Кўктепа мудофааси - Tarix - Referatlar

Кўктепа мудофааси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

18.318359375 KB

Ko'chirib olish

Кўктепа мудофааси Қўқон хонлиги тугатилиб, давлат вилоятга айлантирилгач, Фарғонадан хотиржам бўлган урушқоқ рус генералларининг нигоҳи Каспий ортига қаратилди. 1877 йили Ахалтака воҳаси-даги йирик манзилгоҳ Қизил Арват рус қўшинлари томонидан эгалланди. 1879 йили эса генерал Лазарев қўмондонлигидаги қисмлар Кўктепага ҳужум қилдилар. Аммо мард ва эрксевар туркманлар босқинчиларга шиддатли зарба бердилар. Руслар катта талафот кўриб, орқага чекинишга мажбур бўлдилар. Ге нерал Лазарев экспедициясининг мағлубияти босқинчиларга қарши курашаётган халқнинг руҳини кўтарди. Рус қўмондон-лиги эса бу мағлубият сабабларини қўшинлар таъминотини яхшилаш учун зарур бўлган темир йўл йўқлигидан кўрдилар. Шу баҳонада, Россия бу ерда темир йўл қуришга қарор қилди. «Саҳродаги мўъжиза» деб ном олган Каспийорти темир йўли қурилишига генерал Анненков раҳбарлик қилди. Ҳарбий-стра-тегик мақсадда бошланган бу темир йўл қисқа муддатда қуриб битирилиши ва Марв воҳасини эгалаш учун тайёрланаётган янги экспедицияни ўқдори, аскар ва озиқ-овқат билан таъмин-лашга хизмат қилиши керак эди. Босқинчиларнинг янги кучларига 1877—1878 йиллардаги Россия- Туркия урушида «Миллий қаҳрамон», «Болгария халос-кори» деб улуғланган генерал-лейтенант М.Д.Скобелев бошлиқ қилиб тайинланди. Фарғонада истиқлолчилар, Шипка довони-да турклар қонини беаёв тўккан бу генерал ўзининг касбдоши генерал Н.И.Гродеков сингари туркманларни «ер юзидаги қора доғ» деб ҳисоблади. Генерал Скобелев экспедицияси билан туркманлар ўртасида 1881 йил январь ойида ҳал қилувчи жанг бўлди. Руслар ҳеч қачон Кўктепа остонасидек кескин қаршиликка дуч келишма-ган эдилар. Буни воқеаларнинг гувохлари ҳамда муаррихлар тан олишади. Туркман ватанпарварларига жасур Тиқма сардор бошчилик қилган. Руслар бойлик, мартаба ва шон-шуҳрат учун, туркманлар эса ўз она

тупроқлари, эрк ва озодликлари учун жанг қилиша-ди. Таниқли муаррих, академик В.В.Бартольд бу тарихий во-қеани ҳаққоний ёритади: «Рус қўшини 8000 кишидан иборат бўлиб, уларнинг ихтиёрида 70 дан ортиқ замбарак бор эди. Иигирма кунлик қамалдан сўнг, 1881 йилнинг 12 (24) январида Кўктепа қалъаси штурм билан ишғол қилинди, сўнг талон-торож қилиш учун аскарлар ихтиёрига тўрт кун мухдат берил-ди. Қалъани қамал қилиш ва забт этиш чоғида 6000—8000 киши ҳалок бўлди. Буни Ўрта Осиёдаги бошқа жангларга қиёс-ласак, руслар катта қурбонлар эвазига ғалаба қозонганини кўрамиз. Улар ўлган ва ярадорларни бирга ҳисоблаганда, 10000 дан ортиқ одамини йўқотди. Бундан ташқари, Кўктепа жангида Туркистонда биринчи марта русларнинг байроғи ва замбараги ўлжа олинди» 1 . Ахалтакада бўлган урушнинг бевосита қатнашчиси, рус зо-бити К. Гейне Кўктепадаги даҳшатли манзарани кўз ўнгимизда янада ёрқинроқ гавдалантиради: «Қирғин бошланди. Чарчаш нималигини билмайдиган драгунлар биринчи узун ҳовлини туркманлар қонига ғарқ қилдилар. Олишув узоққа чўзилмади. Душман қаттиқ курашеа-да, охири дош беролмади: қарама-қарши томонга, баланд девор ёқалаб Ички қалъага қараб че-кинди. Аммо фурсат бой берилганди. Отрядимизда мардлиги билан ном чиқарган княз Голициннинг казаклари ва поручик Нахичеванскийнинг 1-эскадрони драгунлари жарликдан чиқиб, уларнинг йўлини тўсдилар. Чорасиз аҳволда қолганларини сез-ган така-туркманлар қўлларидаги ятоғанларини ўйнатиб... ра-қиби устига ташландилар. Аммо девор орқасидан деярли ёнма-ён туриб отилаётган милтиқ ўқига учраб, кетма-кет қулай бошладилар. Қалъа билан пахса девор ораси мурдага тўлиб кетди» 2 . Рад этиб бўлмайдиган далил ва ҳужжатлар генерал Скобе-левнинг туркман қардошларимизнинг жаллоди бўлганлигини яна бир марта исботлайди. Генерал Скобелевнинг яқин хешла-ридан бўлган Адам Жульетт Ламбер «Генерал Скобелев» кито-бида қуйидагича ҳикоя қилади: «Жаноб Марвин билан суҳбат чоғида генерал Скобелев Ўрта Осиёни бўйсундириш ҳақида ўз қарашларини очикдан-очиқ қуйидагича ифодалади: «Гап шун-дай,

жаноб Марвин. Фақат буларни газетангизда босиб чиқара кўрманг. Жаҳон жамоаси назарида ғирт ёввойига айланиб қолишни истамайман. Менинг ақидам шундай: Осиёда осо-йишталик ўрнатиш масаласи тўғридан-тўғри одамларнинг қан-ча кўп қирилишига боғлиқ. Зарба қанчалик кучли бўлса, душ ман шунчалик тез бўйсунади. Биз Кўктепада 20000 туркманни ўлдирдик. Тирик қолганлар бу сабоқни бир умр унутмайдиган бўлади». Сўнг икки ўртада бошқача суҳбат бўлди. Марвин: «Умид қиламанки, бу ақидаларингизнинг босиб чиқарилишига рухсат берасиз. Расмий ахборотингизда Сиз ҳужум ва таъқиб пайтида ҳар икки жинсга мансуб 8000 душман ўлдирилди, деб ёзгансиз. lily тўғрими?» Генерал Скобелев: «Тўппа-тўғри. Уларни санашганда роп-па-роса 8000 одам чиқди». Марвин: «Бу маълумот Англияда жуда кўп шов-шувга сабаб бўлди, сабаби, Сизнинг аскарларингиз эркаклар билан бир қаторда аёлларни ҳам ўлдиришган экан». Генерал Скобелев: «Бу ҳам мутлақо тўғри, ўлганлар орасида кўплаб аёллар бор эди. Ёлғон гапириш табиатимга тўғри келмайди. Шунинг учун ахборотимда ҳар икки жинсга мансуб деб очиқ ёзганман». Марвин сўзида давом этиб мана буларни ёзади: «Бу хусусда шуни айтишим лозимки, Скобелев мен билан суҳбат чоғида «Кўплаб аёллар ўлдирилди. Аскарлар дуч келган одамни қилич билан чопиб ташлайверишди», деб тан олган эди. Бошқа диви-зиядагилар ҳеч кимга шафқат қилишмади: аскарлар худди ма-шинадек ишлаб, халқни қилич билан роса бурдалашди». Капи тан Маслов: «Ахалтаканинг бўйсундирилиши» номли асарида ҳужум бўладиган куни эрта тонгда ҳеч кимни асир олмаслик ҳақида буйруқ бўлган эди», деб гувоҳлик беради. У рус аскарла- рининг ёвузликларини ўта «майдалаштириб» кўрсатади». Улар қаршилик кўрсатаётган ёки жонини асраш учун қочиб кетаёт-ганларнинг қовурғасига, қорнига найза санчдилар, тиккасига отишар, ё бошига қўндоқ билан туширишар,. ҳатто кўпчилик милтиқларнинг қўндоғи ёрилиб кетган эди...»

Генерал Скобелев даҳшатли қирғин бўлишини олдиндан яхши билган ва бунга пухта тайёргарлик кўрганди. У юриш-га отланишдан аввал император ҳузурида бўлади ва Алек сандр II дан: «Биронта ҳам журналист сафарда қатнашмас-лиги керак», — деб қаттиқ илтимос қилганди. Александр II «Ҳа, майли, шундай бўлсин» деб генерал Скобелев илтимо-сини маъқуллаган 1 . А.Н.Куропаткин ёзади: «Қалъа ичига назар ташлаш даҳшат ли эди. Беҳисоб ўликлар бир неча кундан бери уйилиб ётарди. Баъзи кулбалар мурдаларга тўлиб кетганди». Туркман халқини «Ер юзидаги қора доғ» деб ҳисоблаган калондимоғ зобит Н.И. Гродеков қўшимча қилади: «Душман қамал пайтида милтиқ ва замбарак ўкларидан қай даражада даҳшатли талафот кўрганини қалъани эгаллаганимиздан кейин билдик. Қалъа ичидаги баъзи уйларда ҳатто ўн бештагача улик ётар эди ...» 2 . Жанг арафасида Скобелев: «Тўкилган ҳар томчи рус қони учун душман қонини дарёдек оқизаман», — деб мақтанган эди. У Кўктепада жон бераётган мулланинг «8000 бегуноҳ одамни ўлдирганинг учун виждон азобида қолмайсанми?!»— деб берган саволига юзсизлик билан, «Йўқ! 80000 бўлмаганига ачина-ман!» — деб жавоб берган эди. У ҳатто шундай гапларни ҳам айтган эди: «Очиғини айтсам, урушни яхши кўраман. Ҳар бир миллат ўз ҳудудини табиий чегараларгача кенгайтириш ҳуқуқига эга ва бу қонунийдир. Биз славянлар, албатта, Босфор ва Дарда- нелни эгаллашимиз зарур, акс ҳолда ҳар қандай «тарихий аҳами- ятимизни» йўқотамиз. Агар қўлимиз бу бўғозларгача етмаса, ерларимиз қанчалик чексизлигига қарамай, биз ҳалок бўламиз». «...Мен буни кўриб, ҳис қилиб турибман. Башорат қилиб айтаманки, славянлар бир куни Германияни ҳам ейди» 1 . Генерал Скобелев ўтакетган ёвуз, шовинист, босқинчи одам эди. Мана унинг орзулари: «Немисларга асло тоқат қила ол-майман», «Буйруқ бўлса, худди така-туркманларни қандай ўлдирган бўлсам, рязанлик мужикларни ҳам шундай хотиржам-лик билан отиб ташлайвераман».

«Рус босқини тошқин дарёдек оқиб, қутуриб, ҳамма ёқни топтаб бормокда. Асрий салтанатлар емирилмокда: бир томон-да Эрон, бир томонда Туркия қалтираб турибди. Бу қудратли босқинни тўхтата оладиган мўъжизавий бир куч оламда борми-кан?» Мана, орадан бир асрдан зиёд вақт ўтди. Аммо «каро- матгўй» генерал Скобелевнинг бу «орзулари» амалга ошмади. Туркия, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистонни босиб олишга чор Россиясининг «қудратли» кучи етмади. Аксинча, унинг ифлос кирдикорлари жаҳон афкор оммаси орасида шарманда бўлди. Қилич ва замбарак билан ўрнатилган ёвузлик империяси чок-чокидан сўкилиб кетди. Славянлар Германияни ҳам «еб» юбора олмади. Бугунги кунда ҳатто немис кухаркалари ҳам қудратли Россиянинг ворисларига — Москва қашшоқларига хайру са-дақа улашмоқдалар. Ҳар бир нарсанинг ўз ибтидоси ва интиҳо-си бор... 1884 йилда рус қўшинлари Марв воҳасида ўз ҳукмронлиги-ни ўрнатдилар ва шу билан амалда Туркистон ҳудудининг Рос сия томонидан босиб олиниши асосан якунланди. Бироқ рус қўшинлари 1895 йилга қадар Туркистоннинг жанубий ҳудудла-рида босқинчилик урушларини олиб бордилар. Бир неча бор Афғонистон қўшинлари билан чегара тўқнашувлари бўлиб ўтди. Фақат 1895 йилда тузилган битимлардан сўнггина можа-роларга чек қўйилди. Тожиклар яшайдиган ҳудудларнинг Панж дарёсининг ўнг қирғоғигача бўлган қисми, Туркманистоннинг Кушка дарёсигача, Ленде воҳасидаги Кушка, Мурғоб ва Та-жаннинг қуйи оқимидаги ерлар Россия ихтиёрига ўтди. Шун дай қилиб, Россиянинг 1864—1885 йилларда Туркистон ҳудуди-да йигирма йилдан зиёд вақт мобайнида олиб борган даҳшатли, қирғин-барот урушлари натижасида Ватанимиз халқлари ўз гарданларига оғир, шармандали мустамлакачилик бўйинтуруғи-ни илишга мажбур бўлдилар. Бу урушлар оқибатида Россия 1583255 квадрат километрдан иборат, ёки Франция, Германия, Австро-Венгрия ҳудудларини бирга қўшиб ҳисоблаганда тенг келадиган ерларни эгаллаб олди. Ўлкада чоризмнинг мусибат-ли ва даҳшатли мустамлакачилик сиёсати даври бошланди.

O'xshashlar

Урта осиёда темир даври ёдгорликлари

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Кўксарой

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар

Туркистонда Россия империяси мустамлака бошқарув тузумининг қарор топиши