Мустақиллик маршлари - Tarix - Referatlar

Мустақиллик маршлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

Мустақиллик маршлари Режа: 1. Республикалардаги ижтимоий-иқтисодий ва мафкуравий-сиёсий соҳадаги йирик тафовутлар 2. Турли партиялар ўртасидаги кескин кураш 1990 йил баҳорида Россия халқ депутатлари 3. Ғайриихтиёрий инқилоб ва бутунлай қулаш 4. Империя меросини тақсимлаш

Мустақиллик маршлари Тоталитар тузумнинг қулаши, жамиятнинг парчаланиши, ҳокимият самарадорлигининг пасайиши ва мафкура устуворлигининг сусайиши билан олдинги мазмунини йўқотган давлатчиликнинг парчаланиши бошланди. Бутуниттифоқ манфаатлари устуворлигининг бузилиши ва хўжаликнинг марказлашган бошқарувининг йўқолиши билан элатлар, миллатлар ва маҳаллий минтақалар манфаатлари олдинги саҳнага чиқди. Ошкоралик, миллий чиқишларнинг фаоллашуви, миллий ҳаракатлар ва ташкилотларнинг пайдо бўлиши ҳамда кучайишига ёрдам берарди. Бу ташкилотлар ва ҳаракатлар СССР таркибида ўз ҳудудлари ёки мунозаравий минтақаларда яшовчи, турли хил фазаларда, ижтимоий шаклларда турган 150 дан ортиқ элатларнинг хилма-хил интилишларини ифода этарди. Умуман миллий ўзликни англаш ўсиши натижасида 1990 йилга келиб СССР аҳолисининг атиги 10%и ўзини «Совет халқи»га мансуб деб билса, қолганлари узларини ўз халқи, миллат ва қабилаларига тегишли деб ҳисобларди. Қайта қуришнинг биринчи йилларидаёқ СССРда миллатлараро муносабатлар мураккаблашди. Руслаштиришга қарши, шимол халқларининг тирик қолиши учун, қатағон қилинган халқларни тўла реабилитация қилиш талаби билан, кичик миллатларга қарши сиёсатни қоралаб ва мухториятларнинг ҳуқуқларини кенгайтиришга чақирувчи чиқишлар юзага келди. 1988-1991 йилларда бу соҳада 150 дан ортиқ тўқнашувлар рўй берди. Уларнинг 20 тасида қурбонлар бўлди, 600 киши ҳалок бўлиб, ўн минглаб кишилар қочишга мажбур бўлди. Сумгаитдаги арманларнинг қонли тўқнашуви, Тоғли Қорабоғдаги арман-озарбайжон уруши, Фарғона водийси, Янги Ўзган, Абхазия, Дубоссари, Жанубий Осетия, Ингушетиядаги миллатлараро тўқнашувлар авж олди. Арманистон ва Озарбайжон ўртасидаги уруш мамлакатни ларзага келтирди. Иттифоқ маркази бу воқеаларнинг олдини олишга на қурбонлар сабабчиларини жазолашга ва на баҳс мунозараларни ҳал этишга муваффақ бўлди. Бу унинг обрўсини туширди.

Иттифоқдош ва баъзи мухтор республикаларда миллий ҳаракатлар, асосан, она тили ва маданиятни ҳимоя қилишдан, миллий ўзликни англаш, тикланиш ва қайта қуришни қўллаб-қувватлашдан бошланар эди. Россиядан ташқари барча республикаларда миллий тилга давлат тили мақомининг берилиши идеократия томонидан яратилган ягона рус тилидаги бошқарувни йўққа чиқарди. Миллий маданият устунлигини таъминлаш, уни СССРнинг барча халқлари маданиятини бирлаштирувчи «социалистик мазмун»дан холос этарди, СССРнинг маданий-мафкуравий бирлигига зарба берарди. Миллий ўзликни англашнинг тикланиши миллий манфаатларнинг социалистик ва Бутуниттифоқ манфаатларидан устунлигини билдирар эди. Бунда 1991 йилга келиб шу нарса маълум бўлдики, иттифоқдош республикалар ўртасидаги 23 маъмурий чегаралардан атиги учтасида тўқнашлар рўй бермаган. Шу билан бирга кичик миллатлар - турли республика ва мухториятлардаги 60 миллион кишининг ҳудудлари ва маданиятининг ривожланиши ҳамда Шимол кам сонли халқларининг сақланиб қолиши муаммолари кескинлашди. Аҳолини энг зарур нарсалар билан ўзлари таъминлаш кераклигига ишонч ҳосил қилган республика раҳбарлари республикаларни хўжалик ҳисобига ўтказишни талаб қилдилар. Бу нарса республикаларни халқ хўжалиги комплексининг асосий субъектларига айлантирилишини билдирар эди. СССРдаги ишлаб чиқаришнинг 80%ига эгалик қилувчи соҳавий идоралар бунга йўл қўйишни истамас эдилар. Сиёсий Бюро, 1990 йилда энг аввало бу идораларнинг манфаатларини ҳисобга олиб шу қарорга келдики, республикаларга уларда яратиладиган бойликнинг кўпи билан 15%ини қолдириб, 85 %ини Иттифоқ марказий идораларига бериши керак эди. Бу республикаларни ҳеч қониқтира олмас эди ва улар ўзларига конституция тақдим этган, аммо аслида сароб бўлган мустақиллик суверенитетларини амалиётига оширишларидан бошқа чоралари қолмади. Унинг эълон қилиниши ва амалга тадбиқ этилиши республикалардаги барча ишлаб

чиқариш ва табиий ресурслари устидан республикалар ҳокимиятининг ўрнатилишига, республика қонунларининг иттифоқ қонунларидан устунлигига ва мустақил ташқи сиёсатга эга халқаро муносабатлар субъекти ҳуқуқларига эга бўлишга қаратилган эди. Кўпчилик республикаларнинг мустақиллик декларацияларида уларнинг СССР таркибидан чиқишлари қайд этилмаган бўлса-да, мустақилликнинг амалга оширилиши республика раҳбарлари сўзлари ва хоҳишларидан қатъий назар Иттифоқ марказига бўйсунишни пучга чиқарар, Иттифоқ давлатчилигини барбод қиларди. СССР таркибидан чиқишни республикалар ўз мустақиллик декларацияларида баён қилишди. Марказ республикалар устидан ҳукмронликдан маҳрум бўлди ва СССР парчалана бошлади. Улар бу республикалар ўртасида ягона мафкуравий-сиёсий йўналиш ва ҳаётий мақсад бўлганда янги конфедератив муносабатлар ўрнатилиши мумкинлигини инкор этмас эди; аммо бу СССР эмас, балки бошқа бир мазмундаги конфедератив давлат бўлар эди. Горбачев 1988 йилдан бошланган республикаларнинг кетма-кет мустақилликларини эълон қилишларини киноя билан «суверенитетлар марши» деб атаган эди. 1988 йил ноябрь ойида Эстония олий совети мустақиллик декларациясини маъқуллади ва республика конституциясига ҳам мос ўзгартишлар киритди. Келаси йил май ойида эса СССРдан чиқиш тўғрисида қарор қабул қилинди. 1989 йил кузида Грузия аҳолисининг кўпчилиги унинг мустақиллигини тиклаш учун овоз берди ва 1991 йил апрел ойидаги референдумдан сўнг мамлакат мустақил деб эълон қилинди, Молдавия республикаси 1989 йилда ўзининг суверенитетини, 1990 йилда мустақиллигини эълон қилди. 1990 йил баҳорида Литва ва Латвия ўз мустақаллик ва суверенитетларини тиклаб олишди. 1990 йил ёзида Россия, Украина, Белоруссия, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг суверенитетлари эълон қилинди. 1990 йил октябрида Қозоғистон, декабрида Қирғизистон ўз суверенитетларини эълон қилдилар. 1990 йилда иттифоқдош республикалардан ташқари Тоғли Қорабоғ, Абхазия, Жанубий Осетия,

Гагаузлар республикаси ва Днепр бўйи Молдавия республикаси ўз суверенитетини эълон қилди. Бўлиб ўтган янгиланишларнинг ташқи томонидан кўра ички прициал ўзгаришлари муҳимроқ эди. Кўпчилик республикаларнинг суверенитети ва мустақиллик эълон қилишлари уларда ҳокимият тепасига миллий-либерал, миллий демократик ёки либерал-демократик кучларнинг келиши билан боғлиқ эди. Улар ёки улар томонига ўтган илгариги рахбарлар содиқ коммунистларни ҳокимиятдан четлаштирар ёки ўзларига бўйсундирар, социалистик йўлдан воз кечар, миллий, либерал ёки демократик қадриятларни қўллаб-қувватлар эдилар. Республикалардаги ижтимоий- сиёсий тизим шунга мос равишда ўзгариб борарди. Уларнинг баъзиларида мустақилликка ва янги йўлга фаол қаршилик кўрсатган коммунистик ташкилотлар таъқиқланиб, уларнинг мулки миллийлаштирилган эди. Республикалардаги ижтимоий-иқтисодий ва мафкуравий-сиёсий соҳадаги йирик тафовутлар уларда ягона ва бир вақтда амалга ошириладиган ислоҳотларни йўққа чиқарар, уларда янги мафкуравий-сиёсий йўналишнинг ишлаб чиқилиши эса уларнинг мустақилликка бўлган интилишларига нисбатан анча номутаносиб эди. Бу жараён 1988 йилдан бошланиб, 1990 йилда кўпгина республикаларда рўй берди ва 1991 йилнинг охирига келиб, социалистик йўлга содиқ бўлган коммунистлар фақатгина Белоруссия, Озарбайжон ва Тожикистонда ҳокимият тепасида қолган эди. Бу республикаларнинг суверенитет ва мустақиллик эълон қилишларидан ҳам кўра СССРдаги социализмга йўналтирилган давлатчиликка қаттиқроқ зарба берилди. Ундан фақатгина харобалар қолди, холос. Ўша пайтда республикаларнинг мафкуравий-сиёсий узоқлашувининг аҳамиятини халқлар у ёқда турсин, балки баъзи раҳбарлар англамаган бўлса-да, айнан шу нарса ягона давлат парчаланишини қайтмас жараёнга айлантирди. Республикалар учун мустақилликка ва суверенитетга эришиш, айниқса, мафкуравий сиёсий йўлни ўзгартириш осон бўлмади, Горбачев Сиёсий Бюро, Марказий қўмита, КПССнинг съезд ва конференциялари, ҳамда халқ

депутатлари съезди республикаларнинг суверенитетга эга бўлишларига иложи борича қаршилик кўрсатди. Сиёсий Бюро ва МКнинг миллий сиёсатга бағишланган пленумларидан бирида, партия съездлари томонидан Совет раҳбариятининг бир қатор элатларга нисбатан йўл қўйган хатолари шарҳлаб берилди, «Ленинча миллий сиёсат»га киритилган тузатишлар тушунтирилди. Уларнинг раҳбарлари миллий ҳаракат ўчоқларида бўлишди, МКнинг Болтиқбўйи республикалари бўйича махсус комиссияси тузилди. Горбачев республикаларга тобора кўпроқ аҳамият берарди. Иттифоқнинг партия ва совет органлари республикаларнинг раҳбарлари ва халқларига қаратилган кўп сонли мурожаатларида ва оммавий ахборот воситалари орқали республикаларнинг СССРдан ташқари яшай олмаслигини ва муваффақиятли қайта қуриш ва халқлар фаровонлиги учун Иттифоқ давлатини сақлаб қолиш зарурлигини исботлашга ҳаракат қилишарди. Иттифокдош ва мухтор республикалар эркинлигини кенгайтириш, Иттифоқ марказига эса фақат умумий муаммоларни ҳал қнлиш ваколатини бериш таклиф қилинди. Аммо шу билан бирга социалистик йўлнинг устунлиги, ягона давлатнинг олий раҳбарияти белгиловчи жамият манфаатлари ҳимоя қилинарди. Илгаригидек миллий манфаатлар устунлиги-миллатчилик ва социалистик йўлдан воз кечиш қатъий қораланар эди. Бу эса келишмовчиликларнинг сабаби эди. Республикаларнинг суверенитетига интилаётган раҳбарларни худбинлик ва мансабпарастликда айблашарди. Республикалардаги мустақилликка қарши бўлган кучлар байналмилал фронтлар, коммунистик ташкилотлар ва ҳоказолар очиқчасига ва яширинча қўллаб-қувватланди. Иттифоқдош республикалардаги мустақилликка интилишни айирмачиликни қўллаб- қувватлаш, яъни улардаги кичик миллатларнинг (абхазлар, осетинлар, ёқутлар, поляклар, гагаузлар ва бошқалар) суверен бўлишга интилишлари билан қўрқитиш орқали тўхтатишга ҳаракат қилинди. Мустақиллик эълон қилган республикаларга қарши иқтисодий жазо (санкция) чоралари, қамаллар қўлланди. Бу чоралар республикалар хўжалиги ва аҳолисига зарар келтирди, аммо миллатчи-ватанпарварларни тўхтата олмади.

Иттифоқ ҳукумати суверенитетга эришишга қаратилган республикалар қонунларини бекор қилувчи қонунларни қабул қилар, республикалар ҳукуматлари эса ўз қонунлари устунлигида устивор эдилар. Иттифоқ ҳукумати томонидан қабул қилинган қонун республикаларнинг СССРдан чиқишини бутуниттифоқ референдумида маъқулланганидан кейингина рухсат этишлигини маълум қилди. Аслида бу СССРдан чиқмаслик тўғрисидаги қонун бўлиб, республикалар уни эътиборга олишмади. 1988-1990 йилларда Ереван, Степанокерт, Душанбе, Тбилиси, Боку ва бир қатор бошқа шаҳарларда мустақиллик тарафдорларига қарши қуролли кучлар ишлатилди, қуролланган махсус қисмлар сафарбар қилинди. Бунинг оқибати юзлаб қатл этилганлар, ярадорлар ва ҳибсга олинганлардан иборат бўлди. Аммо қуролли кучлар қаршиликка ва парчаланаётган тузумга қарши бўлганларнинг кучайиб бораётганлигига дуч келди. Ҳатто йирик оммавий намойишлар қўшинлар ёрдамида бостирилган Ереван, Душанбе ва Бокуда миллий ҳаракатлар янги куч билан аланга олди. Россияда 1990 йил январидаёқ Россия халқ депутатлари съездида тайёргарлик давомида «Демократик Россия» блоки тузилган эди. Баҳорга келиб унга янги тузилган бир қатор партиялар қўшилди ва у либерал- демократик тус олди. Унинг аъзолари сони атиги бир неча ўн минг кишидан иборатлигига қарамасдан, унинг инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устунлиги, демократлаштириш ва Россия суверенитетини қўллаб-қувватловчи шиорларини РСФСР нинг барча минтақаларида рўй бераётган митинг, намойиш ва стачкалар (иш ташлашлар)нинг юз минглаб қатнашчилари қўллаб-қувватлаётган эди. Россиянинг кўпгина коммунистлари «ннсон қиёфасидаги социализм» тарафдорларига айланишди ва КПССда «Демократик қанот»га ён босдилар. Баҳорда бўлиб ўтган Россия компартиясининг таъсис съезди (қурултойи)да «делегатлар партиясининг асосий вазифалари ҳақида ҳеч қандай тасаввур йўклиги» таъкидланди. Аммо сиёсий бюро ёрдами билан съездда

консерваторлар ғалаба қилишди ва республика компартиялари ичида энг кўп сонли бўлган Россия компартияси Демократик Россияга қарши қўйилди. Турли партиялар ўртасидаги кескин кураш 1990 йил баҳорида Россия халқ депутатлари съезди сайловида бўлиб ўтди. Сайланганларнинг 86%и коммунистлардан иборат эди, аммо уларнинг кўпчилиги компартия кўрсатмаларига энди бўйсунмас эди. Шунинг учун Россия Олий Совети шаклланишида либерал демократлар қатъий ғалабага эришишди. Горбачев томонидан қўллаб-қувватланаётган номзодларга қарши кескин курашдан кейин РСФСР Олий Совети раиси этиб Б.Ельцин сайланди. Бундан ташқари бу Олий Совет 1990 йилнинг 12 июнида Россияни суверен, яъни ўз ишлаб чиқариш ва табиий ресурсларининг тўлақонли хўжайини деб эълон қилувчи декларацияни қабул қилди. Декларация Россиянинг ижтимоий-сиёсий тузилишини янгилаш йўлидан биринчи қадам бўлиб, халқ ҳокимияти, ҳукуматнинг тақсимланиши, фуқароларнииг ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоя қилиниши, партияларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва Россия қонунларининг устиворлигини эълон қилди. Бу сана Россиянинг мустақиллиги байрами куни бўлди. Кейинчалик ҳукумат тўғрисидаги декрет орқали Россияда КПССнинг раҳбарлик мақомини бекор қилишга киришилди. 1991 йил бошида эса Россия Олий Совети «РСФСРда мулк тўғрисида»ги қонунни қабул қилдики, у ишлаб чиқариш воситалари, жумладан ернинг хусусий мулк бўла олишини эътироф этди. Россия ва бир қатор бошқа иттифоқдош республикаларнинг мустақилликка эришиши ва либерал йўналишни танлашга интилишлари маркази «социалистик йўлга» содиқ қолувчи СССРни парчалади. Сиёсий Бюро «барқарор тартиб бузилганини, кўп миллатли Совет давлатининг бирлиги хавф остида қолганлигини» эътироф этишга мажбур бўлди.

Ғайриихтиёрий инқилоб ва бутунлай қулаш Социализм ҳимоячилари билан либерализм тарафдорлари ўртасида унитар (мамлакат бир бутунлигини сақлаб қолмоқчи бўлган кучлар билан) миллий суверенитет курашчилари ўртасидаги қарама-қаршиликлар тобора кескинлашиб борар ва ҳукумат назоратидан чиқа бошлаган эди. Бир неча муваффақиятсизликлар ва Россиядаги йирик мағлубиятга қарамасдан Горбачев социализмни қайта қуриш учун курашни давом эттирди ва СССРни янгилаш шиорини ўртага ташлади. 1990 йил охирида тажовузкор консерваторларнинг ишончсизлиги ва маломатларига қарамасдан у фаоллашган социализм ва СССР ягоналигини либераллар ва миллатчилардан ҳимоя қилувчиларнинг «соғлом консерватизми»га ижобий баҳо берди. Бу консерваторлар ва «демократик социализм» тарафдорларини бирлаштириш мақсадида Горбачев ўзини «центрист» деб, қайта қуриш муваффақиятини эса Иттифоқни янгилашнинг мақсади деб эълон қидди. 1990 йил охири-1991 йил бошида у СССР халқ депутатлари съездидан фавқулодда ваколатлар олишга, Вазирлар маҳкамасига айланган Совет ҳукуматини қайта тузиб ўзига бўйсундиришга эришди. «Центристлар» ва консерваторлар национализм ва либерализмга қарши курашни кучайтиришди. 13 январ 1991 йилда Вильнюсда оммавий ахборот воситалари марказларига десантчилар билан ҳужум қилиниши, коммунистларнинг Литва, Латвия ва Эстонияда ҳукуматни қайтариб олишга уринишлари ватанпарварларнинг қаршилигига дуч келиб мағлубиятга учради ва СССР аҳолисининг катта қисмининг нафратини уйғотди. РСФСР ҳукумати Болтиқбўйи ватанпарварларига ён босди. Миллатчи ва либерал-демократик кучлар барча республикаларда фаоллашди. Уларни бостиришга тайёрланиб Иттифоқ ҳокимиятлари турли хил ҳарбий идораларнинг қуролли кучлари устидан ягона раҳбарият ташкил қилди. «Ривожланишнинг сафарбарлик модели» - авторитар тузумнинг «бошқарилувчи демократия» сари йўналтирилган концепцияси ва фавқулодда ҳолатни жорий қилиш режалари ишлаб чиқилди.

КПССнинг парчаланишини тўхтатиш, ХХVIII съезд қарорлари асосида партия ташкилотларини бирлаштириш ва уларни миллатчилар ва либерал- демократларга қарши хужумга сафарбар қилиш чоралари кўрилди. 1991 йил март ойида 15 республикадан 9 тасида референдум ўтказилди. Унда фуқароларнинг катта қисмини ҳақиқатга хилоф тарзда мамлакат буюклигини ўз фаровонлиги гарови деб ҳисоблаб, аммо унинг янгиланишини истаган ҳолда, янгиланган Иттифоқнинг сақлаб қолиши учун овоз берди. Бу Горбачев ва унинг иттифоқчиларининг Россия мустақиллигини талаб қилувчиларга қарши курашда фаоллашишига ёрдам берди. 1991 йил март ойининг охирида иттифоқ ҳукумати Россия депутатлари съезди бўлаётган пайтда Москвага қўшин киритиб Ельцинни оғдаришга ва четлатишга уриниб кўрди. Аммо унинг либерал-демократик ўзгаришлар билан аҳоли аҳволини яхшилаш ҳақидаги ваъдаларига ишонган кўпгина шаҳарликлар кўчаларга чиқиб Ельцинни ҳимоя қилди. Съезд талабига кўра қўшинлар Москвадан олиб чиқилди, съездда эса коммунистларнинг чиқишлари бирор бир натижа бермади. Бу муваффақиятсизлик консерваторларни Горбачевдан либерал- демократик кучларга нисбатан қатъийроқ чоралар кўришни талаб этишга ундади. «Биз-деган эди ўзининг ташаббусга, фаолликка бўлган ҳуқуқини исботлаётган Ўзбекистон раҳбари И.Каримов - Бу ерда (Москвада) қабул қилинган қарорларнинг асири бўла олмаймиз». МКнинг апрел Пленумидаги консерваторларнинг таъна-маломати Горбачевни бош котиблик лавозимидан истеъфога чиқишга мажбур қилди. Мажлис аъзоларининг кўпчилиги буни қабул қилмади, аммо Горбачевнинг ўз обрўсини йўқотганлиги яққол кўриниб қолган эди. Социализм ҳимоячиларининг либералларга қарши кураши Россия президентлигига умумхалқ сайловлар вақтида янада кучайди. Горбачев ва Ельциннинг ўзаро шахсий адовати нимадалигидан қатъий назар, улардаги зиддиятнинг моҳияти мамлакатни тараққий эттиришнинг турли йўллари, социалистик ва либерал йўллар учун курашдан иборат эди. Уларнинг

республикалар мустақиллигига турли муносабатда бўлиши ва ҳокимият учун кураши ҳам шу билан белгиланар эди. Горбачев ва унинг иттифоқчилари томонидан барча кучларни Ельциннинг рақибларини қўллаб-қувватлашга сафар этганларига қарамасдан 1991 йилнинг июнь ойида сайловчиларнинг 57%и ислоҳотлар ўтказишга ваъда берган Ельцин учун овоз берди. Ельцин Россиянинг президенти бўлди. Шундай қилиб, кўпчилик Россияликлар келажак ҳақида ҳеч қандай тасаввурларсиз либерал-демократик йўлни танлади. Энг йирик иттифоқчи республика - Россияда коммунистлар ҳокимиятни қўлдан бой бердилар. 1991 йил ёзига келиб, Сиёсий Бюро аниқлашича, «кўпгина партия қўмиталари ва ташкилотларнинг фаол сиёсий ишга тайёр эмасликлари аниқ бўлди», «мамлакатнинт кўпгина минтақаларидаги» советларга эса «тарқатиб юборилиш тахдиди солинар эди». Жойлардан хабар берилишича «аҳоли ва коммунистларнинг ўзи КПСС раҳбарияти сиёсатини тушунмай қолдилар» ва «халқ қайта қуриш сиёсатига нисбатан ўзининг ишончсизлигини баён қилди». В.Павлов раҳбарлигидаги СССР министрлар кабинети ишлаб чиқаришни ўстириш, аҳоли таъминотини тартибга солиш, қишлоқ хўжалиги ва саноат молларининг аньанавий нархлари нисбатини бартараф этишга бўлган ҳаракатларни фаоллаштирди. Мудофаа харажатларини министрлар кабинети раиси «халқ хўжалиги учун оғир юк» деб атади. Ҳарбий ишлаб чиқаришни беш йил ичида атиги 10% га қисқартириш режалаштирилди, аммо давлат буюртмаларини бажариш учун воситаларнинг йўқлиги совет иқтисодиётининг бу асосий қисмини фалажлаштирган эди. Горбачев ўз инвестицион сиёсатида «экологик муаммоларни самарадорликнинг гарови сифатида биринчи ўринга қўйишга» чақирди. Аммо маблағ ажратиш (инвестиция) учун мамлакат фондлари етмас эди ва ҳукумат уни топишга ҳам қодир эмас эди. КПСС раҳбариятининг изоҳлашича «партия мулкчиликнинг барча турлари тенг ҳуқуқлигини ёқлаган ҳолда унинг жамоавий шаклларини

маъқуллайди». Ҳукумат томонидан давлат мулки бир қисмини хусусийлаштириш, аренда (ижара)га кўп эътибор бериш, хорижийларнинг мамлакат бойликларига эгалик қилишларига йўл қўймасликни кўзда тутувчи хусусийлаштириш лойиҳаси тайёрланди. Аммо якка тартибдаги ва кооператив фаолият, кичик тадбиркорликнинг аланга олиши ва ҳиссадорлик жамиятларини тузиш, директорлар ва ишлаб чиқариш коллективлари томонидан корхоналарнинг ижарага ёки сотиб олинишининг авж олиши бу режалар доирасидан чиқиб улгурган эди. Бироқ истеъмол молларини ишлаб чиқариш ўсмади. «Бутун мамлакат бўйича товар айирбошлаш ва ўз маҳсулотларини сотиш хажми савдо вазирлигининг Сиёсий Бюрога хабар беришича - 1990 йил апрел ойига нисбатан яримга, бир қатор республикаларда (Арманистон, Озарбайжои, Қозоғистон, Ўзбекистон, Тожикистон) эса бундан ҳам кўпроқ қисқарди». Аҳоли учун зарур моллар танқислиги сабабли, уларни тарқатишни талон тизимини жорий этиш орқали тартибга солишга ҳаракат қилинаётганлигидан қатъий назар, нархлар ва навбатлар, олиб-сотарлик ва жиноятчилик ўсаётган эди. Иттифоқ марказидан зарур восита ва молларнинг келишидан умидини узган республикалар ҳокимиятлари озиқ-овқат ва бошқа маҳсулотларнинг ўз республикалари ҳудудидан олиб чиқилишини ва марказ учун мўлжалланган даромадларни чеклай бошлади. Бу ўз навбатида молиялаштиришнинг идоравий ягоналиги «илдизига болта урар эди». Шу билан бирга ишлаб чиқарнш воситаларининг танқислиги ва рубльнинг қадрсизланиши корхоналарни ҳеч ким томонидан назорат қилинмайдиган тўғридан-тўғри товар айирбошлаш – бартер усулига ўтишга мажбур қилди. Давом этаётган оммавий норозилик ва элатлараро тўқнашувлар халқ хўжалигига катта зарар (ўнлаб миллиард рубль) етказди. Натижада фақатгина 1991 йилнинг дастлабки ойларида 650 минг киши зарар кўрди. Бунинг оқибатида 1991 йил натижасига кўра ишлаб чиқариш 8% га, ЯММ-17%га пасайди, истеъмол моллари нархлари қарийб 2 баравар ўсди, давлат бюджети

камомади ЯИМнинг 20%и гача ўсди, мамлакат олтин заҳираси эса 1,5 минг тоннага тушиб қолди. Ҳукумат инқирозга қарши иқтисодиёт ва сиёсатни барқарорлаштиришга қаратилган чораларни режалаштирди. Уларни амалга ошириш учун унга республикалар иқтисодиёти ва молиясини бўйсундирувчи кенг ваколатлар керак эди. Аммо марказ бу ҳокимиятни қўлдан бой берган эди. Консерваторлар қўллаб-қувватлашига қарамай Горбачев Иттифоқни янгилаш ва фавқулодда чораларсиз социалистик йўналишни сақлаб қолишга умид қиларди. Аммо бу умидларнинг муваффақияти кафолатланмаган эди. Президент Иттифоқни 6 республика тарк этганлигининг асосий сабаби уларнинг социалистик йўналишдан воз кечиши ва бошқа қадриятларга юз тутишида эканлигини тан олмас эди. У ҳали иттифоқни тарк этмаган бир қатор республикаларда турли хил носоциалистик йўналишларга бўлган мойилликка ҳам эътибор бермас эди. Афтидан, у Иттифоқнинг сақланиб қолиши бундай ҳолатларни бартараф этади деб умид қиларди. Горбачев 8-9 республика раҳбарлари билан кўп маротаба учрашди. Июл ойининг охирига келиб улар ўртасида янги Иттифоқ шартномаси-марказ ваколатларини чекловчи ва аралаш мафкуравий-сиёсий йўналишга эга бўлган федерация тузиш тўғрисидаги шартнома лойиҳаси келишиб олинди. Иттифоқ ҳақидаги янги шартноманинг имзоланиш куни 20 август қилиб белгиланди. Вазият ниҳоятда кескинлашган эди. ғазабланган консерваторлар, Итгифоқ тўғрисидаги янги шартноманинг имзоланиши марказий ҳокимиятнинг ниҳоятда чеклаб қўйилишига, мамлакатни социалистик тараққиёт йўлидан маҳрум қилинишига ва бир қатор республикаларнинг ундан чиқиб кетишига олиб келади, деб ҳисоблашарди. Вазиятга баҳо берган КГБ (ДХК.) раҳбари В.Крючков «бизнинг ватанимиз фалокат ёқасида турибди» деган эди. У СССРни ва «реал социализм»ни сақлаб қолиш тарафдорларини ва халқни бирлашишга чақирувчи «Халққа сўз» номли хужжатни эълон қилди. Янги иттифоқ шартномаси СССР Олий Кенгаши раиси А.Лукьянов ва кўпгина депутатлар томонидан танқидга учради.

РСФСРда коммунистларнинг ҳокимиятни қўлдан бой беришлари ва корхона ва ташкилотларда КПСС ташкилотларининг тарқатиб юборилиши билан вазият янада оғирлашди. Ноябр ойида янги дастур қабул қилиш учун КПССнинг съездини чақиришга қарор қилган М.Горбачев МК Пленумининг кўпчилик аъзолари томонидан танқид қилиндн. Горбачев Қримда дам олаётган пайтида Крючков ва унинг атрофида тўпланган бошқа мансабдор шахслар вазиятдан фойдаланиб, мамлакатда фавқулодда ҳолат жорий этиш режасини тайёрлашди. Москва ва Болтиқбўйида улар ўз тарафдорлари ва қўшинларни ҳал қилувчи ҳужумга қаратишди. Улар Қримда дам олаётган Горбачевга бу режалар ҳақида хабар беришди. У бу режага қарши эди, аммо уларга ҳалақит беришга уриниб кўрмади. 18 август куни СССР ва КПССнинг бир гуруҳ олий мартабали кишилари, жумладан, вице-президент, президент маъмурияти раҳбари, ҳукумат бошлиғи, КПСС МКнинг баъзи котиблари ва баъзи вазирлар президентнинг бетоблиги ҳақида хабар бериб мамлакат бирлиги ва социалистик тузумни сақлаб қолиш учун Фавқулодда Ҳолат Давлат қўмитаси (ФХДҚ) ташкил этилганлигини маълум қилди. Аҳолининг энг зарур эҳтиёжларини қондиришни ваъда қилиб, қўмита мамлакатнинг бир қатор минтақаларида фавқулодда ҳолат жорий этилганлигини эълон қилди ва Иттифоқ шартномасининг имзоланишини бекор қилди. У КПСС тасарруфида бўлган оммавий ахборот воситаларидан бошқа ҳамма оммавий ахборот воситаларини тақиқлади, либерализм ва демократия тарафдорларига қарши чоралар кўра бошлади. Москвага қўшин киритиб, РСФСР ҳукумат органлари жойлашган Оқ уйга танкларни йўналтирди ва штурм қилишга қарор қилишди. О.Шенин томонидан чақирилган КПСС МК котибияти барча партия ташкилотларидан ФХДҚни вақтинча қўллашни талаб қилди ва сиёсий бюронинг бунга мос бўлган қарорини тайёрлади. Аммо давлат аппарати ходимлари, жумладан ҳарбийлар ҳам ФХДҚ фармонларини бажаришга шошилмадилар. Ҳатто ФҲДҚни қўллаган КПСС

таркибидаги компартиялар ва баъзи республика раҳбарлари ҳам бунга мос чораларни кўришмади. Қозоғистон раҳбари Назарбоев ФХДҚни қўллаб- қувватламади, Болтиқбўйи республикалари раҳбарлари эса уни қоралашди. Деярли ҳамма жойда коммунистлар турли кайфиятда эди ва ҳатто ФХДҚга норозилик билдиришди. Бу КПССнинг тўла лаёқатсизлигини намойиш этди. Россия ва бошқа республикаларда аҳолининг фаол қисми, ҳатто янгиланган Итгифоқнинг сақланиши учун овоз берганлар ҳам очиқчасига янгиланишга қарши турган путгача қарши эди, қонун бузилганлигини, айниқса қуролли кучларнинг ишга солинишини кескин қоралади. Москвада давлат тўнтаришига қарши бўлганлар «Демократик Россия» блоки ва РСФСР Олий Кенгаши атрофида тўпландн. Б.Ельцин танк устида туриб демократик ва эркинлик душманларига қарши курашга даъват этди. У ГКЧП (ФҲДҚ) ишларини қоралади, СССР президентини ҳимоя қилди, РСФСР ҳудудида жойлашган барча қўшинлардан унга бўйсинишларини талаб қилди. ФХДҚга қарши Оқ уй қаршисида тўпланган ўн минглаб кишилар норозилик билдирди. Улар баррикада қурдилар, қурол олишга ва ҳужумни қайтаришга ҳаракат қилди. 20 август куни ФХДҚ томонидан жўнатилган бронетехника (зирҳли машиналар)га қаршилик кўрсатиш чоғида уч киши ҳалок бўлди. Санк-Петербург ва Россиянинг бошқа шаҳарларида митинглар ва норозилик намойишлари бўлиб ўтди. ФХДҚ Оқ уйни штурм қилиш ва омма қаршилигини синдиришга маваффақ бўлмади. У парчалана бошлади, барча республикалар ҳукуматлари ва ҳаттоки баъзи республика компартиялари раҳбарлари ундан узоқлаша бошлади. Тўртинчи куни унинг аъзолари қочиб кетишди ва ҳибсга олинди. ФХДҚнинг мағлубияти ва Россияда либерал-демократик кучларнинғ фаол ҳимоя қилиниши натижасида иттифоққа қарашли органлар ўз фаолиятларини тўхтатдилар ва уларни бошқараётган коммунистлар ҳокимиятни қўлдан бой берди, республикалар эса ҳаққоний мустақилликка эга бўлди. Либерал демократларнинг кутилмаган ғалабаси уларнинг

Россиядаги ҳокимиятини мустаҳкамлади. Шундай қилиб 19-23 августда СССРда ихтиёрсиз инқилоб рўй берди ва ягона давлат энди мавжуд бўлмай қолди. Москвага келган Горбачев «бутунлай бошқа мамлакатга келганлигини», раҳбарлари бошқа Пленумни чақиришга ҳам қодир бўлмаган КПСС бош котиби лавозимидан маҳрум бўлганини фаҳмлади. У вазирларни ишдан бўшатди, иттифоқ ҳукумати ўрнига республикалараро иқтисодий қўмита тузди. СССР халқ депутатларининг 2 сентябрдаги навбатдан ташқари съездида эълон қилинган 10 иттифоқдош республика раҳбарларининг янги давлат- республикалар конфедерациясини ташкил этиш тўғрисидаги таклифи олдинги давлат, яъни СССР парчаланганининг эътироф этилгани эди. Съезд СССР Олий Кенгашини тузмади, балки ўз ваколатларини президент бошчилигидаги Давлат Кенгашига топширди. СССР давлат аппарати бутунлай парчаланди. Елъцин қарорига кўра 1991 йил ноябрда Россияда КПСС фаолияти таъқиқланди ва унинг мол-мулки давлат ҳисобига ўтди. Республикалар ҳукуматлари энди ўз суверенитет ва мустақилликларини мустақкамлаш учун қайғуришлари керак эди, чунки баъзилари Россия раҳбариятидаги иттифоқ маркази функцияларини ўз қўлига олишга бўлган мойилликдан ташвишда эдилар. Болва (Путча)дан кейин тезда Молдавия, Ўзбекистон, Қирғизистон, Украина, Озарбайжон, кузда Тожикистон ва Белоруссия, декабрда Қозоғистон ўз мустақилликларини эълон қилишди. Референдумлар сентябрда-Арманистон, октябрда-Туркманистон, 1-декабрда- Украина мустақиллигини тасдиқлашди. 1991 йил кузига келиб, хужжатларда акс эттирилмаган бўлса-да, СССР амалда мавжуд эмас эди. Ҳаттоки Болқария ва Чеченистон республикаси (кейинчалик, Ичкерия) ҳам мустақил деб эълон қилинган эди. СССР парчаланганлигининг халқ оммаси ва ҳаттоки сиёсий арбоблар томонидан англаб етилиши ҳақиқатдан анча орқада қолаёттан эди. СССР давлат қўмитаси раиси президент Горбачев Иқтисодий қўмита томонидан

таклиф қилинган республикаларнинг иқтисодий интеграцияси режасини маъқуллади. Унинг асосида 8 та мустақил республика раҳбарлари Горбачев билан биргаликда иқтисодий ҳамжамият тўғрисидаги Шартномани имзолашди. Уни амалга ошириш ва тасдиқлаш парчаланган хўжалик ва республикаларнинг аниқ хўжалик манфаатлари мавҳумлигига дуч келди. Аммо Горбачев бундан кўпроқ нарсани талаб қила бошлади. Ўз маслаҳатчиларига таяниб, Б.Ельцин, Н.Назарбаев ва бир қатор бошқа республика раҳбарлари маъқуллаган конфедеренция шаклидаги суверен давлатлар иттифоқи тўғрисидаги шартномани ишлаб чиқишга эътибор қаратди. Моҳиятан, гап собиқ давлатни, бор-йўғи президенти ва унинг идоралари ва рамзий белгиларигина сақланиб қолган СССРни тиклаш ҳақида эмас, балки янги давлат тузиш тўғрисида бораётган эди. Аммо шу билан бирга, Ново-Огарёводаги йиғилишларда қатнашиб турган республикалардаги турли сиёсий ҳолатни ҳисобга олмасдан, социалистик йўналишни сақлаб қолишни таъкидлар эди. Табиийки республикалар раҳбарлари ўз қонун чиқарувчи органлари томонидан қараб чиқмасдан бу шартномага имзо қўя олмас эдилар. Горбачевнинг 7 та республика раҳбарлари билан олиб борган узоқ ва оғир музокораларига Украинадаги референдум қақшатқич зарба берди. Бу давлатда қабул қилинган мустақиллик конфедерацияда қатнашишни инкор қилар эди. Албатта, қайсики, 2-3 республика янги иттифоқ тузишлари мумкин эди, аммо у ҳам моҳият, ҳам шакл жиҳатдан 1988-1991 йилларда парчаланиб кетган илгариги иттифоққа тенглаша олмас эди. Турлича ва унчалик аниқ бўлмаган сиёсий йўналишларда бўлган республикаларнинг социалистик йўналишдаги марказ билан конфедерация тузиши амри маҳол эди. Бир ҳафта ўтгандан сўнг 8-декабр куни Россия, Украина ва Белоруссия раҳбарлари Вискули (Беловеж пуҳа)да СССР нинг тугатилганлиги тўғрисидаги ҳужжатни имзолашди, унга «ўлганлик ҳақида гувоҳнома» беришди. 1988 йилда бошланган ва 1991 йил кузида якунланган жараённинг

кечиккан қайд этилиши рўй берди. Бу уларнинг мотивлари ва кайфиятлари қандай бўлишидан қатъий назар мустақил давлатлар қонуний раҳбарларининг сиёсий қарори эди. СССР парчаланганлиги тўғрисидаги қарорнинг моҳияти ва оқибатларини тўла тушуниб етмаган бўлсалар-да парчаланган собиқ империя ҳудудидаги барча республика раҳбарлари ва парламентлари маъқуллашди. Иттифоқнинг охирги идоралари, жумладан, президент лавозими тарқатилди ва бекор қилинди. Бу ҳужжатнинг мавжуд бўлган қонунларга мувофиқлигини муҳокама қилиш ортиқчадир, чунки сиёсий қарорлар кучлар нисбатига кўра қабул қилинади ва амалга оширилади. Бу қарор Вискулида Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ)ни яратиш тўғрисидаги келишувга имзо чекишга имкон берди. Унда МДҲнинг бўлажак аъзоларига кам талаб қўйилган эди, ва декабр ойи охиригача унга умид боғлаб, кўпчилик собиқ Совет республикалар ҳукуматлари қўшилишди. Бундан ортиғига эришиш мумкин эмас эди. Бу ҳужжатлар ўша пайтда янги мустақил давлатлар ўртасида эришилган келишувнинг энг юқори даражаси эди. Империя меросини тақсимлаш Таназзулга юз тутган идеократик империянинг мероси мамлакат, жамият, мафкуралар «реал социализм» иқтисодиёти ва давлатининг харобаларидан иборат бўлди. Бу харобалар Евросиё шимоли-шарқидаги 22403,2 минг квадрат километрга ёйилган эди. Бу ҳудудда қисман ўзлаштирилган дунё табиий ресурсларининг 27%и жойлашган, аммо унинг ҳудудининг 70%ини музлоқ ерлар ва экологик офат ўчоқлари қамраб олган эди. Аҳолиси 280 миллион, 130 миллатни ўз ичига олган ва умуман юқори даражадаги умумий саводхонликка эга бўлган мамлакат эди. Аммо бу саводхонликни соғлом эди дейиш қийин. Деярли ҳамма жойда саноат ишчилари етарли бўлсада, аммо юқори технология ходимлари жуда танқис эди. Энг асосийси улардаги меҳнатга муносабат ахлоқи паст даражада эди: меҳнат унумдорлиги ва маҳсулот сифатига жавобгарлик йўқ эди. Кўпчилик

онгида ўн йиллаб давомида тарбияланган «текисчилик», ҳуқуқ ва мулкка эътибор бермасликка мойиллик устунлик қиларди. Бу ҳокимиятни илоҳийлаштириш ва ижтимоий боқимандалик, масъулиятсизлик, бардошсизлик ва зўравонлик билан уйғунлаштирилган эди. Ўзгаришдан кейин ҳам жуда оз кишилар ўз манфаатларини англаб, вазиятга тўғри баҳо бера олишди. Фуқаролардаги ички эркинлик аллақачон эришилган ташқи эркинликдан анча орқада эди. Республикалардаги турли миллат вакиллари бўлган фуқаролар ўзларини ягона халқ деб англамай улар, қайси миллатга мансубликка кўпроқ эътибор беришарди. Кўплаб сондаги элатлар тараққиётнинг турли босқичларида турарди, улар турли ижтимоий шаклда эдилар. Уларнинг баъзилари йўқолиб бораётган эди. Элатлараро муносабатлар оддий масала эмас эди ва бир қатор минтақаларда тўқнашувлар оқибатида анчагина мураккаблашган эди. Совет мафкурасининг таназзулга юз тутганидан сўнг юзага келган ва фаоллашган турли хилдаги мафкуравий-сиёсий йўналишларнинг ҳеч бири гегемонлик қилишга қодир эмас эди. Омма «реал социализм» камчиликлари ва тузум жиноятларини, совуқ урушда ва энг ривожланган мамлакатлар билан беллашувда СССРнинг мағлубиятини тўла тушуниб етмаган эди. Бундай ҳолат имкониятларга тўғри баҳо бериш ва нотўғри даъволардан воз кечишга халақит берди. Кўпчилик олигархия ва компартиялар ўртасидаги фарқни, шунингдек, партиялар ва халқларнинг ҳар бирининг жавобгарлиги нимадалигини тушунмас ва парчаланган тузум жиноятларини одил жазолашни эплай олмас эди. Собиқ совет республикаларида коммунистлар фаолияти давом этди, рўзнома ва театрларнинг «коммунистча» номлари, собиқ тузум байрамлари (инқилоб, биринчи май, комсамол, чекистлар ва бошқалар), «совет ватанпарварлиги» ёдгорликлари ва туйғулари сақланди. «Реал социализм» даврида вояга етган ёшлардан тортиб кексаларнинг хотираларида авлодларда, ёшликдан А.Чехов айтганидек, «ўтмиш қандай бўлган бўлишидан қатьий назар, хотираларда фақат жонли, таъсирли ва шодли лаҳзаларгина қолади»...

Марказлашган бошқарувдан маҳрум бўлган барча айланма воситалар, стратегик хом ашёни қазиб олиш, қурол ва ҳарбий материалларни ишлаб чиқаришга мўлжалланган ва юқори технологиялар ўчоқларига эга бўлган қудратли саноат бутунлай тўхтаб қолди ва республикалар ҳудудлари бўйлаб парчаланиб қолди. Бирон бир республикада ягона, яхлит ва йирик ишлаб чиқарувчи комплекс қолмади. Фақатгина парчаланиб кетган ҳарбий- иқтисодий объектлар ва фуқаролик ишлаб чиқариш элементлари бор эди, холос. Ўзаро кам боғланган ёки умуман боғланмаган корхоналарни ягона миллий иқтисодиётга бирлаштириш учун республикалардан жиддий саъйи- ҳаракат ва вақт талаб қилинар эди. Бу саноат дастгоҳларининг кўпчилиги эскирганлиги, ҳарбий ишлаб чиқаришни фуқаролик ишлаб чиқаришига ўтказиш учун воситаларнинг йўқлиги билан янада оғирлашди. Қишлоқ хўжалиги ҳамма жойда самарасиз бўлиб қолган эди. Республика ва мухториятлар бўйлаб парчаланган ва ягона партиявий марказдан маҳрум бўлган советлар тизими мазмунсиз сарқитга айланиб қолди. Республикаларда суверенитетга мос бўлган давлат аппарати ўрнида илгариги идораларнинг харобалари бор эди. 1988-1991 йиллардаги «реал социализм» таназзули ва СССРнинг парчаланиши натижасида Евросиёнинг шимоли-шарқидаги улкан ҳудудда 15 та мустақил давлат пайдо бўлди. СССРнинг ранг-баранг ҳудуди, аҳолиси ва ишлаб чиқаришини мерос қилиб олган республикалар ўз йўлларини излашни уларга мерос сифатида берилган муаммоларни ҳал этишдан бошлашлари, «реал социализм» харобалари устида ўз келажакларини қуришлари керак эди. Ҳар бир республикага ўз ҳудуди ва ундаги табиий бойликлар, аҳоли, ишлаб чиқариш корхоналари ва турли даражадаги аҳоли жон бошига ЯИМ кўрсаткичи насиб этди.

СССР меросида республикалар улуши № Мамлакатлар ҳ удуди % аҳо лиси % иш лаб чиқари ш % Аҳоли жон бошига ЯИМ % 1. Озарбойжан 0, 43 2,6 1,8 56 2. Арманистон 0, 15 1,1 1,1 118 3. Белоруссия 0, 93 3,5 3,8 106 4. Грузия 0, 35 2,0 1,8 90 5. Қозоғистон 1 2,23 5,7 5,1 90 6. Қирғизистон 0, 89 1,4 1,0 60 7. Латвия 0, 28 0,9 0,7 133 8. Литва 0, 29 1,2 1,1 133 9. Молдавия 0, 15 1,6 1,3 80 10. Россия 7 6,25 52,0 57,8 114 11. Тожикистон 0, 63 1,5 1,0 50 12. Туркманистон 2, 21 1,4 0,9 75 13. Ўзбекистон 2, 10 7,1 4,4 96 14. Украина 2, 75 18,0 17,8 92 15. Эстония 0, 0,5 0,4 140

23 Замонавий «ажралиш»-мустақил давлатлар томонидан СССР меросини тинчлик йўли билан тақсимлашга 1991 йил декабрида МДҲнинг тузилиши ва унинг фаолияти ёрдам берди. Унга аста-секин 12 республика аъзо бўлиб кирди. Фақатгина Болтиқбўйи давлатлари бундан мустасно. Энг асосийси, МДҲ аъзолари баъзи иккиланишлар билан ва Болтиқбўйи давлатлари республикалараро маъмурий чегараларнинг давлат чегаралари эканлигини тан олишга ва ўзаро ҳудудий даъволардан воз кечишга рози бўлишди. Арманистон унга қўшилишга интилаётган Тоғли Қорабоғни қўшиб олишдан бош тортди. Шундай бўлсада кескин тўқнашувларнинг олдини олишга муваффақ бўлинмади. Бундай можаро ва тўқнашувлар республикаларнинг ўзаро даъволари туфайли эмас, балки, Тоғли Қорабоғ, Абхазия, Жанубий Осетия, Днестр бўйи, Чеченистоннинг айирмачилиги туфайли рўй берди. СССР ҳудудида ва кўпгина республикаларда ҳамда МДҲ ҳудудидан ташқарида жойлашган қуролли кучларнинг, шунингдек, ҳарбий флот ва ядро қуролининг тақдирини ҳал қилиш қийин бўлди. МДҲ аъзоларининг совет қуролли кучларини мустақил давлатларнинг бирлашган қуролли кучларига айлантиришга уринишлари зое кетди: ҳар бир давлат ўз қуролли кучларига муҳтож эди ва қисман СССР собиқ қўшинларидан фойдаланиб ўз қўшинларини туза бошлади. Фақатгина Болтиқбўйи давлатлари ўз қуролли кучларини бутунлай янгидан тузишди. Россия, Украина, Қозоғистон ва Белоруссия ҳудудида жойлашган ядро қуроллари тақдирини ҳал қилиш осон кечмади. Охир-оқибатда барча ракета-ядро қуролларини зарарсизлантириш учун Россияга топширилди ва бошқа республикалар зарарсизлантирилган ядро қуроллари маҳсулотлари ва қолдиқларига эгалик қилиш ҳуқуқини сақлаган ҳолда ўзларини ядродан холи ҳудуд деб эълон қилдилар ва ядро қуролини тарқатмаслик шартномасига қўшилдилар.

Фуқаролик флоти собиқ совет республикаларнинг ишлаб чиқариш кучига мутаносиб равишда бўлинган бўлса, ҳарбий флот тўлалигича Россияга насиб этди. Унинг қора Денгиз флотининг катта қисмига даъвогарлик қилаётган Украина билан узоқ муддатли музокоралари ўзаро манфаатли келишувга олиб келди. СССР, бошқа мамлакатлар билан жиддий ўзаро мажбуриятларни кўзда тутувчи 16 минг шартнома ва келишувга эга эди. СССР ташқи давлатларнинг баъзиларидан 80 млрд. долларга яқин қарздор бўлса, унинг кўп иттифоқчилари ҳам унга шунча маблағ беришлари керак эди. Украина билан олиб борилган мураккаб музокоралар ва бошқа республикалар розилиги билан Россия МДҲдан ташқаридаги Совет қуролли кучлари, СССРнинг бошқа мамлакатлар билан шартнома ва келишувлардаги қарз ва кредитлари учун жавобгарликни ўз зиммасига олди. Россия Федерацияси (1922 йилдан кейин) халқаро муносабатлар субъекти сифатида тикланди ва СССРнинг асосий меросхўр ворисига айланди, БМТдаги СССР ўрнига эга бўлди, БМТ Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзосига айланди, аммо СССРнинг дунё ҳамжамиятидаги мавқеи ва ролига эга бўла олмади. Украина ва Белоруссия БМТнинг таъсис этувчи аъзолари бўлишган бўлса эндиликда бошқа барча республикалар БМТ аъзолари бўлишди. Мустақилликка эришиш даврида уларнинг ҳар биридаги ижтимоий-иқтисодий ва мафкуравий-сиёсий вазият ўзига хос эди. Шунинг учун СССР ҳудудида пайдо бўлган 15 та янги мустақил давлатларнинг тараққиёт йўли турлича бўлди. Аввалдан Эстония, Латвия ва Литванинг либерал йўналиши маълум бўлди. Кўпгина бошқа республикаларда Россиядаги каби либерал йўлни танлаш кучли мухолифатни бартараф этишни талаб этди. Кўпчилигида янги йўналишни ишлаб чиқиш қийин бўлди ва уларда жамият ва давлатчиликнинг шаклланиши янада қийинроқ кечди. Аммо, деярли ҳамма республикалар учун энг оғир муаммолар СССРдан мерос бўлиб қолган ушбу ҳолатлар эди: парчаланган жамият, кам таъминланган аҳоли, таянч (марказ)га эга бўлмаган бошқарув, ҳеч қандай

бозор муносабатларига эга бўлмаган тарқоқ корхоналар, тўхтаб қолган ва конверсия қилишни, яъни ўзгартиришни талаб этган қуроллар ва ҳарбий материалларни ишлаб чиқариш корхоналари, коллективлашган (жамоалашган) қишлоқ хўжалигининг паст самарадорлиги, миллий маданиятнинг сустлиги ва элатлараро зиддиятлар. Бу муаммоларни бартараф этиш илгари тахмин қилинганидан анча кўп куч ва вақт талаб қилади. Кўпчиликнинг умумий фаравонликка тезда эришишга бўлган умидлари амалга ошмади. Кўпчилик бунда совет меросини эмас, балки «реал социализм» харобалари устида қийинчиликлар билан йўл топаётган ислоҳотчиларни айблай бошлашди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995. 7. Медведев В.А. Распад. Как он произошол в “мировой системе социализма”. М., 1994. 8. Центрально-Восточная Европа во второй половине XX века, т.2. М., 2001.

O'xshashlar

Мустақиллик йилларида Ўзбекистондаги ижтимоий-иқтисодий тараққиёт

Мустақиллик йилларида фан ва маданиятнинг ривожланиши

Мустақиллик даврида Ўзбекистонда музейлар ва музей иши

XIII (13 ) асрда мамлакатимиз халқларининг мустақиллик учун кураши Чингизхон империясининг ташкил топиши

Узбекистоннинг маънавий, маданий тараккиёти