳал қилган. Давлат вазифаларини бажаришдаги жиноятлар, ҳокимиятга қаршилик кўрсатиш, қароқчилик, давлат мулкини ўғирлаш, сохта пул ясовчилар-нинг ишлари каби туман судлари ваколатларига кирмаган иш- ларни ҳам кўришган. Марғилон, Самарканд, Ўш каби шаҳар-ларда фаолият кўрсатган ҳарбий суд комиссиялари эса ҳарбий жиноят уставига асосланиб, давлатга хиёнат, ҳокимиятга қар шилик, почта, телеграфга ҳужум, насронийларни ўлдириш, мансабдор шахсларга нисбатан қотиллик қилиш, ўзга диндаги-ларни насронийликка ўтгани учун уларни ўлдиришга оид иш - лар, рус миллатига мансуб кишиларнинг жиноятларини кўриш билан шуғулланган. Расман «халқ судлари» деб аталган қозию қуззотлар шариат қонунлари асосида маҳаллий ўтроқ ва кўчманчи аҳолининг фуқаролик ва жиноий ишларини кўришган. Лекин давлат аҳамияти касб этадиган, шунингдек, сиёсий ишлар уларнинг ваколат доирасига кирмаган.

1886 йилда тасдиқланган «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Низом» мавжуд суд тартибини сақлаб қолган ҳолда унга айрим ўзгартиришлар киритди. Туман судлари бекор қилиниб и уларнинг ўрнига муроса (мировой) судлари жорий этилди. Улкада вилоят судлари ташкил қилиниб, уларга ми ровой судялар вазифалари юкланди. Вилоят суди аввалги ви лоят бошқармалари ихтиёрида бўлган ваколатларни олди ва муроса судлари ҳал этувчи масалаларни кўриш ҳуқуқига ҳам эга бўлди. Вилоят прокурори ва унинг ўриндоши, суд терговчиси лаво-зимлари жорий қилинди. «Низом» расмий равишда суднинг ҳокимиятдан мустақил бўлишини қонунлаштирган бўлса ҳам, амалда у бир бутун ҳокимиятни ўз қўлларида тутган ҳарбий маъмуриятнинг кучли таъсирида қолаверди. Империя судларида рус ҳокимиятига бевосита ва билво-сита қарши қаратилган маҳаллий аҳоли вакиллари ишлари кўрилган. Русларга қарши жиноят қилган ўзбеклар ёки руслар билан бирга ноқонуний ишга қўл урган ўзбекларни шу судлар жазолаган. Рус қишлоғи, шаҳар қисми ва умуман руслар исти-қомат қилиб турган ерларда жиноят қилган ўзбеклар империя судида жавобгарликка тортилган. Турли миллатларга мансуб кишиларнинг жиноятлари ҳам рус судида кўрилган. Шу тариқа туб аҳолининг рус ёки қози судида судланиши 1886 йилги Ни-зомга кўра қуйидагича белгиланган: 1. Айбланувчининг у ёки бу миллат, ё элатга мансублигига қараб. 2. Содир этилган жиноят турига кўра. 3. Жиноят содир бўлган ҳудудга кўра. 4. Жиноят кимга ва нимага қарши қаратилганига кўра. Худди ана шу белгиларга кўра жазо белгиланган ва жиноят расман шариат асосидами ё Россия империяси жиноий қонун-ларига кўра белгиланиши аниқланган. Туркистон ўлкасидаги қонунчилик бўйича яна бир янгилик 1898 йилда содир бўлди. Чор ҳукумати 1864 йилги суд ислоҳо-тини 33 йилдан кейингина мустамлака Туркистонда амалга оширишга киришди. 1864 йил 20 ноябрда Россияда жорий этилган суд ислоҳоти судни қонунчилик, ижроия

ҳокимиятдан ажратиш, кўриладиган ишлардаги ошкоралик ва маслаҳатчилар иштироки каби бир қатор илғор буржуача тартибларни амалга оширган бўлиб, бунинг натижасида икки суд тизими дунёга келди. Улардан биринчиси сайланиб қўйиладиган судьяли суд-лар, мировой судья ва мировой судлар қурултойи; иккинчиси эса тайинланадиган судьяли судлар — округ судлари ва суд палаталари эди. 1864 йилги суд ислоҳоти бошқа қонунлар каби Туркистонда мустамлака қолипига тушириб анчагина ўзгарти- ришлар билан қўлланди. Рус амалдорлари «маҳаллий халқлар-нинг маданияти паст эканлиги»ни таъкидлаб, мировой судья-ларни сайлаш ўрнига ҳукумат томонидан тайинлаб, мировой судлар қурултойи вазифасини округ судларига, мировой суд-ларга тааллуқли шикоят ишларини суд палатасига юклашга қарор қилинди. Рус судларига ишончсизлик маҳаллий аҳоли ўртасида кучли бўлгани учун ҳам суд органларига шикоятлар кам тушган. Бу ҳолатни маъмурлар нотўғри талқин қилишган. Санкт-Петер-бургдан келган генерал-адъютант граф Игнатьев бошчилигида-ги комиссия фикри бунга ёрқин мисол бўлади: «Текширишлар шундай ажиб бир ҳолатни кўрсатдики, маҳаллий аҳолининг шикоят-ариза идораси бўлимига эҳтиёжи кам экан. Бунинг аниқ далили сифатида Фарғона вилоятида судья қарорларидан 3 фоиз, Сирдарёда 4,5 фоиз шикоят тушганини кўрсатиш мум-кин. Бу, масалан, Санкт-Петербург мировой округидагидан анча кам демак». Лекин ўлка халклари турмушида рус судлари эмас, балки маҳаллий шариат судлари салмокли ўрин тутган. Ўтроқ аҳолининг қози-судлари ва кўчманчиларнинг бий судла ри маҳаллий судларни ташкил этган. Шунга алоҳида эътибор қилиш керакки, чор ҳукуматининг сиёсий бўлмаган барча фу-қаролик ишларини қози ва бий судларига топширишида ғараз-ли мақсад ётган. Мустамлакачилар шариат қонун-қоидалари-дан ўз истибдод тузумларини мустаҳкамлашда фойдаланмоқчи бўлганлар. Олий ҳарбий арбоблардан бири императорга ёзган ахборотида Россиянинг миллионлаб мусулмонлари билан им перия доимо ҳисоблашиб келгани сабабини ўзича шарҳлаб ва империянинг мусулмонлар

устидан 350 йилдан бери ҳукмрон- лигига тўхталиб, ислом дини билан муомалада динга эътибор- ни сусайтирмасликни уқтиради. Ана ўша арбоб — инфантерия генерали С. М. Духовской ислом ўз қиёфасида «нуфузли бир кучдирки, у билан биз узоқ даврларгача муқаррар равишда ҳисоблашиб туришга мажбурмиз», деб эътироф қилганида чу- қур маъно бор эди. Хуллас, Туркистон ўлкасида уч турдаги «халқ судлари» мав- жуд бўлган. Сирдарё, Самарканд, Фарғона ва Еттисув вилоят- ларининг ўтроқ аҳолиси учун шариат, кучманчилар учун одат, яъни бий судлари ва Каспийорти вилояти учун улардан фарқ- ли махсус «халқ» судлари фаолият кўрсатган. Мустамлака маркази Санкт-Петербург Туркистон халқлари ҳаётида катта аҳамиятга молик маҳаллий судлар — шариат ва одат бўйича судларнинг фаолиятини пухта ўрганиш учун Бош штаб зобити штабс-капитан Давлетшинни Туркистонга юбор-ган. Унинг ҳисоботини шахсан ҳарбий вазир Куропаткин ва подшоҳ Николай II ўқиб, унда билдирилган фикр-мулоҳаза- ларга ўз муносабатларини қайд этишган. Бу ҳужжатлар чоризм- нинг мустамлака сиёсатининг маҳаллий ички бошқарувидаги асосий йўналишларини ўзида яққол гавдалантирган. Давлетшин ўлкадаги қози ва бий судлари рус маъмурияти хо- ҳиш- иродасига кўра иш олиб борганлигини баён этиб, Каспий орти вилоятида рус маъмурияти «халқ суди»ни ўз қўлида маҳкам тутишда ҳаддидан ошиб кетганини, Туркистоннинг бошқа вило-ятларида эса подшо амалдорлари бўлар-бўлмас ишларга ҳадеб аралашавериб маҳаллий қози ва бийларни обрўсизлантираётга-нини таъкидлаган. Давлетшин ҳисоботини ўқиган ҳарбий вазир Куропаткин Каспийорти вилоятида халқ ўртасида шариатнинг кучайишига йўл қўймаслик ҳақида махсус қайд битган. «Энг му- ҳими, — деб ёзган эди ҳарбий вазир, — шариатни жорий этмай, одатга риоя этишни қўллаб-қувватлаш зарур». Рус императори Николай II 1898 йилда Фарғона вилояти ҳарбий губернаторининг маҳаллий судларнинг бевосита рус маъмуриятига бўйсундирилиши лозимлиги тўғрисида ёзган ҳисоботи бўйича ҳарбий вазирдан фикр сўрагани ва бу масала- да олий ҳарбий-сиёсий доираларнинг мулоҳазалари

ҳам мус тамлака сиёсатининг нозик қирраларини кўрсатади. Қарийб ўн йилча (1890—1898) Каспийорти вилоятини бош- қарган, 1875— 1876 и йилларда Скобелев дивизиясида штаб бош-лиғи лавозимида Ўрта Осиёни истило қилиш ҳарб-зарбларида қатнашган ҳарбий вазир А. Н. Куропаткин (1898— 1903) Туркис тон ўлкасини ўрганиш борасидаги ўз тажрибаларидан келиб чиқиб, қози ва бий судларини рус адлия маъмуриятига бўйсун-диришга қарши чиқди. Куропаткин бу чора катта харажатлардан

ташқари, маҳаллии одатлар ва шариатни яхши билишни талаб қилиши, бунга рус амалдорлари сира ҳам қодир эмаслигини алоҳида таъкидлади. Турки стон генерал-губернатори унинг фикрига қўшилиб, «халқ суди-ни тубдан ислоҳ қилмай, балки унинг ваколат доирасини то-райтириб боришни ва келгуси- да барча суд ишларини рус су- дига юклаш учун пухта тайёр- гарлик кўриш лозимлиги»ни баён этди. Ҳарбий вазир импе- раторга худди шу хусусда ўз ху- лосасини берди, унда қози ва бий судлари ваколатлари чекла-ниб, келгусида уларни тамоман йўқотишнинг услублари ўз ифодасини топди ва улар импе ратор томонидан маъқулланди. Рус мустамлакачилари ма-ҳаллий бошқарув идораларига масъул шахслар тайинланишида ниҳоят ҳушёр иш тутиб, башарти илғор, тараққийпарвар ва миллатпарвар кишилар вол ост бошқарувчиси, оқсоқол, юзбо-ши ёки қози сифатида сайланиб қолса, уларни лавозимга тас- диқламаслик учун турли ҳийла-найрангларни ишлатди. «Туркистон ўлкасини бошқарув ҳақидаги низом» эса уларга бу борада кенг фаолият майдонини яратиб берган эди. Туркистондаги мустамлака идораси 1898 йилгача «ҳар- бий-халқ бошқаруви», ундан кейин эса «маъмурий-полиция бошқаруви» деб аталган бўлса ҳам, унинг моҳияти мазмунан ўзгармади. Барча ваколатлар рус маъмурияти қўлида жамланиб, мустамлака истибдоди йил сайин кучайиб борди. Туркистондаги сиёсий идора тизими туб аҳоли ўртасида ҳар қандай норозиликни таг-туги билан юлиб ташлаш ва шаф-қатсизлик билан бостириш, бирон-бир душманлик ҳолати се- зилса дарҳол унинг кучайишига йўл қўймай бўғиб ташлаш ва русларнинг куч-қудратини кўрсатиб қўйиш учун ҳар қандай чора-тадбир кўриш руҳи билан суғорилган эди. Чоризмнинг маъмурий сиёсати ўлкани иқтисодий жиҳатдан қонини сўриш, маънавий- Каспийорти вилояти бошлиғи

руҳий эзиш билан омухта равишда олиб борилиб, пировард натижада, унинг мазмун-моҳияти Ўрта Осиё халқла-рини руслаштиришга қаратилган эди. Бу сиёсат тиғи империя васийлигидаги Бухоро амирлиги ва Хива хонлигига ҳам қаратилди. Империянинг ана шу сиёсати-ни Бухорода Россия император сиёсий Агентлиги (1885—1917), Хивада эса Амударё бўлими (1873—1917) олиб борди. Сиёсий агент Бухоро амири устидан назорат олиб бориб, унинг Петер бург билан алоқа қилишида воситачи бўлган. Сайд Абдулаҳад- хон (1885—1910) ва Сайд Олимхон (1910—1920) Россия импе- ратори марҳамати ва илтифотига эришиш йўлида барча восита-ларни ишга солишган. «Зоти олийлари» (светлость), сўнг «ҳаз-рати олийлари» (высочество) мақомига кўтарилган, император мулозим генерали (генерал-адъютант), энг олий генераллик ун- вонига (генерал-от кавалерии) эришган Абдулаҳадхон импе-риянинг биринчи ордени (Андрей Первозванный) кавалери бўлган. У Россия императори Александр III (1881 — 1894) шара- фига соф олтиндан «Искандар» орденини таъсис этиб уни рус подшосига такдим этган. Бухоро амири Петербург киборлари доирасида ўзининг совға-саломлари ва қуюқ зиёфатлари билан катта эътибор қозонган. Амирнинг қимматбаҳо ҳадяларини им ператор Николай II (1894—1917), ҳарбий вазир генерал А. Н. Куропаткин (1898— 1903) ва ҳатто ревизия комиссияси раиси граф, сенатор К. К. Пален (1908— 1910) ҳам мамнуният билан қабул қилган. Амир шунинг учун ҳам Россия паноҳида ўзини хотиржам сезиб халққа беҳад оғир солиқ-мажбуриятлар юклаб роҳатда яшаган. Унга қарши кўтарилган қўзғолонлар эса рус милтикдари ёрдамида бостирилган. 1888 йилда Кўлоб беклиги-да деҳқонлар қўзғолони кенг қулоч ёйганда Памир чегара қўшини амирга ёрдам кўрсатиб қўзғолонни бостирган. 1889 йилда эса Келиф аҳолиси ҳоким зулмидан безор бўлиб кўта-рилганда бекни рус қўшини ўз ҳимоясига олган. 1910 йилда Бухорода кўтарилган қўзғолон ҳам рус қўшини воситасида бостирилган. 1914 йилда эса Тошкўприк, Шаҳри-сабз, Китоб, Қарши ва Ҳисордаги халқ ғалаёнлари ҳам рус ҳарбий кучлари ёрдамида бартараф

этилган 1 . Бухоро амири Олимхон мулозимлари ва рус зобитлари даврасида. Амирнинг русларга мутелиги зиёлилар, савдо-саноат аҳли ва тараққийпарвар уламоларнинг кучли норозилигини уйғот-ган. Шунинг учун ҳам 1910 йилда Бухоронинг 56 уламоси махсус хат билан Туркия ва Афғонистон ҳукмдорларига муро-жаат қилиб Россия восийлигидан халос қилишларини сўраш-ган 1 . Бухоро уламолари 1915 йилда Туркия Россияга қарши уруш эълон қилганда туркларга ёрдам жамғармаси тузишган. 1916 йилда эса улар миллий-озодлик қўзғолонига кўтарилган Жиззах аҳолисига ёрдам кўрсатишга Бухоро халқини ундашган эдилар 2 . Россия империясининг мустамлака зулми ва амир истибдо-ди йил сайин кучайиб боргани уларга қарши мухолиф ҳаракат-нинг ривожланишига олиб келган. Петербург тазйиқи билан ўтказилган бож ва пул ислоҳоти Бухорони империя иқтисодига занжирбанд этиб халқ аҳволини тобора оғир аҳволга солди. Амир эса, «энг итоатгўй туман бошлиғи» 3 сифатида бунга қар - ши ҳеч қандай чора кўрмаган. Сайд Абдулаҳадхон ҳам, ўғли Сайд Олимхон ҳам рус васийлигидан халос бўлишга интилма-ди. Бухоро амирларининг итоатгўйлиги Петербург доираларига ёқса ҳам лекин Бухоро ва Хивани буткул империяга губерна сифатида қўшиб олиш нияти уларни тарк этмаган. Хива хонлигида эса сиёсий назорат губернатор ваколатига эга бўлган Амударё бўлими бошлиғи томонидан амалга оши-рилган. Муҳаммад Раҳимхон II (1865—1910) амирдан фарқли ўлароқ мустақил бўлишга интилган. Зукко давлат арбоби ва маърифатпарвар инсон бўлган, халқ ўртасида Феруз шоир си фатида шуҳрат қозонган Муҳаммад Раҳимхон II Афғонистон амири, Туркия ва Англия вакилларини яширин қабул қилгани

ҳамда қандайдир музокаралар олиб боргани ҳақида Туркистон генерал- губернатори маҳкамаси махсус бўлими, округ штаби контрразведкаси ахборотлари диққатга лойиқ. Хивада ўтказилган бож ислоҳоти (1885) хонликни рус молла- ри бозорига айлантиргани, пул ислоҳоти эса (1900—1907) иқти- содни мушкул аҳволга солгани хонни ана шундай ҳаракатларга ундаган эди. Россия хонликнинг ички мустақиллигига ҳам раҳна солиб танга зарб этишни ман этгани Муҳаммад Раҳимхонни жиддий ташвишга солган эди. XX аср бошларида империя ҳукмрон доираларида Бухоро ва Хиванинг ички мустақиллигини йўқотиб уларни бутунлай Рос сияга қўшиб олиш масаласи 1909 йилдаги икки кенгашда, 1910 йил 28 январда Бош вазир П.Столипин бошчилигидаги Вазир-лар Кенгаши Махсус мажлисида, 1916 йилда Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II сарой амалдорлари билан. даги махфий кенгашда атрофлича муҳокама этилди. Петербург-нинг олий раҳбарлиги иқгисодий жиҳатдан бу тадбир зарарли эканига тўхталиб, амир ва хон амалдорлари воситасида мустам- лака сиёсатини давом эттиришнинг сиёсий афзалликларига урғу беришди. Улар яқин келажакда Бухоро ва Хивани рус губерниясига айланиши учун тегишли заминларни яратиш ло- зимлиги хусусида бир қарорга келишди. Хулоса қилиб айтганда, Россия империяси Ўрта Осиёда Ўзбек давлатчилигининг барча кўринишларини таг-туги билан йўқотиш ва русча идора услубини қатъий жорий этиш бўйича изчил йўналишда иш олиб борди. Маъмурий-бошқарув тизими ана шу мақсадга қаратилиб, Туркистон ўлкаси, Бухоро амирли- ги ва Хива хонлиги Россия губернияларига айланиши учун барча сиёсий, иқтисодий, маданий ва маънавий чоралар кўрил ган эди.

O'xshashlar

Туркистонда Россия империяси мустамлака бошқарув тузумининг қарор топиши

Юнонистонда Македония давлати ҳукмронлигининг ўрнатилиши ва Александр Македонский салтанати

Мустақил Ўзбекистон давлатининг барпо этилиши

Узбек хонликларининг Чор Россияси томонидан забт этилиши

Туркистон халклари сиёсий ва инсоний ҳукукдарининг поймол этилиши