Ўлкада махфий сиёсий полициянинг ташкил қилиниши - Tarix - Referatlar

Ўлкада махфий сиёсий полициянинг ташкил қилиниши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.27734375 KB

Ko'chirib olish

Ўлкада махфий сиёсий полициянинг ташкил қилиниши 1905 —1907 йиллардаги катта-кичик воқеалар Туркистон халкларини рус мустамлакачилари лагерида бирлик йўқолгани ва ўртада ўзаро кураш бошланганидан дарак берди. Бу ҳақца маҳаллий матбуот шундай ёзган: «Туркистон ўлкасининг ерли аҳолиси Россиядаги инқилобий ҳаракат ва бу ҳаракат ўз олдига қўйган мақсадларга мутлақ лоқайддир, деб фикрловчилар қат-тиқ янглишадилар. Россиядаги инқилобий ҳаракатга қизиқиш кундан- кунга ортиб бораётганига ишонч ҳосил қилмоқдамиз. Маҳаллий аҳоли ўртасидаги айрим нуфузли гуруҳлар уларга бу ҳаракатни атайлаб қанчалик бўяб кўрсатишларидан қатъи на-зар, сўнгги вақтлардаги воқеаларга дойр ўзларининг холис қарашларини аллақачон шакллантирганлар» 1 . Рус мустамлакачилари Туркистон халқлари вакиллари озодлик кураши гирдобига тортилгундай бўлса, уларнинг орасида миллий онг уйғониб, истиқлол кураши бошланишидан ғоят хавфсирашган. Шунинг учун ҳам биринчи рус инқилоби бош ланган ойда — 1905 йилнинг январидаёқ генерал-губернатор маҳкамасининг босмахонасида Ўзбек тилида «давлатпаноҳ император»га бағишланган дуо матни чоп этилиб, жойларга юборилди. Хусусан, Самарқанд вилоятидаги масжид ва мадрасалардаги имомлар учун мўлжалланган 190 дуо матни ҳарбий губернаторга жўнатилиб, маҳаллий аҳоли ўртасида тегишли ташвиқот олиб боришда мусулмон руҳонийларидан унумли фойдаланишга кўрсатма берилгани шу мақсадга қаратилган эди. 15 октябрда Тошкент, Қўқон темир йўлчилари, 16 октябрда Андижон, Чоржўй, 17 октябрда Самарқанд темир йўлчилари стачкага кўтарилди. Бу стачкаларда иқтисодий талабларга қараганда сиёсий талаблар кўпроқ эди. Темир йўлчилар иш ташлаши Ўрта Осиё темир йўлида жойлашган Қўқон, Андижон, Марғилон, Черняев, Когон ва Туркистоннинг бошқа шаҳарларини қамраб олди.

Подшонинг сиёсий эркинликлар ваъда қилган 1905 йил 17 октябрдаги манифести Туркистонда ҳам митинг ва намойиш-ларга сабаб бўлди. 18 октябрь куни эрталаб Ўрта Осиё Бош Тошкент темир йўл устахоналари олдидаги майдонда ўтган ми-тингда манифест ҳақида РСДРП Тошкент гуруҳи. вакиллари танқидий фикр билдиришди ва уни «қоғоздаги қонун» деб атаб одамларни ҳукуматга қарши куч ишлатишга чақирдилар ва би ринчи галдаги вазифа қамоқдаги сиёсий маҳбусларни озод қилиш эканлигини уқтирдилар. Шундан сўнг улкан оломон қўлида «Йўқолсин чоризм!», «Йўқолсин капитализм!» деган шиорларни кўтариб, турма томон йўл олдилар, 10 минг киши-лик оломон сафида ишчилар, талабалар, ҳунармандлар, деҳ-қонлар ва майда савдогарлар, шу жумладан, маҳаллий миллат вакиллари ҳам бўлган. Тошкент шаҳар думаси ноиблари 1905 йил 28 июлда под-шога ёзган петицияларида ҳам руслар ўртасидаги ихтилоф ва тўқнашувлар ўлка туб аҳолиси ўртасида «рус таъсирини бў- шаштириб, рус давлати куч-қудрати ҳақида нохуш тасаввур уй- ғотиши мумкин» 1 деб ёзишган эдп$ Иш шу даражага бориб етдйки/ Самарқандда шаҳар истиро-ҳат боғида митинг уюштирилганда вилоят ҳарбий губернатори бу митингга расман рухсат берибгина қолмай, митинг раиси большевик М. В. Морозовнинг шаҳардаги ҳарбий муҳофазани олиш ва барча жамоат, ҳукумат идораларини шу куни ёпиш ҳақидаги талабини ҳам қондирди. Рус жамоатчилигининг ҳуку-матга қарши кайфияти кучини Чоржўй гарнизон бошлиғининг 1905 йил 27 октябрдаги ахбороти яққол кўрсатган: «Бу иккинчи иш ташлаш биринчисига қараганда буткул ўзгача кечмокда. Оломон дадиллиги жуда ошиб кетди. Халқ ўз ҳуқуқини куч билан олмокда ва у буни тушунади, ўз кучини билади ва шу йўлдан боради. Халқ билан гаплашганимда шуни ҳис қилдим-ки, унинг талаби ҳали замон Париж Коммунаси даъволаридан ҳам ўтиб тушади» 2 . Турки стон ўлкасида 1905 йил 2 ноябргача давом этган ок тябрь сиёсий стачкаси аскарлар ўртасида ҳам кучли безовталик уйғотди. РСДРП

Тошкент ташкилоти ва эсерларнинг яширин хитобномаси ҳамда варақалари бунда катта роль ўйнади. Са-пёрлар ва ўқчи батальонларида «тартибсизлик» ва интизом бу-зиш ҳоллари кучайди. Улар ҳатто ўз бошлиқларига зўравонлик ўтказишга ҳам уринишди 3 . 1905 йил ноябрида темир йўл батальонларида жиддий воқеалар юз берди. Эсерлар ташвиқоти натижасида 1905 йил ноябрида 1-Тур-кистон захира батальони (Тошкент қўрғони), Тошкент тўп ом- бори ва устахоналарида қуролли қўзғолон кўтарилди. Бу қўзғо- лонни қўллаб РСДРП Тошкент гуруҳи икки хитобнома чиқар-ди 4 . Аскарлар қўзғолони бостирилгандан кейин ҳам эсерлар ва большевикларнинг ташвиқоти давом этди. Ўлкада иш ташлаш-лар бир- бирига уланиб кетди. Ноябрь ва декабрь ойларида Тур-кистондаги амалий ҳокимият ўзига хос ишчи ва аскар ноибла ри Шўроси вазифасини ўтовчи темир йўл стачка қўмиталари қўлига ўтди. Бу қўмиталар темир -йўлда поездлар қатнови, озиқ-овқат таъминоти, жамоат хавфсизлиги каби масалаларни ҳал қилишган. Телефаф алоқаси ҳам стачка қўмиталари ихтиё- рида бўлган. Шундай воқеа бўлганки, Туркистон генерал-губернатори вазифасини бажарувчи Сахаров телеграмма юбориш учун қўмитадан рухсат сўрашга мажбур бўлган. Стачка давомида большевик М. В. Морозов раҳбарлик қилган Тошкент инкило-бий қўмитасининг таъсири шундай катта бўлганки, уни одам-лар «Вақтли ҳукумат» деб аташган. Ўрта Осиё темир йўлидаги иш ташлаш 18 к^н давом этиб 3 декабрда, Оренбург — Тош кент йўлида эса 9 декабрда якунланди. 1905 йил октябрида пайдо бўлган стачка кўмиталари дастлаб темирйўлчилар ман-фаатини ўзларида ифодалаган бўлсалар, 1905 йил ноябридан эса инқилобий ҳокимият ўзагига айланиб кенг халқ оммаси манфаатларини ҳимоя қилишга даъвогар куч сифатида кўзга ташланди Худди шу хусусда Туркистондаги рус оммасининг 1905— 1907 йиллардаги инқилобий ҳаракатини синчиклаб ўрганган подполковник Васильев диққатини икки телеграмма жалб қил-ди. Тошкентдаги ноябрь иш

ташлашида Ўрта Осиё темир йўли бўйлаб шаҳардан қуйидаги мазмундаги телеграмма юборилган: «Бугун митингга русча гапирувчи ерлилар келишиб, бизнинг ҳаракатимиз билан қизиқишди ва нималар бўлаётганини тушу-ниш учун эски шаҳарга нотиқ юборишимизни сўрашди. Биз уларга иш ташлаганимиз сабабларини тушунтириб уларни ми-тингларимизда қатнашишга таклиф қилдик» 1 . Тошкент стачка қўмитаси раиси А. П. Гольберт 2 имзо чеккан яна бошқа теле-граммада эса «ерли аҳоли иш ташлашимизга хайрихоҳлик би лан қарашмоқда» 3 дейилган. Русларнинг иш ташлаш ҳаракати туб миллатларга мансуб аҳолини ҳам «йўлдан ургани» ҳақида расмий газеталар ҳам хабар беришган. «Умумий иш ташлаш, — деб ёзган эди «Туркестанские ведомости» 1905 йил 12 ноябрь сонида, — Андижонга ҳам ёйилиб ишчилари нуқул сартлардан ташкил топган пахта тозалаш заводларини ҳам тўхтатиб қўйди» 4 . Махфий сиёсий полиция бошлиғи Васильевни Самарқанддаги 1905 йил 19 октябрь куни. бўлган митинг қабул килгарезолюциядаги бир банд ўзига жалб қилди. Унда ўзбекларни «шафқатсиз эксплуатация қилувчи фирмаларга дашном бериш зарур», —деб ёзилган эди. Уша митингда ўзбеклар ҳам қатна-шиб, ўз талабларини қўйган эди. Бундай русларга қўшилган Ўзбек ишчи, зиёли ва ҳунармандларидан Дўстмуҳаммад Устабо-ев, Барот Икромов, Отамурод Шермуҳамедов, мулла Малик Абдукарим Ашуров номлари маъмурларга маълум эди. Рус мустамлакачилари ўлканинг маҳаллий туб аҳолиси 1905—1907 йиллардаги воқеалардан ўзига хос усулда фойдала-ниб, мустамлака тузумига қарши кайфиятда бўлганликларини пайқадилар. Самарканд вилояти ҳарбий губернаторининг 1907 йил февраль ойида ўлкада жандарм назоратини ўрнатиш ҳақида қилган ахборотномасида шу фикр яққол кўзга ташла-нади. Рус ҳокимияти «Ўрта Осиёдаги инқилобий ташкилотлар-нинг ерли аҳолига таъсирини йўқотиш учун зарур миқцорда маблағ ва яхши воситаларга эга бўлиши керак» дея вилоятлар-да жиноий-сиёсий қидирув хизматини кенг миқёсда ташкил этишни таклиф қилди. Губернаторнинг фикрича, бу хизмат

«ерли аҳолини инқилобий ташвиқотчилардан сақлашда» муҳим роль ўйнаши керак эди. Унинг мулоҳазаларини Фарғона вило яти ҳарбий губернатори ҳам маъқуллаб, бугунги кунда сиёсий жиноятчилар сони ерли аҳоли вакиллари ҳисобига кўпайгани-ни ҳам қўшиб қўяди (Янги Марғилон округ судидаги Ғофур-жон Исломжонов, Тошмаҳдум Муллахўжаев каби ўзбеклар ишини илова қилади^. 1907 йилнинг ноябрида подполковник Васильев ва полиция маслаҳатчиси Квицинскийлар ташкил қилган махфий жосуслик тармоғи асосида бевосита марказ — Петербургга хизмат қилувчи рус махфий сиёсий полицияси — Туркистон район муҳофаза бўлими ташкил қилинди. У Петербургнинг «кўз-қулоғи» бўлиб хизмат қилди. Рус сиёсий разведкаси ва контрразведкаси вазифа-сини ҳам адо этувчи махфий полиция Туркистондаги барча тараққийпарвар кучларни аниқлаш, уларнинг сафига иғвогарлар юбориш, халқлар, миллат-элатлар ўртасида нифоқни кучайти- риш ва миллий-озодлик ҳаракатининг барча кўринишларини тезлик билан аниклаб унинг ривожланишига йўл қўймаслик, энг муҳими, ўлкани руслаштиришга монеълик қилувчи барча куч ларни зимдан, пинҳона, ё ошкора йўқ қилиш учун хизмат қили-ши лозим эди. Ана шундай идорага раҳбарлик қилиш моҳир изқувар, тажрибали полиция амалдори Леонид Квицинскийга топширилди. Подполковник Васильев эса генерал-губернатор маҳкамасидаги барча сиёсий ёзишмаларнинг мутасаддиси — махсус бўлим бошлиғи вазифасини бажара бошлади. Алоҳида жандармлар корпуси подполковниги Н.А.Васильев ва полиция маслаҳатчиси А.Квицинский ўз фаолиятларини кенг қулоч ёйдирдилар. ТРМБ агентураси ўлкадаги социал-демократик. ташкилотларни тор-мор қилиб, кўплаб одамларни қамоққа олди. 1908 йилда Тошкент турмасининг бир ўзида 500 Скобелевда 300 сиёсий маҳбус сакланган. Самарқанд турмасида эса маҳбуслар кўплиги, шароит ёмонлигидан тиф эпидемияси тарқалган. Сиёсий жиҳатдан ишончсиз ҳисобланган 400 ишчи Урта Осиё темир йўлидан бўшатилиб, 700 га яқин ишчи «қора дафтар»га

тиркалган. Миршабларга тинтувга келишганда эшик бир дақиқада очилмаса уни бузиш ҳуқуқи берилди. Қисқаси, полиция штатлари кенгайтирилиб, очиқ ва яши-рин агентурага ажратиладиган маблағлар кўпайтирилди. Маса-лан, империя ички ишлар вазирлиги агентура харажатлари учун Каспийорти вилоятига 2000, Фарғонага - 1900 Самар-қандга - 1200, Еттисувга — 1000 рубл ажратди. Петербург Васильевга сиёсий қидирув ишларининг тўғри олиб борилишини текшириш, Туркистондаги инқилобий таш-килотлар фаолиятини тўла ва атрофлича ёритишга оид чеклан-маган ваколатлар бердики, улар миршабларнинг бебошлигини ниҳоятда кучайтириб юборди. Метрополия маркази Туркистон-да мухолифатга қарши ташвиқот юритиш, подшога садоқат ру-ҳида адабиётлар нашр этишга ҳам анчагина маблағ ажратди. Мустамлака маъмурияти идораларида миршаблик-жосуслик руҳи кучайиб кетди. Генерал-губернатор маҳкамасининг махсус булими, ТРМБ ва Урта Осиё темир йўл жандарм-полиция бошқармасининг агентура тармоғи бутун ўлкани ўргимчак каби ураб олди. Туркистон ҳарбий округи қўшинлари қўмондони генерал-адъютант Кондратович зобитлар сиёсат билан шуғул- ланмокда, деган хабарни эшитиб, шундай деган: «Агар кимдир мени фуқаро деб атаса, мен буни шахсий ҳақорат деб ҳисоб-лайман». Ж. ва Т. деб аталган икки зобитга дашном берилгани, уларнинг айби ҳакамлар сифатида маскарад вақтида турма ва озодликни акс эттирган ниқобларга мукофот беришгани бўлди Зорит Плотниковни ТРМБ бошлиғи ҳузурига олиб келишди ва у узининг ҳарбий эканлигини ҳамда миршабларга бўйсунмас-лигини айтганда, Леонид Квицинский уни ҳақорат қилиб қуролсизлантиришни буюрди ва қамоққа жўнатди. Васильев ва Квицинский округ ҳарбий қисмларидаги илғор фикрли, инқилобчиларга хайрихоҳ зобитлар ва аскарлар ўрта-сида эсерларнинг яширин ташкилотлари иш кўраётганини аниқладилар. З-Каспийорти ўқчи батальони зобитларидан пол ковник Солодягин, подполковник Левдиков,

капитан Крушинский, ҳарбий шифокор Лунковичнинг инқилобий фаолия- тига оид маълумотлар аниқланди. Квицинский марказга юбор-ган ахборотида (1908 йил 9 декабрь) подполковник Левдиков иши бўиича 44-агенти (филер) ишлагани ва унга 5500 рубл сарфлаганини ёзган. ТРМБ махфий агента «Абрам» 1909 йил 1 апрелда шу ндай ахборот йўллаган: «Туркистон ўлкасининг турли чеккаларидан 30 зобит — ҳарбий ташкилот аъзолари келиш-ди. Тошкентнинг Самарқанд кўчасида генерал Ивановнинг уйида истиқомат қилувчи штабс-капитан Алексей Алексеевич Хлебников ҳузурида икки йиғилиш ўтказилди. Бу йиғилишлар-да захирадаги батарея штабс- капитани Карпович, Тошкент ре зерв батальони штабс-капитани (фамилияси ноаниқ), қалъада-ги сиёсий маҳбусларни қочиришда ёрдам берган зобит, аввал 2-Туркистон ўқчи батальони командири, полковник, сўнг ун-вони пасайтирилган поручик Николай Николаевич Солодягин қатнашди. Ҳарбий ташкилот ҳақида самарқандлик савдогар Субеников қимматли маълумотларга эга бўлган. Унинг боғида номлари эслатилган зобитлар кўп бор бўлишган ва шу жойда босмахона ҳам бўлган» 1 . Сиёсий изқуварлар Туркистон эсерларининг Петербургдаги эсерлар билан яқин алоқасини ҳам аниқлашди. 1908 йилнинг июль ойида Петербург эсерлари Тошкентга доктор Моисей Слоним номига Рус-Хитой банки орқали 5 минг рубл юборганлар 2 . Туркистон ўлкасида фаол иш кўраётган эсерларнинг жанго-вар гуруҳи ҳақидаги тергов материаллари 7 жилдни ташкил этиб, бевосита Петербургнинг диққатини ўзига тортди. Эсер лар сафида мусулмонлар ҳам борлиги ва улар нуфуз жиҳатидан ҳам катта мавқега эгалиги Васильевни безовта қилди. Ниёз-боев — Каримов иши шулар жумласидандир. Тошкентда Ста-рогоспитал қўчасидаги 52-уйда яшовчи савдогар Собиржон Со-лихович Абдуллин аслида эсерларнинг раҳбарларидан бири бўлиб чикди. «Спокойний» лақабидаги 27 ёшли мусулмон йи- гит «Кум», «Мастер», «Богачка» лақабли эсерлар билан алоқада бўлган. У «Богачка» лақабли йигитнинг билети билан Орен бурга жўнаганида орқасидан кузатув

борлигини пайқаб, яши-риндди. Жандармлар уни Уфада қўлга туширишганда ўзини Гумар Хусаинович Каримов деб атаган. Каримов аслида Ниёзбоев бўлиб, таниқли эсер, Қозон ва Оренбургдаги ишларда қатнашган. Жандарм тергови уни Оренбургда Габдурауф Ҳакимбоевич Ниёзбоев номи остида яшагани, касби ўқитувчи-лиги, доимий манзилгоҳи Тошкент эканлигини аниқлади. У эсерлар фирқаси Марказий Қўмитасида «Қозонлик», «Яҳудий» каби лақабда алоҳида ҳисобда турган. Подполковник Васильев «Тошкент ва Чимкентдаги эсерлар гуруҳлари» деб номлаган махсус ишда қуйидаги маълумотларни аникдаган. 1906 йилда Қозонда эсерлар фирқаси гуруҳи ташкил этилиб, қўмита аъзо-лигига Габдурауф Ниёзбоев, Ғиёс Исҳоқов, Исҳоқ Бикчурин, Шокир Муҳаммадёров, Фуад Тўхтаров сайланади. Улар яши-рин босмахона ташкил қилиб, 3 марта хитобнома чиқаришган. Уфада яшаган Фаисхон Усмонов татар босмахонасини Кари мов- Ниёзбоевга топширган. Ашхобод ҳарбий-инқилобий таш- килот аъзоси Илья Петрович Андреев (фирқавий лақаби «Уртоқ Фома») «Полковник» билан алоқада бўлиб, Тошкент- дан пул олиб турган. Яширин босмахонада эсерларнинг «За народ» ва «Молот» деган газеталари чоп этилган. Ниёзбоев- Каримов икки марта Кишинёв шаҳрига бориб, Туркистон эсерлари учун қурол- яроғ сотиб олган ва бу ҳакда Тошкентга телеграммалар жўнатган. Ниёзбоев қурол-яроғ транспорта би лан Оренбургдан ўтаётиб, Тошкентга давлат хизматидаги адво кат ёрдамчиси Марковский номига шартли телеграмма юбор- ган. Подполковник Васильев номи тилга олинган Чарковский- нинг Ўзбек жадидлари билан яқин алоқасидан хабардор бўлиб, уни алоҳида хавфли шахслар қаторига қўшди 1 . 1908 йил 10 январдаги тинтув вақтида Тошкентда истиқомат қилувчи эсерлардан Пётр Гордеев ва Тимофей Никитиннинг уйларидан инқилобий рухдаги адабиётлар билан бирга гекто-фафда босилган «Мусулмонларга!» деб номланган хитобнома- нинг 58 нусхаси чиққани ҳам Васильевни ташвишга солди. Бу факт эсерларнинг маҳаллий аҳоли ўртасида қандайдир аниқ иш юритаётганидан дарак берарди. ТРМБ бошлиғи Квицинский эса унга эсерлар фирқаси Туркистон

вилоят қўмитасининг та-ниқли арбоби Виктор Чернийнинг аслида Қозон дорилфунуни- нинг талабаси Аббосали Қадимов бўлиб чиққани ҳақидаги ха- бари ҳам ташвиш учун асос эди 2 . Мусулмонларнинг инқилобий фирқалардаги иштироки Пе- тербургни ғоят ташвишга солаётгани сиёсий идорага маълум эди. Петербургда изқуварларга ёрдамга келган Алоҳида жан- дармлар корпусц ротмистри Корабчаков 1908 йил 26 июлда Аббосали Қадимовнинг изига тушганини ёзиб, бу эсер уч шери- ги билан тижорат идораси ходимларига Самарқандда ҳужум уюштириб 4150 рубл, олтин буюмлар ва ҳужжатларини тортиб олгани, полиция улардан иккитасини қўлга туширганини маъ лум қилган. 1908 йилнинг июлида империя Ички ишлар вазир- лиги Полиция департамента ТРМБ бошлиғига мутлақо махфий ахборот йўллади. Унда эсерлар фирқаси Марказий Қўмитаси топшириғи билан Одесса вилоят қўмитаси вакили «Сергей» Тошкентда аллақандай вазифани бажариб, Одессага қайтгани хабар қилиниб, эсерлар Тошкентда қандайдир муҳим тадбирни амалга оширмоқчи эканликлари тўғрисида тахмин билдирган. 22 июлда «Сергей» Петербурга борган ва Марказий Қўмитадаги маслаҳатга кўра императорнинг жонига суиқасд қилиш режаси- ни тузган. Бунинг учун у Тошкентдаги давлат хазинасини талаб 700 минг рублни қўлга киритмоқчи, агар бу иш амалга ошмаса, бирон хусусий банк, ё почтани талаб, юз минг рублга яқин пул жамғармоқчи бўлган. Маблағ Петербургда подшони ўлдириш ишида асқотиши керак бўлган. Ака-ука Валицкийлар пул транс-портидан 300 минг рублни ўғирлаб эсерлар фирқаси Туркистон вилояти қўмитасига топширган. Қўқон банкидан Тимофей Ниа-сов юз минг рубл олиб шу қўмитага берган 1 . Подполковник Васильев, ротмистр Корабчаков ва ТРМБ бошлиғи Квицинскийларнинг биргаликда ишлаши, ҳамкорликда изланиши натижасида Туркистон эсерлари етакчиси Сергей Ососков ҳибсга олинган. Ососков иши бўйича эсерлар жанго-вар дружинасидан 100 киши жавобгарликка тортилди. Суд ҳукми билан Сергей Ососков 29 июлга ўтар кечаси қатл қилин-ди. Бу тадбир эса бутун ўлкани оёққа турғизган воқеаларга туртки берди. 1908 йил 22 сентябрда ўқув машқларида 1-Кас-

пийорти батальонининг 4-ротаси аскарларидан Лаврентий Кузьменко, Анисим Хрипченко, Никифор Мальцев ва Пётр Клтун генерал-губернатор ва унинг мулозимларига қаратиб ўқ узишган. Генерал-губернатор Мишченко ва унинг соқчи зоби-ти яраланди. Бу воқеа «ТуркВО қўмондони жонига суиқасд ҳақида» деб аталган тергов материалларида батафсил баён этилган 2 . ТРМБ бошлиғи генерал-адъютант Мишченконинг ярадор қилиниши инқилобчиларнинг Ососков қатлига бирин-чи жавоби эканлигини қайд қилиб, «бу соҳадаги даҳшатли иш-ларнинг биринчи йирик кўриниши» эканлигини таъкидлаган. «Туркистон инқилобчилари, — деб ёзган эди Квицинский 1908 йил 17 декабрда Петербургга юборган ахборотида, — ўлканинг бош ҳокимини ҳеч қачон кечиришмайди ва генерал-губернатор Мишченконинг ўлими аллақачон ҳал қилинган» 3 . Мазкур ахбо-ротда махфий сиёсий полиция бошлиғи ўзининг эсерлар терро-ридан қўрқувини ҳам яширмаган: «Худди шу тарзда менинг такдирим ҳам ҳал қилинган. Бу масалада инқилобчилар кузатуви яхши йўлга қўйилган. Менинг ёрдамчим ротмистр Келлер-нинг Ашхободга яширин боргани ҳам уларнинг назаридан қоч-мади» 4 . ТРМБ махфий агента «Горний»нинг ахбороти ҳам Кви цинский гумонини тасдиклаган: «Тошкент турмасидаги маҳбус Чернишев муҳим кўрсатма бериш баҳонасида ўзини Туркистон район муҳофаза бўлимига олиб борилишини, у ерга боргач бўлим бошлиғи Квицинский билан учрашганда эса уни ўлди-ришини айтди» 5 . Васильев ва Квицинскийнинг маҳкамалари Тошкент, Чим кент ва Каспийортидаги эсерлар ташкилотларини аниклаб эсерларнинг машҳурлари устидан «55 лар жараёни» деб аталган судни уюштирган бўлсалар ҳам, инқилобий варақа, хитобнома-лар ва амалдорларга суиқасд уюштириш ҳамда террор давом этди. 1909 йил 21 февралда Тошкент бош темир йўл устахона- ларида «Урта Осиё темир йўли Тошкент район қўмитаси» хи-тобномалари пайдо бўлди. Улар ишчиларни курашга чорлаб, «жандармлар, қўриқчилар ва иғвогарлар билан ўраб ташланган оғир шароитга қарши» кўтарилиш зарурлигини уқтирган. Худ-ди шу ташкилотда иш кўраётган рус

инқилобчилари фаолияти ҳақида генерал-губернатор 1909 йил 3 октябрда империя ҳар-бий вазирига шундай деб ёзган: «Инқилобий ташвиқот «Бу- тунроссия темир йўл иттифоқи Ўрта Осиё бўлими» деб ном-ланган темир йўл хизматчиларининг жиноий ташкилоти аъзо-лари ўртасида юқори чўққисига чиқди. Худди шулар орасида кўпдан-кўп террористик актлар, талончиликлар, фаол чиқиш-лар содир бўлдики, темир йўл жандармерияси ва полиция маз-кур иттифоқ олдида ожиз бўлиб қолди» 1 . Генерал-губернатор шу иттифоқ аъзоларидан 200 кишини ўлкадан чиқариб юбор-ган бўлса ҳам, тинчлик бўлмаётганини қўшимча қилган. Санкт-Петербургнинг қатъий талаби билан сиёсий идора-лар фаолияти кучайтирилиб, юзлаб жосуслар, инқилобий ташкилотларга жойлашиб олган иғвогарлар Туркистондаги сиесий фирқаларнинг таянч нуқталарини бирма-бир йўқ қила бошладилар. ТРМБ бошлиғи 1909 йил 3 августда По лиция департамента Махсус бўлимига мана бундай ахборот йўллади: «Тошкент темир йўл ташкилотини агентура билан ёритиш бу ташкилотнинг Туркистонга қўшни Боку шаҳридан паноҳ топганини кўрсатди. Боку маркази билан агентуранинг алоқалари тўгарак ишларини ташкилий асосда кучайтириш ҳақидаги кўрсатмалар қаердан келаётганини кўрсатмоқда Империянинг қай бир ерида инқилобий чиқишга тараддуд кўраётган фирқа марказий қўмитаси «тайёр бўлишга» оид фармойишлар йўлламоқца» 2 . ТРМБ инқилобий ҳаракатнинг яна бир маркази Ашхобод булганини ҳам аниқлади. Квицинский бу ҳакда генерал-губер-наторга йўллаган махфий ахборотида эсерлар, анархистлар «анархист-спиритидлар федерацияси Тошкент коммунаси» ташкилотлари тор-мор қилингани, қочиб қутилган жанговар кучлар Ашхободга кўчиб ўтганлигини ёзади. У Ашхободни Тур- кистон ўлкаси «инқилобий ташкилртларининг иккинчи табиий маркази» деб атаб, Каспийортида эсерлар социал-демократлар-ни четлатиб, махфий босмахонани қўлга киритганини билдира-ди. ТРМБ бошлиғи агентурасига маҳаллий социал-демократлар ва эсерларнинг раҳбарлари маълум экани ва

уларни кузатиш махфий босмахона изига тушишга имкон берганидан мақтана-

ди. Квицинский 1908 йил 20 ноябрда подполковник Василь- евга юборган махфий ахборотида эсерлар маҳаллий гуруҳини қўлга олганини айтган бўлса, бошқа бир хабарида эсерлар ва анархистлар уни ўлдириш пайида изма-из юришганини хабар қилган. ТРМБ бошлиғи унинг агентураси гектографда яширин хитобномалар чиқарувчи ўқувчи ёшлар тўгарагини ҳам фош қилганини уқтириб ўтади'. Империя сиёсий идораларининг Туркистондаги ишчи ва инқилобий ҳаракатга қарши изчил кураши сабаби фақат маҳал лий аҳолида озодлик ҳаракати уйғонишидан хавотирликдагина эмас. Генерал-губернатор Ички ишлар вазирига юборган хати- да шу ҳақда ran очган. У Туркистондаги инқилобий ҳаракат метрополияга қарши иш кўраётган фирқаларга катта мадад бўлишини уқтиради. «Чекка ўлкалардаги кучли ташвиқотлар- нинг мақсади, — деб ёзади у, — қўзғолон кўтариш, ҳукуматни қийин аҳволга тушириб, уни Россиянинг Европа қисми инқи- лобчиларига қарши курашини кучсизлантиришдир» 2 . Генерал- губернатор ана шу махфий мактубида сиёсий полиция ва раз ведка материалларига таяниб, Туркистондаги инқилобий ҳара кат XIX асрнинг 80- йилларидан бошланганини айтади: «Рус аҳолиси ўртасидаги инқилобий ҳаракат ўлкага маъмурий сургун қилинган ва ҳукуматга қарши шахсларнинг пайдо бўлиши, икки темир йўл қурилиши ва фойдаланишга топширилиши би- лан Туркистонга кўп сонли миқдордаги ишчиларнинг келиши билан бошланган. Худди шу одамлар, шунингдек ўқувчи ёшлар ва қисман аскарлар, инқилобий ташвиқот учун қулай материал бўлди». У ўз сафига 8 минг кишини бирлаштирган Бутунроссия темир йўл иттифоқи Ўрта Осиё бўлимининг ўта хавфли фаоли- ятига тўхталади: «Инқилобий ташкилотлар, темир йўлчи ишчи- лар гуруҳи билан чекланмай, бутун Туркистонни ўз тармоқлари билан қамраб, Тошкент, Қўқон, Ашхобод вилоятлари қўмита- ларига уюшдилар. Ҳали ғўр ўқувчи ёшлар ичига ҳам кириб олдилар. Қўмиталар ўз босмахоналари, қурол- яроғ омборлари, бомба ясовчи устахоналарга, учар жанговар отрядларга эга. Ай- рим қўшин қисмлари, айниқса темир йўл ва сапёр батальонла- ри ҳамда Қўқон, Марв ва қисман Ашхобод гарнизонлари ҳам ташвиқотга учди» 3 .

Генерал-губернатор, кавалерия генерали А.В.Самсонов (1909—1913) сиёсий изқуварлар — Туркистон генерал-губерна-тори маҳкамаси махсус бўлими бошлиғи Васильев ва унинг ходимларидан иборат марказ гуруҳи ҳамда махфий сиёсий по лиция — ТРМБ бошлиғи Квицинский кузатув ва тахлиллари асосида рус инқилобчиларининг мустамлака тузумига берган зарбаси ва Туркистон халқлари миллий онгини уйғотишдаги таъсирини шундай баҳолади: «Собит эътиқодли мусулмонлар-нинг дунёқарашида улкан ўзгариш юз берди ва биз ана шу ўзгаришнинг амалий оқибатларини кўриш арафасида турибмиз. Бу оқибатлар номаълумлиги билан жумбоқли, айрим белгила- рига кўра эса ўлкадаги ҳозирги аҳволимиз учун жуда таҳлика- лидир» 1 . Генерал Самсоновнинг 1909 йилда императорга юборган мактубидаги фикр метрополия ҳукмдор доиралари ўртасида кенг муҳокамага сабаб бўлди. Туркистонда руслаштириш жа-раенини кучайтириш ва қаттиққўллик билан сиёсат ўтказиш тарафдорлари генерал-губернаторнинг ўлкада жандармерия хизматини жорий этиш, полиция штатларини кўпайтириш, жиноят-қидирув идораларини тузиш таклифини қўллаб чиқ-дилар. Эҳтиёткор амалдорлардан ташқи ишлар вазири граф Ламсдорф «Туркистондаги умумий аҳвол халқаро аҳвол би лан яқин алоқадорлиги, Россиянинг чегарадош Осиё мамла-катлари ўртасидаги таъсири ва нуфузи билан боғлиқли-ги» ҳақида гапириб, генерал- губернаторнинг таклифига қў-шилмаиди. Граф Ламсдорф ҳамма ran Туркистондаги рус маъмурларининг «маҳаллий аҳолининг тилини билмаслиги унинг турмуши ва урф-одатларидан бехабарлигида» эканли-гини уқтириб ўтади. Ташқи ишлар вазири Туркистонга ўз вазифасига сидқидил яхши маъмурият кераклигини таъкид-лади . Улкада 30 йилдан бери хизмат қилиб келаётган, ўлка-шунос олим сифатида танилган генерал Н. С. Ликошин ҳам уни қўллаб, ўлкани руслаштиришда рус зиёлиларидан сама- рали фойдаланишни таклиф қилди. Аммо Санкт-Петербургнинг олий доираларида қаттиққўл сиесатдонлар тарафдорларининг қўли баланд келди. Рус дво-рян- помешчиклари ўлкани руслаштиришнинг иқтисодий тара-фини кўзлаб,

Давлат Думасида Туркистон ўлкасидаги «ортиқ-ча» ерларни мусодора қилишни ёқлаб мухолифларини сиқувга олишди. 1910 йил 7 апрелда Давлат Думасида «Туркистон ўлка-сини бошқариш ҳақидаги Низом»нинг 270- моддасини «Тур кистон кўчманчиларининг ортиқча ерларини колонизация эҳтиежлари учун» мусодара этишга рухсат берувчи қўшимча банд билан тўлдириш масаласини ўртага қўйдилар. Шунда Уфа губерниясидан келган, миллати бошқирд ноиб Думала қозоқ ва қирғиз^ноиблари йўқлигидан афсусланиб, ўз сўзида ҳукумат ва Дума Урта Осиёни иқтисодий ва маданий ривожлантириш буиича ҳеч қандай ислоҳот ўтказмаганини айтди ва «ортиқча ер» деган гапнинг тагида очиқ зўравонлик ётганини эслатди Қозон губерниясидан келган ноиб эса Туркистон аҳолиси сайлов ҳуқуқидан маҳрум этилибгина қолмай, энди неча-неча ав-лодлардан мерос қолган ерларидан ҳам маҳрум бўлиши хунук оқибатларга олиб келиши мумкинлигини огоҳлантирди. Аммо рус мустамлакачилари ва шовинистлари овози баланд келиб, қонун лойиҳаси қабул қилинди ва 1910 йил 19 декабрдан кучга кирди. Тўққиз йил ичида, ана шу қонунга кўра, Сирдарё— Фарғона кўчирувчилик райони бўйича ерли халқнинг 744, 9 минг десятина ери тортиб олиниб, русларга тақсимлаб бе-рилди. Подшонинг зироатчилик бўйича вазири Кривошеий императорнинг диққатига Туркистондаги рус колонизацияси истиқболи ҳақидаги дастурини ҳавола қилиб, ўлкада 300 минг бақувват рус хўжалигини барпо этиш учун 3 миллион десятина суғориладиган ерни мусодара қилишни таклиф қилди. Импе рия олий доиралари ана шу мақсадни амалга ошириш учун Туркистонда шафқатсиз иш кўрувчи «кучли ва бақувват» ҳоки-мият бўлишга майл билдирди. Петербург Туркистон генерал- губернатори А.В.Самсонов ва вилоят ҳарбий губернаторлари-нинг худди шу хусусдаги барча талабларини қондирди. Ички ишлар вазирлиги генерал-губернаторга «агентура ха- ражатлари учун» 3 минг рубл ажратди. Самарқанд ҳарбий гу- бернатори генерал-майор Гескетнинг вилоятларда жиноий-сиё-сий қидирув идоралари ташкил этиш ва уларни губернаторлар-га бўйсундириш таклифи ҳам амалга оширилди. 1911

йилда Сирдарё, Самарқанд, Фарғона, Еттисув ва Каспийорти вилоят-ларида шундай идоралар таъсис этилди 1 . Вилоят ҳарбий губер-наторларига ҳарбий дала судлари жорий этиш, миршабларга эса «тартибсизликлар содир бўлганда» осмонга эмас, балки тўғридан-тўғри оломонга қарата отиш ҳуқуқидан фойдаланиш-га ижозат берилди. Шунингдек, Туркистон маъмуриятига ма-ҳаллий аҳолига нисбатан қўлланиладиган жазо чораларини рус ишчи-деҳқонларига ҳам қўллаш ҳуқуқи берилди. Туркистон ўлка бошқарувини бошқа асосларда тубдан қайта қуришга ба-ғишланган Давлат назоратчиси, статс-секретар (махфий котиб) П. А. Харитонов раислигида ўтган олий амалдорлар кенгашида (1911) Туркистон генерал-губернатори А.В.Самсонов генерал- губернатор ҳокимиятини «император ҳазрати олийларининг Кавказдаги ноиби ҳокимияти» каби асосга яқинлаштиришни талаб қилди. Бу талабни Туркистон ўлкасини 1908—1910 йил-лар давомида атрофлича тафтиш қилиб, ўлка янги низоми учун бой материал тўплаб қайтган сенатор граф К. К. Пален ҳам қўллаб-қувватлади. Сенатор Туркистон шаҳарларида мустақил полиция бошқармалари, Тошкентда обер- полицмейстер лаво-зимини жорий этиш ва ўлкадаги миршаб-полиция хизматлари сонини кўпайтиришни таклиф қидди. У Туркистонда инқило-бий ҳаракатни тўхтатиш учун ва «Россиянинг Европа қисмида пролетариат ва аграр ғалаёнлар юз берган губерниялар туфайли ёпирилиб кўчиб келаётганларнинг зарарли таъсирини» кесиш учун Туркистон генерал-губернаторлигида туман полицияси идорасини тузиш ғоясини илгари сурди. Паленнинг фикрлари империя Вазирлар Кенгашида ва Туркистон ўлкаси маъмурия-ти идорасини тубдан ўзгартириш бўйича Вазирлар Кенгаши аъзоси, Давлат назоратчиси П. Харитонов раислигидаги махсус Кенгашда муҳокама- этилди. Кенгаш асосига Туркистон гене рал-губернатори Самсоновнинг императорга 1909 йил бўйича йўллаган ҳисоботи, шунингдек, сенатор Паленнинг тафтиши якунлари олинди. Кенгаш Туркистон генерал-губернаторининг барча талабларини асосли деб топди. Туркистонга оид барча тадбир-чоралар унинг розилигисиз амалга оширилмаслиги ҳам таъкидланди. Император саройи, молия, адлия соҳасидан таш- қари, барча

вазирликлар идораларини бошқаришда унга импе рия вазири ваколатлари берилди. Метрополия хукумати ўз сиё- сатини фақат шу биргина шахе — Туркистон генерал-губерна- тори орқали амалга оширадиган бўлди. Генерал- губернаторга иккинчи ёрдамчи лавозими ҳам берилди. Кенгаш ишлаб чиқ- қан Туркистон ўлкаси бошқарувига оид таклифлар 1912 йил 20 ноябрда Вазирлар Кенгашида муҳокама этилиб, маъқулланди. Империя ҳукмдор доиралари Туркистон ўлкаси рус ва ма- ҳаллий аҳолиси учун махсус сиёсат дастурини ишлаб чиқди. Рус аҳолиси ўртасида инқилобий ҳаракатни тўхтатиш ва Тур кистон халкдари ўртасида миллий-озодлик ҳаракатининг барча кўринишларини бўғиб ташлашга оид бир қатор тавсиялар бе - рилди. Туркистон генерал-губернатори марказдан дастурлар олиб ва кенг ваколатларга эга бўлиб, ўлкада миршаблик ҳолатини кучайтирди. Рус мустамлакачи маъмурлари жойларда жосуслик назоратини ҳам кенг йўлга қўйдилар. Тошкент темир йўли жандарм-полиция бошқармаси бош- лиғи, Алоҳида жандармлар корпуси подполковниги Бабкин жойлардаги ходимларига 1910 йил 19 июнда юборган кўрсатма- сида 1905—1907 йиллар инқилобида ва иш ташлашларда қат- нашган барча шахслар ҳақида маълумот тўплашни буюрди. «Ҳеч қандай ташвиқотга йўл қўйилмасин, — деб ёзган эди у, — ақллар безовталигига зудлик билан чора кўрилсин, хусусан, иш ташлашлардан огоҳ бўлинсин». Генерал- губернаторнинг «Иш-чилар ўртасида жиноий адабиётлар тарқалишига зинҳор йўл қўйилмасин!» 1 деган буйруғига бенуқсон риоя этиш буюрилди. Сиёсий полиция томонидан жойларга махсус суров—анкета юборилди. Унда қуйидаги саволлар қўйилган эди: «1905—1906 йилларда иш ташлашлар қанча бўлган? Иш ташлашнинг мақ- сади ва хусусияти қандай? 1907 йилда қанча инқилобий чиқишлар ва террор актлари содир бўлган? Социал- демократлар ва социал-инқилобчилар ташкилотларида қанча ходимларингиз бор?» 1 . Анкетада инқилобий чиқишлар салмоғи жойларда қан-дай бўлгани ва унинг қўшни қишлоқ ёндош аҳолисига таъси-рини аниқ тасвирлаш зарурлиги

кўрсатилиб, жандарм-полиция бўлимлари ўз ҳудудларида яширин иғвогарлик билан шуғулла-нувчи ходимларга эга бўлишлари мажбурий эканлиги жиддий тарзда уқтирилган эди. Империя ички ишлар вазирлиги полиция департаменти Махсус бўлим бўйича юборган мутлақо махфий йўлланмасида полиция-жандармерия бўлимлари бошлиқларига аҳоли ўртаси-да агентура тармоғига эга бўлиш ишига шахсан жавобгар экан-ликлари алоҳида таъкидланиб, улар ишчи ташкилотлари, инқи лобий фирқаларда ўз жосусларини орттиришлари муҳимлиги алоҳида кўрсатилди. Бу тадбир, махсус бўлимнинг фикрича, «ўтган 1905 йилдаги воқеаларнинг олдини олади» 2 . ТРМБ ва махсус бўлим тавсиялари асосида ўлкадаги барча амалдорларга генерал-губернатор томонидан ҳукуматга қарши ҳар қандай йўналишдаги, арзимас кўринишда бўлса ҳам, ҳара-катлар тўғрисида хабар бериб туриш, айниқса, кооператив ҳара-кат, ё иш ташлаш ҳолларига алоҳида эътибор қаратиш топши-рилди. «Ана шундай ҳолларни синчиклаб ўрганиш, — деб ёзган эди ўз кўрсатмасида генерал-губернатор, — жуда зарур ва мақсадга мувофиқ эканлигини тажриба кўрсатди. Баъзан арзи мас, самарасиз ва бефойда бир кунлик иш ташлаш, ё бошқа ҳоллар маълум муҳитнинг, айрим шахсларнинг ички интизоми, ташкилотчилик қобилияти ва фаол чиқишига лаёқати учун си-нов вазифасини ўтайди. Бундай ҳолларни тадқиқ этиш орқали дастлаб филиал бўлимлар, кейин эса жиддий ташкилотларнинг марказий идораларини аниклашга муваффақ бўлинган» 3 . Петербургда ишланган дастур бўйича рус мустамлакачилари- нинг махфий сиёсий идоралари изчил ишлаб, Туркистон мусул-монлари онгида жиддий ўзгариш юз бериб, миллий-озодлик кураши куртак ёзгани ва бу ҳолат жадидлар сиймосида гавдалан- ганини яхши пайқашган. Улар генерал- губернаторнинг махсус тузилган суров анкетаси бўйича маҳаллий аҳолининг кайфияти, дунёқараши, рус маъмуриятига ва тузумига муносабати, миллий мустақилликка интилиши ҳолларини чуқур ўрганишган. ТРМБ Ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, тожик ёшларининг дунёқараши ва хатти-ҳаракатларидан

хабардор бўлиш учун уларнинг сафига ўз одамларини қўйгани ҳужжатлардан маълум .

O'xshashlar

Хива хонлигининг ташкил топиши ва сиёсий тарихи

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти

Андижон тараққийпарварлари ва “Ўзбеклар иши” воқеалари

Туркистон халклари сиёсий ва инсоний ҳукукдарининг поймол этилиши

XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши