Марказий Осиёдаги янги мустакил давлатларнинг куп томонлама ва икки томонлама алокалари

Марказий Осиёдаги янги мустакил давлатларнинг куп томонлама ва икки томонлама алокалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

Марказий Осиёдаги янги мустақил давлатларнинг кўп томонлама ва икки томонлама алоқалари. Туркистон-умумий уйимиз Режа: 1. Марказий Осиёдаги қардош мустақил давлатлар билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатиш ва ривожлантириш. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг асосий йўналишларидан эканлиги. 2. Орол бўйи экологик ҳолатини соғломлаштириш борасидаги давлатлараро ҳамкорлик. 3. Туркистон-умумий уйимиз ҳаракати. 4. Адабиётлар.

Мустақил Ўзбекистоннинг миллий манфаатларига мос келадиган кўп томонлама фаол ташқи сиёсатни амалга ошириш-кўпгина муҳим халқаро муаммоларни, масалаларни ечиш кафолатидир. Республикамиз ўзининг халқаро обрў-эътиборини қозониш ва мустаҳкамлаш, халқаро хуқуқнинг тенг хуқуқли субьекти сифатида ўзини қарор топтириш учун кўп ишларни амалга ошириш, баъзида эса, умуман бошидан бошлашга тўғри келди. Марказий Осиёдаги янги мустақил давлатларнинг икки ва кўп томонлама ҳамкорликка интилиши шу минтақа мамлакатларига хос тарихий хусусиятдир. Бу хослик нималарда намоён бўлади? Ўзбекистон ташқи сиёсатининг асосий йўналишларидан бири Марказий Осиёдаги янги мустақил давлатлар - Қирғизистон, Қозоғистон, Тожикистон, Туркманистон билан ҳамкорлик, дўстлик алоқаларини мустаҳкамлашга қаратилган. Бу мустақил давлатларнинг ўзаро тарихан боғланган ва бир- бирига таъсир ўтказиб турган, баб-баровар иқтисодий қийин аҳволда қолган хўжалик алоқаларини сақлаб қолиш ва мустаҳкамлаш зарурлиги ягона энергетика, транспорт, ирригация, телекоммуникация тармоқлари, сув ва газ таъминоти тизимидан биргаликда фойдаланиш шарт-шароитларидан келиб чиқади. Минерал хом-ашё ресурсларини ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш соҳасидаги минтақавий алоқаларни ўз ичига олади. Ўзбекистонда давлат мустақиллиги қарор топгандан сўнг Марказий Осиёдаги мусулмон шарқига мансуб мамлакатлар билан кўп томонлама алоқалар ўрнатиш имкониятини қўлга киритди. Қадимдан қардош бу халқлар эндиликда кўп томонлама алоқаларни тенг шериклик ва ўзаро ҳурмат тамойиллари асосида жаҳон хўжалик алоқалари тизимига киришига имкон яратади. Кўп томонлама алоқалар ўрнатиш деганда нимани тушунамиз? Бу алоқаларга нималар киради?

Биринчидан, Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги кўп томонлама алоқаларнинг ўрнатилиши келгусида Осиё ва тинч океани минтақасидаги мамлакатлар билан яқин алоқалар ўрнатишга кенг йўл очади. Иккинчидан, кўп томонлама алоқалар соҳасига савдо, иқтисодий, маданий алоқаларни, спорт, туризмни ривожлантириш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш, турли фойдали қазилмаларни қидириш, қазиб олиш ва фойдаланиш, кичик ва ўрта корхоналарни қуриш, кадрлар тайёрлашни ташкил этиш, мунтазам ҳаво йўлларини очиш, радио ва телевидения дастурларини ўзаро айрибошлаш соҳаларида самарали ҳамкорлик қилиш кўзда тутилган. Масалан, юқоридаги масалалар бўйича ҳамкорлик деганда Марказий Осиё давлатлари (Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон)нинг мунтазам ўзаро кўп томонлама ҳамкорлиги тушунилади. Ўзбекистон минтақадаги барча мустақил давлатлар билан тенг, ўзаро ҳурмат ва ички ишларига аралашмаслик асосида ташқи сиёсатини изчил амалга ошириб бормоқда. Айниқса 1992 йилнинг охирида фуқаролар уришига тортилган Тожикистонга Ўзбекистон кўплаб озиқ-овқат, кийим ва энг зарур молларни юбориб туриши, қочоқларнинг қайтишига ёрдам бериши, инсонпарварлик ёрдами, БМТ муассасалари Термиз Бюроси орқали иқтисодий ва маънавий ёрдами бениҳоя эканлиги алоҳида таъкидлаш лозим. Ўзбекистон Президенти дунёнинг кўплаб халқаро ташкилотлари минбарларидан туриб, масалан, 1993 йил 28 сентябрда БМТ Бош Ассамблеясининг 48- сессияси; 1996 йил декабрида Лиссабондаги ЕХХТ; шунингдек, 26-27 декабрда бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 7-сессиясидаги нутқларида "Ўзбекистон ҳеч қандай ҳарбий блокларга, мафкуравий гуруҳларга қўшилмайди. Акс ҳолда нисбатан кичик мамлакатлар, катта мамлакатларнинг ҳоҳишини бажарадиган ҳолатга тушиб қолади. Бунга асло йўл қўйиб бўлмайди. Тожикистонда тинчлик қарор топмас экан, биз ўзимизни хавфдан ҳоли деб ҳисоблай олмаймиз", деган фикрлари дадил ва одилонадир.

Дунёдаги кўпгина минтақалар каби Марказий Осиё ҳам ғоят катта миқёсдаги экологик офатларга дуч келмоқда. Кейинги йилларда Орол денгизининг ҳажми уч баробар қисқариб, майдони икки баробар камайди, яъни унинг қирғоғи 80 км га чекинди. Сувнинг минераллашув даражаси 4 баробарга ошиб, ҳайдаладиган 2 млн гектар ерни қум босди, у ердан кўтарилган чанг-тўзонлар бурони 300 км га етиб борадиган бўлди. Орол бўйи масаласи соғломлаштириш борасидаги муаммоларга сергаклик билан баҳо беришни тақозо этмоқда. Ўзбекистон Республикаси Конституциясидаги "Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар" деган сўзлар ҳар биримизга тааллуқлидир. Юқорига 2. Ўзаро алоқаларни янада ривожлантириш Марказий Осиё давлатлари ичида икки томонлама алоқаларга боғлиқ. Умуман, икки томонлама алоқалар деганда нимани тушунамиз? Бу давлатлар ўртасидаги сиёсий, иқтисодий, техникавий ва маданий алоқаларнинг ўрнатилиши ва ривожланиб боришидаги муаммолар нималардан иборат? Биринчидан, икки томонлама алоқалар - бу давлатлар аро олиб борилган икки томонлама иш юритишдир. Иккинчидан, Ўзбекистон ташқи сиёсатининг асосий йўналишларидан бири Марказий Осиёдаги янги мустақил мамлакатлар - Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон билан маданият кунларини ўтказиш, дўстлик алоқаларини мустаҳкамлашга, бу давлатлар ўртасида мавжуд орол муаммоларини соғломлаштириш, наркобизнес, қирғин қуролларини олиб кириш, тайёрлаш ва ҳарбий қуролларни жойлаштириш масалаларига қарши фақат минтақадагина эмас балки, жаҳон халқара ташкилотларининг ҳам бу масалага эътиборини жалб этиб, биргаликда ҳал этишдан иборатдир. Марказий Осиё давлатлари икки томонлама алоқаларининг асосий мақсади қилиб, минтақада мавжуд иқтисодий - ижтимоий тангликларни тезроқ ҳал этиб, жаҳон хамжамиятига қўшилиш белгиланган. Бу йўлдаги ҳаракатлар ёмон эмас. Масалан, Ўзбекистонга Қозоғистоннинг кўрсатган ўзаро хизмати 12,8 млн АКШ долларини,бу кўрсаткич 1996 йилнинг

биринчи ярмидаёқ 131 млн долларни ташкил этиши бу давлатлар ўртасида алоқаларнинг ривожланиб бораётганлигидан далолат беради. Ўзбекистон ташқи сиёсатида Мустақил қардош давлатлар - Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон билан дўстлик алоқаларини, ўзаро манфаатли ҳамкорликни ўрнатиш, мустаҳкамлаш, чуқурлаштириш асосий йўналишлардан биридир. Негаки, бу мамлакат халқларининг тарихи, маданияти, тили, дини бир-бирига яқиндир. Улар минг йиллар давомида бир иқтисодий, маънавий-маданий маконда яшаб келдилар. Ўрта Осиё давлатлари раҳбарларининг учрашувлари улар ўртасида ҳамкорликни тобора яхшиламоқда. Буни қуйидаги мисоллардан яққол кўриш мумкин. Қардош мамлакатлар ўртасида кўп томонлама ҳамкорлик билан бир қаторда улар ўртасида икки томонлама ўзаро манфаатли алоқалар ҳам йўлга қўйилди. 1990 йил июн ойида бешта давлат раҳбарлари билан баёнот қабул қилинди. Бу битим иқтисодий, илмий техникавий ва маданий ҳамкорлик тўғрисида эди. 1991 йил 13 декабр Ашхабат учрашувида бешта давлат раҳбарлари билан битим имзоланди. Бу битим Тажан-Серахс темир йўли қурилиши тўғрисида эди. 1993 йил 4 январ Тошкент учрашувида бешта давлат раҳбарлари қарор қабул қилдилар. Бу қарор оролни сақлаб қолиш бўйича халқаро жамғарма тузиш тўғрисида эди. 1993 йил март ойида Қизилўрда анжуманида бешта давлат раҳбарлари ва Россия томонидан битим тузилди. Бу битим орол бўйи экологиясини соғломлаштириш ва ижтимоий иқтисодий тараққиётни таъминлаш ҳакида эди. 1994 йил 11 январ Нукус конференциясида бешта давлат рахбарлари ва Россия томонидан Низом тасдиқланди. Бу Низом Орол муаммолари бўйича эди.

1994 йил 2 январ расмий ташрифларда Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон ўртасида ягона иқтисодий макон ташкил этиш тўғрисида шартнома имзоланди. 1994 йил 30 апрель Чўлпонота учрашувида Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон ўртасида ягона иқтисодий макон тузиш тўғрисида 3 томонлама шартнома имзоланди. 1995 йил 3 март Тошховуз кенгашида бешта давлат раҳбарларининг қўшма баёноти имзоланди. Юқорига 3. Азалий қардош халқлар - тожик, туркман, қозоқ, қирғиз ва ўзбекларнинг тарихий, маданий ва маънавий бирлигининг рамзи - бешта қудратли шоҳи бирлашиб кетган улкан чинор белгисида катта маъно бор. Шу маънода Туркистон - тарихий катта бир уй, бир рўзғор, буюк бир оила. Бу оила фарзандлари қанчалик ахил ва яқин бўлсин. Рўзғор ҳам шунчалик обод ва тўкин бўлади. Шунинг учун ҳам 1995 йил 21 ноябр Тошкентда бўлиб ўтган "Қардош давлатлар учрашуви"да Марказий Осиё минтақасида ҳам иқтисодий, ҳам маънавий, ҳам сиёсий жиҳатдан ягона жамоатчилик ҳаракати ташкил этилди ва у "Туркистон умумий уйимиз" деб номланди. Учрашув Марказий Осиё мамлакатлари зиёлилари қурултойи, қардош халқлар маданияти номи билан тарихимизга кирди. "Туркистон-умумий уйимиз" ҳаракатини Қирғизистонлик кўзга кўринган жамоат арбоби, жаҳонга машҳур ёзувчи Ч. Айтматов (президент) ва таниқли ёзувчимиз О. Ёқубовлар (вице президент) бошқариб бормоқдалар. Ҳаракатнинг олдига қўйган асосий мақсадлари нима? Биринчидан собиқ СССР даврида ва яқин йилларда юзага келган ўта мураккаб вазифаларни бартараф этишда дунё миқёсида пухта ўйланган ташқи ва ички сиёсатни олиб бориш, иккинчидан, ўз минтақамизда ва минтақамизда ҳар томонлама барқарорликни таъминлаш ва тинчлигимизни бузишга қаратилган ёвуз ҳаракатларнинг олдини олиш, учинчидан, Ўзбекистон республикасининг миллий ва минтақавий хавфсизлик борасидаги асосий тамойиллари ва

принциплари юзасидан дунё ҳамжамияти олдида олга сурилган ташаббуслар моҳиятини баён этиш ва бошқа масалаларни ўз ичига қамраб олади. Дунё халқлари тарихи, муаммоларини ўрганиш халқлар ўртасида иқтисодий, маданий алоқаларни йўлга қўйиш ва ривожлантириш мақсадида дунё аҳамиятига молик йирик илмий марказ Марказий Осиё тадқиқотлар халқаро институтининг Самарқандда очилиши ҳам "Туркистон-умумий уйимиз" ғоясининг ифодасидир. Бундай ҳаракат мамлакатларнинг ўзаро бирлигини янада мустаҳкамлаш, қадим Туркистон заминида яшовчи барча халқлар, миллатлар ва элатларнинг яқинлашувини тарғиб қилувчи ҳамма ҳаракатлардаги соғлам кучларни ўз сафларига қабул қилишининг эътироф этилганлиги диққатга сазовордир. Бу ерда гап Туркистон деган ягона давлат тузиш тўғрисида эмаслигини, балки бирликда, аҳилликда, яшаш мақсади кўзланганлигини тушуниш керак. "Туркистон-умумий уйимиз" ҳаракати минтақа давлатлари орасида бугун пайдо бўлган кўпгина сунъий тўсиқларга барҳам беришга, одамларнинг бутун Туркистон худудлари бўйлаб ўзаро маданий маънавий мунособатларини, савдо иқтисодий алоқаларини эркин давом эттиришларига қаратилган улкан ҳаётий оқим, эҳтиёж ва талабдир.

А Д А Б И Ё Т Л А Р: 1. Ўзбекистон Республикасининг конституцияси.Т:."Ўзбекистон" 1992 2. Каримов И.А "Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли" Т:."Ўзбекистон" 1992 3. Каримов И.А 1993 йил 28 сентябр БМТ Бош Ассамблеясининг 48 сессиядаги нутқи. "Биздан озод ва обод ватан қолсин" Т:."Ўзбекистон" 1994 4. Каримов И.А "Ўзбекистоннинг ижтимоий сиёсий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари" 5. Каримов И.А "Ўзбекистон: иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида" Т:."Ўзбекистон" 1995 6. Каримов И.А "Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликга таҳдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолотлари" Т:."Ўзбекистон" 1997 7. /уломов С.С "Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодига интеграцияси" Т:.ТГЭУ. 1995 8. "Ўзбекистон республикасининг ҳарбий докторина асослари" "Халқ сўзи " 1995 йил 7 июн. 9. Салимов О.У "Ўзбекистон олти йил демократия ва бозор ислоҳотлари йўлида" 1-қисм. Т:."Университет" 1996 10. Тараққиёт ва ҳамкорлик йўлларида. Ўзбекистоннинг ташқи сиёсати ва дипломатияси. Тўплам. Т:."Ўзбекистон" 1993 Юқорига

O'xshashlar

Урта Осиёдаги кадимги давлатларнинг Ахамонийлар томонидан босиб олиниши

Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги

VIII-XI асрларда Марказий Осиёдаги илм-фан ривожи

Узбекистон ва жахон хамжамияти

Узбекистонда давлат мустакиллигининг кулга киритилиши. Хукукий демократик давлат ва фукаролик жамияти асосларининг барпо этилиши