Кўксарой - Tarix - Referatlar

Кўксарой

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Кўксарой Режа: 1. Ургут 2. Ойқор 3. Бахмал 4. Кетмон чопти ва Кампир кўл 5. “Қирқ қизлар”

Кўксарой Самарқанд вилоятининг ғарбироғида Оқтоғ ёнбағрида Кўксарой, деб аталган водий жойлашган. Унинг ўртасида ўзига хос шаклга эга бўлган кичик тоғ бўлиб, у Жинўтти, деб аталади. Умуман олганда, у тоғ эмас, кўпроқ қоя бўлиб, унинг ёнбағирлари тик ва устида текис майдонча бор. Маҳаллий чўпонлар Жинўтти олдида подаларни боқишмайди. Бунинг сабаби у ерда ўтнинг камлиги ёки сув йўқлигидан эмас. Балки Жинўтти тўғрисида илгаридан афсоналар тўқилган. “Қадим-қадим замонда, - ҳикоя қилинади ривоятда, - одамлар Кўксаройни ўзлаштира бошлаганлар. У ерда жинлар ҳам ўзларига макон қурган, деган тахминлар бор. Кўп ўтмай қўшничилик жинларга ёқмай одамларга зарар етказа бошлади. Гоҳида қўй-қўзилар йўқолади, гоҳида сел уйларни олиб кетади, гоҳида тоғлардан тош ёғилади. Одамлар қўшниларнинг бу қилиқларига чидай олмай, уларга қарши жангга отланадилар. Жангни тезроқ тугатиш учун одамлар орасидан Тар деган баҳодир чиқади. У улкан калтак ясаб олиб, жинлар яшаётган дарага йўл олади. Баҳодирни жинлар бирлашиб кутиб олишади ва уни салкам ҳалок қилаёзишади. Унинг устига тоғ ёмғири ёғади, сел оқими унинг йўлини тўсади, оёғи остидаги ер бирдан ёниб кетади. Жасур баҳодир Тар буларнинг барини енгиб чиқади ва жинларга қарши боради. Жанг етти куну етти тун давом эт а ди ва ниҳоят, паҳловон жинларни енгади. Жинлардан фақат бири омон қолади ва тошлардан улкан қоя ясаб, унинг устига чиқиб олади. Эртаю кеч Тар қоя ёнига тош йиғади, аста-секин тошларга тирмашиб, ниҳоят, чўққи устига чиқади ва жинни пастга ирғитиб юборади. Жин ерга урилиб, уни ер ютади. Табиат ва одамлар золим жиндан қутулганига хурсанд бўлишади. Водийда серсув дарёлар пайдо бўлади. Шаршаралар товуши чиқади, ер устини қалин ўт гилами қоплайди, ингичка кўчатлар эса кучга тўлиб, бақувват дарахтларга айланиб, кўкка бўй чўзади.

Шу даврдан бошлаб бу қуёшга тўлган чиройли водий Кўксарой, деб аталади, жин яширинган қоя эса “Жинўтти” яъни жин ўтган йўл, деб номланади. Қишлоқнинг номи баҳодир номи билан – Тарпай, деб атала бошланди. Ўша даврлардан сақланиб қолган дарахтлар эса ўзининг улканлиги билан киши ақлини ҳамон лол этади”. (4.82) Ҳақиқатан ҳам, Кўксаройга саёҳат қилган сайёҳ Оқтоғ учун хос бўлган хилма-хил манзараларни учратади. Бу жойларда май ойидан ноябргача бир томчи ҳам ёмғир ёғмаган йиллар бўлади. Кўпчилик дарё ва булоқларнинг суви камаяди. Лекин Кўксарой водийси табиатнинг бу қонуниятига гўёки бўйсунмайди. Ҳамма вақт қалин ўтлар билан қопланиб ётадиган бодомзорлару қалин қамишзорлар бошқа жойлардан фарқ қилади. Ёши 150 дан 400 йилгача етган ёнғоқ, тут дарахтлари учрайди. Энг қизиғи шундайки, Кўксаройда учровчи арча на Оқтоғда, на қўшни Нурота тоғида учрайди. Бу ерда баъзи бир арчаларнинг ёши 700-800 йил атрофидадир. Водийнинг кўп жойида қурғоқчилик йиллари ҳам қоялар ёриғидан булоқлар чиқиб ётади. Дарёда балиқлар мўл. Тушиш қийин бўлган йўл билан улкан сувсиз майдонни ўтиб, бу ерларда ондатра пайдо бўлган. Дарё этагида республикамизда кам учровчи қора лайлакни учратиш мумкин. Водийнинг энг юқорисида, улкан ва чиройли Дара деб аталган қисмида оҳактошлар худди Шимолий Американинг “Катта конъон” ига ўхшаб ер юзига чиқиб ётибди, давлат томонидан қўриқланаётган архарлар бор. Шамол ва ёғингарчиликлар таъсирида қояларнинг минг йиллар ичида силлиқланган юзасида учровчи одам, эчки, от, туя ва ҳаттоки шер расмлари бу жойнинг одамзот пайдо бўлган даврдан буён ўзлаштирилганини кўрсатади. Тарпай қишлоғи ёнидаги учта тепалик археологлар томонидан ўрганилганда, эрамизнинг биринчи асрларида ишланган идиш-товоқ синиқлари топилган. Идишлар шу жойда учровчи лой, қум ва шағаллардан ясалганлиги маълум бўлган.

Махсус ўлкашунослик экспедицияси иш олиб бориш учун Кўксаройни аҳолининг дам олиш зонасига айлантириш масаласи ўрганилди. Бу жойда лагерлар, турбазаларини, ёзлик дам олиш зоналарини ташкил этиш мақсадга тўғри келар экан. Кўксаройдаги экскурсия иншоотлари ва эътиборга молик жойлар кўплиги ажойиб саёҳат машрутлари очиш имкониятини беради. Тоғнинг тик ёнбағирлари эса юқори малакали альпинистлар тайёрлаш учун махсус ўқув майдони бўлиши мумкин. Ривоятлар эса бу жой учун қўшимча файз беради. Ургут Чакилкалон тоғларининг тик ёнбағрида Зарафшон водийсининг йирик шаҳарларидан бири – Ургут шаҳри жойлашган. Эҳтимол, қардош Тожикистон майдонидаги Панжакент шаҳри ўзининг аҳолиси сони ва жойлашган ўрни билан Ургутга ўхшаб кетар. Лекин Ургут қўшни шаҳардан фарқлироқ тоғ олдида эмас, ўзида жойлашган. Ургут шаҳри тоғнинг ичига ёриб кирган сой бўйида жойлашиб, икки томондан улкан қоялар билан ўраб олинган. Шаҳарнинг ўртасида ёзда сершовқин, баҳорда эса улкан тошларни копток сингари ўйнатиб оқизадиган дарё бор. Ургутнинг илонизи кўчалари водийнинг рельефига бўйсунган бўлиб, ундаги барча паст-баландлик ва қияликларни такрорлайди. Ургутга келган вақтингизда беихтиёр ўзинингизни тоғда эканлигингизни сезасиз. Ёзнинг саратонида қуёш чарақлаб турган тақдирда ҳам ҳамма вақт салқин бўлади ва осмон мусаффо тиниқлиги билан ажралиб туради. Салқин ҳаво дарёнинг бошланишидаги кўп сонли булоқ сувлари хисобига пайдо бўлади, улар эса ўз атрофидаги боғлар ва экинларнинг ҳаёт манбаидир. Ургут республика миз харитасидаги ёш ва айни бир вақтда тарихдаги кекса шаҳарлардан бири дир . Кейинги 1500 йил ичида у бир неча марта вайрон бўлди ва яна қайта тикланиб шаҳарга айланди. Ҳатто, навбатдаги душман уни ёқиб, йўқ қилиб йўқотган тақдирда ҳам у шаҳар номини йўқотмас эди. Хароба ва кулхоналардан яна қаср деворлари, аҳоли яшовчи ва

меҳнат қилувчи маҳаллалар пайдо бўларди, бу жойларда ҳаёт қайнаб, машҳур Ургут бозори кўп тилли аҳоли билан тўларди. Магиан ва Фаробдан, Варганзидан ва бошқа тоғли жойлардан келган одамлар бозорни тўлдирарди. Биз бу аҳоли пунктининг қачон пайдо бўлганини аниқ билмаймиз. Лекин унинг жуда кексалиги ҳақида қояда топилган суратлар хабар бериб, мутахассислар фикрича, бу расмларнинг ёши 5-6 минг йилларга бориб тақалади. Шаҳар ёнидаги қояларнинг бирида нодир сурат топилган бўлиб, у асрлар қаъридаги номаълум овчи бошига тушган мусибат ҳақида хабар беради. Қоя ёнида елкаси билан чалқанча ётган одам тасвирланиб, қўллари икки тарафга ёйилган. Унинг ёнида ерга ташланган камон ва отилмаган ўқ, унинг ёнида икки илон ётибди. Эҳтимол, бу одам заҳарли илонлар қурбони бўлган бўлса керак. Антик давр юнон тарихчиларидан бири Аррианнинг Искандар Зулқарнайн тарихий жангларидан бирини таърифлаб ёзишича, македонияликлар Мароқанд (Самарқанд) ёнидаги диндан қайтганлар шаҳрини вайрон этишган. Уларнинг авлодлари анча олдин Грециядан Суғдиёнага келиб, тоғ олдида кичик қишлоқ ташкил қилишган экан. Ургутга яқин жойдаги Сўфиён қишлоғида археологлар христианларга оид гарффитлар (ганчдаги расмга ўхшаш тошга қабариқ ҳолда туширилган расмлар) топишган, унда хоч расми ва эрамизнинг биринчи асрига хос арий хатлари бўлган. Х асрда яшаган араб тарихчиси Истахрининг қуйидаги маълумоти эътиборга молик: “Ибн Хаукал бу жойда (Ургутда) кўп месопатамиялик христианларни кўрган, улар бу ерга ҳоли жой ва тоза ҳаво қидириб келишган”. Христианлар жамоаси жойлашган жой аниқ кўрсатилган, у Вазкерт қишлоғи (ҳозирги Қинғир қишлоғи)дир. (13.58) Ургут билан боғлиқ кўплаб тарихий маълумотлар бор. Масалан, V - VII асрларда бу жойда зороострийлар – ўтга сиғинувчиларнинг олов турадиган ибодатхоналари жойлашган. Суғдиёнада Самарқанддан кейин Андак (суғдлар вақтидаги Ургут) иккинчи ўринда дин маркази бўлган. Эрамизнинг

биринчи минг йиллиги ўрталаридаёқ шарқ бозорларида Ургутнинг майизи ва туршаги машҳур бўлган. Қадимий Ургут ёнидаги кичик қишлоқ Қоқишбагнда алоҳида ибодатхона бўлиб, унда фақат турк йигитлари навбатдаги босқинга боришдан олдин ибодат қилишган. VIII асрнинг биринчи ярмида араблар Ургут қалъасини жанг билан эгаллаб олишган ва унинг сув билан таъминловчи мураккаб суғориш тармоқларини бузиб ташлашган. Ургут бу фалокатни ҳам бошдан ўтказиб, қайтадан қад кўтарди. Шу даврдан кейинги йилномаларда Ургут тўғрисида бирон оғиз сўз учрамади. Афтидан, ўзаро урушлар фақат катта шаҳарларнигина эмас, кичик шаҳарларнинг шон-шуҳратини йўқ қилган. Лекин Ургутнинг шифобахш ҳавоси ҳақидаги шуҳрати сақланиб қолган. Бу жойда ёзнинг жазирамасидан қочиб, вақт ўтказиш учун Бухоро амири келадиган бўлган. Маҳаллий аҳолининг айтишига кўра, Ургутга Сангижуман ва Магитан довонлари орқали махсус йўл қурилган. Ўша вақтларда саккиз қорабайир от қўшилган арава суткада тоғ йўлларида 50 километрга қадар йўл босган. Бу йўлнинг қолдиқлари баъзи жойларда сақланиб қолган. 1868 йилнинг май ойида рус подшо армияси кучли жанглардан кейин Ургутни эгаллаб, қалъа деворлари ва ички истеҳкомларни бузиб ташлаган. Келаси йил бу жойни келиб кўрган Ўрта Осиёнинг биринчи текширувчиси А.П.Федченко ўз ҳисоботида қуйидагиларни ёзади: “Ургут шаҳри 5000 аҳолига эга ва Шаҳрисабз тоғларининг тор дарасида жойлашган. Кенггина бозори, бир неча масжиди ва ҳозир бузилган қалъаси бор” . ( 18. 83) Ҳисобот даврида олим шаҳарнинг эътиборга лойиқ жойларини таърифлайди: “Чорчинор боғи элликлар атрофидаги кекса дарахтлардан ташкил топади. Кўпчилик дарахтларда улкан коваклар бўлиб, улардан бири ва энг каттаси кенггина хона шаклида бўлиб, унда мўйсафид қоровул яшайди”. (18.84) Ҳозир Ургут гўзаллашмоқда. Кенг кўчалар ва хиёбонлар пайдо бўлди, кўп қаватли бинолар пайдо бўлди, тамаки-ферментлаш заводи маҳсулот

бермоқда, гилам заводи маҳсулоти кенг тарқалмоқда. Шаҳар аста-секин олди зонасига сурилиб, эски шаҳарнинг кўп асрлик қисмлари сақланиб қолмоқда. Бундан 141 йил олдин А.П.Федченко айтган жойлар ҳам асраб қолинган. Чорчинордаги 300 йиллик чинорларнинг барглари шабадада шитирлайди. Дарахт танасидаги ковакда жойлашган хона ҳам ўз жойида ва бу жойга баъзида дам олиш зонаси қоровули кириб туради. Шаҳардан юқорироқдаги икки тошқин тармоқлари – Яхтон ва Муринак бирлашган жойда эса болалар оромгоҳлари жойлашган. Энди Ургут номига ҳамоҳанг гуллаётган шаҳар номи баралла айтилмоқда. Ойқор Ойқор чўққисининг номи “ой” ва “қор” сўзларининг қўшилишидан келиб чиққан бўлиб, у Сангзор водийсининг кўрки ва Туркистон тизма тоғларининг бир қисми бўлган Чумқартоғнинг баланд жойида жойлашган. Чумқартоғнинг Ойқордан ҳам баландроқ қисмлари кўп бўлса-да, улар ичида Ойқор ўз гўзаллиги билан ажралиб туради. Ойқор улкан, мукаммал ва ёдда қоладигандир. Унинг гумбазсимон чўққиси нимаси биландир ўчган вулқон конусини эслатади ва узоқдан улканлиги билан кишида таассурот қолдиради. Чўққи худди уфқ устида ўзининг тик ёнбағирлари билан муаллақ тургандек кўринади. Ойқор чўққиси ёзнинг фақат икки ойидагина қор қатламидан ҳоли бўлади. Бу даврда ёнбағирларни қалин ўт ва гуллар гилами қоплайди. Бошқа даврларда ҳатто водийда саратон жазирамаси бошланган даврда ҳам унинг чўққисида қор бўлади. Ойли тунларда қор қоплами ўзидан сеҳрли нур таратгандек бўлади. Шимолга қараган тик ёнбағир ўзгача ёрқин ой нурига чўмади. Ойқорнинг денгиз сатҳидан 3200 метр, Ўсмат посёлкасидан 2500 метр баланд бўлган улкан гавдаси бундай тунларда ой нурида биллурдек ялтирайди, айниқса, тўлин ойли кечаларда ажойиб таассурот қолдиради. Шу сабабли Ойқор тоғлар ичида шундай гўзал ном билан аталган. Халқ ўртасида бу афсонавий тоққа атаб кўплаб ривоятлар, ҳикоялар тўқилган ва ҳатто қўшиқ қилиб куйланган. Афсонлардан бирида тоғ

этагидаги тарихи узоқ асрларга боғланган Ўсмат қишлоғи (ҳозир Ўсмат посёлкаси) номининг келиб чиқишига изоҳ берилган. Унга кўра, бир вақтлар тоғ этагидаги аҳоли ўзидан кучи бир неча марта ортиқ бўлган Искандар Зулқарнайн лашкарига қарши жангга киради. Жаҳонгир бу жойдан бой Усрушана ўлкасига ўтиб кетаётган эди. Лекин кам сонли Ватан ҳимоячилари бир неча туну кун мардонавор жанг қилиб, бирин- кетин ҳалок бўлишади. Фақат озроқ жангчилар жасур бошлиқлари – Ўсмат бошчилигида душман ҳалқасини ёриб чиқади ва дарага киришади. Қувиб келаётган душман кўз олдида улар ой нурида биллурдек ярқираб турган тоғ ёнбағрига кириб ғойиб бўлишади. Душманлар яқинлашган вақтда эса ой булут орасига яширинади ва ёнбағир зулматга кўмилади. Кейинчалик аҳоли тоғ ичига кириб кетган қаҳрамон шарафига қурилган қишлоқни унинг номи билан Ўсмат, деб атай бошлади. Албатта, афсона бу афсона, лекин у гўзал жойга ҳусн берувчи яна бир кўркдир. Лекин қадимги юнон тарихчиларининг ишларида шу район атрофида босқинчилар билан Ватан ҳимоячилари ўртасида бўлиб ўтган бир жанг ҳақида хотира Искандар Зулқарнайн Усрушана ўлкасига боришида йўлни қоялар устига чиқиб олган 30 минг қуролланган маҳаллий аҳоли тўсади. Шиддатли жангда Искандар Зулқарнайн биринчи марта тиззасидан ярадор бўлади. Лекин кучлар тенг бўлмаганлиги сабабли Ватан ҳимоячиларидан кўплари қояларда душман ўқидан ҳалок бўладилар. Шуниси қизиқки, тоғли Зарафшоннинг кўп қисмида Искандар Зулқарнайн номи билан боғлиқ жойлар кўп бўлса (масалан, Искандаркўл), Самарқанддан шарқда ва Жиззах атрофида бундай номлар йўқ. Бу эса, албатта, Искандар Зулқарнайннинг Усрушана аҳолисидан энг ёмон таассурот қолдиргани учун, атайлаб халқ унинг номини унутганида бўлса керак. Ойқор ҳозирги ёзувчилар ўртасида ҳам машҳурдир. Унинг ҳақида М.Шевердин ва Нурали Қобуллар ўз асарларида Ойқор номини келтиришган. Ойқор ҳақида ўтмиш сайёҳлари ҳам кўп ёзишган. IX-XII асрлардаги араб

сайёҳлари ва Мирзо Бобур асарларида маълумот бор. Фақат Ойқорнинг гўзаллигини ўз кўзи билан кўрган сайёҳгина, уни кўрган ва билган ўтмиш сайёҳлари у ҳақда куйламаслиги мумкин эмас. Ҳозирги вақтда Ойқор дам олувчилар учун ажойиб масканлардан бўлиб, у ерга Жиззах, Ғаллаорол ва кўплаб жойлардан аҳоли дам олиш учун чиқади. Қишда ҳам, ёзда ҳам дам олиш мумкин бўлган Ойқор ёнида қишлик чанғи спорти негизи ташкил қилинса, у ердан деярли 5 ой – ноябрдан мартгача фойдаланиш мумкин. Ойқор олди зонаси келажак зонасидир. Агар тоғолди зонаси яхши ўрганилиб, йўллар олинса, табиат ва тарих ёдгорликлари таъмирланса, саёҳат маршрутлари тузиб чиқилса, келажакда Ойқор саёҳат бўйича энг машҳур жойлардан бирига айланади. Шу кунларда ҳам Ойқор олдидаги Науқанинг карст булоқларию олтин балиқлари, салқин боғларию ундаги Х IX асрда қурилган масжид эл оғзида. Бахмалсойдаги уч юз йиллик улкан чинорлар, Оқтошсойдаги бронза даврида ибтидоий одам чизган расмлар галерияси сайёҳлар хотирасидан ҳеч қачон чиқмайди. Каттасойдаги арчазорларнинг соф ҳавосини айтмайсизми?! Бу ерга келган сайёҳларга ҳар хил кўринишдаги бир неча маршрут таклиф этиш мумкин. Булардан Оқтошсой, Каттасой ва Кўктепа довонига (2600 метр) қилинадиган саёҳат маршрутлари машҳурдир. Автосайёҳлар учун эса, бу жойдаги Бахмалсой, Гўралаш ва Зоминсувни кесиб ўтувчи асфальт қопланган ва бир неча тоғ поясини, гўзал арчазорларни кесиб ўтувчи катта йўл доим аҳоли хизматида. Бахмал Табиат ҳамма нарсага қодир. Бизни ўраб турган ландшафтлар – саҳролар, чўллар, ўрмонлар, тоғлар табиатнинг такрорланмас ижод намуналари бўлиб, биз улардан ҳаётимиз давомида фойдаланамиз. Демак, уларни муҳофаза қилишимиз керак. Фақат табиатга бўлган муносабатдагина биз ўз ҳаракатларимизга баҳо бера оламиз.

Табиатнинг мукаммаллиги, такрорланмас гўзаллигини Туркистон тоғларининг икки тизмаси орасида турган кичик тоғ ичи зонаси – Бахмалга йўлимиз тушганда биламиз. Ҳақиқатга яқинроқ эртак: Узоқ ўтмишда шоҳлар ҳукмрон, халқ ночор яшаган вақтда Самарқанд ҳукмронларидан бири ўз элидаги барча чевар тикувчиларни йиғиб, уларга қизининг тўйига гўзал ва беқиёс сўзана тикишни буюрибди. Кун тун билан алмашиб, иш қизиб кетибди, чеварлар тиним билмасдан меҳнат қилишибди. Ниҳоят, кутилган вақт келиб, чеварлар ҳукмроннинг қошига сўзаналарни келтиришибди. Сарой амалдорлари ҳар бир сўзана гўзаллигини кўриб, лол қолишар, фақат шоҳгина улар ишидан хурсанд эмасди. Тикувчилар эса бундан ҳавотирланиб, ҳукмрон қаҳридан қўрқишарди. Навбат ёш ва ҳеч ким танимайдиган чеварга келибди. Унинг эски, чанг босган кийимига қараганда узоқдан келганга ўхшарди. Шу вақтга қадар у камтарона бир чеккада турар ва қўлтиғига бўз тугунга ўралган енгилгина нарсани қўлтиқлаб олганди. Унинг навбати келгач, тугунни очиб, уни силкитган эди тугундаги ҳарир сўзана осмонга яшил рангли булут шаклида сузиб кетди. Бу афсонавий булут ер юзига оҳиста тушди ва саройнинг мармар деворларини чулғаб олди. У ўраб олган ҳамма ёқ ферузасимон яшил рангга кирганди, ҳавода дала гуллари ҳиди пайдо бўлди, баҳор гуллари очилди, тоғ шабадаси пайдо бўлди ва қаср атрофлари қуёш нурлари билан ёритилган яшил гилам билан қопланди. Барча ҳайрон ва ҳаяжонда қотиб қолди. Шоҳнинг ўзи ҳам узоқ вақтгача лом-лим деёлмади. Бу қандай мўъжиза? – ниҳоят сўради у. Бахмал, - соддагина тушунтирди чевар. – Бу Ватанимнинг жилосидир. Шу вақтдан бошлаб камалакнинг барча ранглари билан товланувчи гўзал матолар Бахмал, деб атала бошланган экан.

Молгузар ва Чумқортау орасида жойлашган Бахмал водийси ҳақида шундай гўзал афсона тўқилган. Ҳақиқатан ҳам бошқа жойларда кишини Бахмалдагидек лол қолдирадиган гўзал табиат манзараларини кўрмайсиз. Тоғларнинг ва дарёнинг кенг супасимон ёнбағрлари эрта баҳордан бошлаб, майсалар бахмал тўшови билан қопланади, ёзга бориб атроф олтиндек буғдойзорга бурканади, улар ўртасида боғлар ва ўрмончалар халқалари қорайиб кўринади. Сал юқорироқда – тоғ ёнбағирларида арчазорлар ҳукмронлик қилади, ундан ҳам баландроқда эса алп ўтлоқлари ва қишки қорлар кўриниб, улар чўққилар орасидаги чуқурликларни эгаллаб ётади. Табиат унинг Мирзачўл ва Қизилқумнинг жазирама иссиғидан ҳамда Помирнинг абадий совуғидан атайин ҳимоя қилгандек, бу жойларда меҳнат ва дам олиш учун қулай иқлим яратгандек. Бахмал йилнинг ҳамма фаслида ҳаттоки иқлим ноқулай вақтлар – довул ва жазирамада ҳам такрорланмас гўзал. Фақат бир жойнинг ўзида йилнинг тўрт фаслини кузатиб, ўзига хос гўзалликни кўрасиз. Майли, тоғларнинг чўққиларини қорамтир булутлар ўрасин ёки атрофни оппоқ совуқ туман боссин, барибир бу жой ўз гўзаллиги билан кишини ўзига мафтун этади. Бу ерда қиш такрорланмасдир, у ўз номига мос келади. Арчаларнинг тик қоматини, яшил баргларини оппоқ қор қоплаган. Қалин ва момиқ қор ер юзи паст-баландлигини текислаб, баҳордаги тошқин сув изларини яшириб, ерни текислашга интилгандек ястаниб ётади. Кўпчилик жойларда оппоқ қор устида ёввойи чўчқалар ёки ҳуркак қуёнларнинг изи бир-бирини кесиб ўтади. Қуёш-чи? У шунчалик ёрқин-ки, гўёки оппоқ қорни ойна сингари ялтиратиб, нур қайтаришга мажбурлагандек ёритади ва бу ялтираган ёнбағирда арчалар худди қора холлардек ҳар жой, ҳар жойда кўринади. Эрта баҳорда тоғларнинг пастки қисмидаги қор илиқ ғарбий шамол таъсирида тезда эриб кетади ва шарқираб оқувчи ирмоқлар шаклида борлиқни тўлдиради. Лекин улар кўпинча қўшилиб, тош-қум билан тўйинган

вақтинча ариқчалар ҳосил қилади. Бу ариқлардаги лойли-сувли бўтқалар қишлоқлар кўчаларига бостириб киради ва йўлида учраган барча нарсани ювиб кетади. Тоғда қор аста-секин эрийди, гўёки қиш ўзи эришган муваффақиятни қайтариб беришни орқага сурмоқчи бўлгандай ҳаракат қилади. Қорлар худди баҳордан яширингандай чуқур жарлар, чуқурликлар орасига кириб олади. Лекин барибир чекинишга мажбур бўлади. Эрий бошлаган жойни эса баҳор майса гиламлари қоплайди, улар орасида оқ, сариқ бойчечаклар, кўм-кўк чучмомолар аста бош кўтаради. Кейин бирдан ҳақиқий баҳор келади. Бахмал ўз номига мос бахмал сўзана билан қопланади. Баҳор қишнинг қолдиқлари устидан босиб ўтиб, унинг охирги қалъаси тоғ чўққилари томон интилади. Ҳавода нам тупроқлар, гуллар, шудринг ҳиди ҳукмронлик қилади. Ёзнинг бошланишида Бахмал бир неча кун қип-қизил лолақизғалдоқлар билан қопланади. Бу лолақизғалдоқларни буғдойзорда, боғларда ҳаттоки уйларнинг томларида кўришингиз мумкин. Улар келаётган ёзни, унинг оппоқ осмони, иссиқ ҳавоси, саёзлашган дарё ва ариқларини эслатиб туради. Улардан кейин бирданига яшил ўтлар қурийди, буғдойзорлар эса олтин рангга киради. Баҳорда кенг водийдаги улкан тошларни думалатиб оқизган дарё саёзлашиб, тагидаги тошлар кўринади. Шунинг учун ҳам бу дарёни Сангзор, деб аташади. Баланд тоғларда эса ҳали ҳам баҳор билан ёзнинг кураши давом этади. Бу олишув бутун ёз давомида баҳор фойдасига ҳал бўлгандек, ёнбағирларни кўм-кўк ўтлар ва лолалар гилами қоплаб ётади. Енгил шабада арчазорлардан ўрмон ва елим ҳидини олиб келади. Ёзнинг охирида эса тескари жараён бошланади. Баланд тоғликлар биринчи бўлиб кузни кутиб олади. Кечқурунлари кучли совуқ тушади, шамол кучаяди. Эрталаб тошлар юзасида шудринг пайдо бўлади. Лекин бу шудринглар биринчи қуёш нурлари таъсиридаёқ эриб кетади. Куз аста-секин ўз кучини кўрсата бошлайди ва водийда ҳам намоён бўлади. Лекин унинг

таъсири тоғдагидек кучли эмас. Фақат эрталаб сариқ ўтлар устида шудринг ялтираб кўринади. Мана биринчи сариқ, олтин рангли барглар ҳам кўринади. Дарё ёқасидаги чангалзорлар қизғиш тусга киради, ҳаво борган сари софлашади ва тиниқлашади. Ариқчалар ёнида ҳали ҳам янги кўчатлар пайдо бўлади, улар тез-тез тушаётган совуқдан кўп яшамайди. Ниҳоят, тоғда биринчи қор тушади. У одатдан ташқари оппоқ ва ялтироқдир. Унга кузнинг илиқ кунлари хавфли эмас. Қор кўпайиб, ўз майдонини кенгайтиради ва чўққилардан водийга томон аста-секин пасаяди. Дараларда биринчи қор кўчкисининг баланд товуши Бахмалга қиш қайтганини тантанали эълон қилади. Бахмал бир-биридан кескин фарқ қилувчи икки географик райондан ташкил топган. Биринчиси, Сангзор дарёсининг кенг ўзани бўйидаги тепалик жойлардир. Қадимги денгиз супасимон ёнбағир ва адирларда кўп сонли қишлоқлар, боғлар, буғдой ва арпа экилган майдонлар ястаниб ётади. Бу майдон 80 километрдан ошиқроқ жойни эгаллаб, Ғаллаорол шаҳридан Қорашақшақ қишлоғигача боради ҳамда сайёҳларни баҳор ва кузда ўзига жалб этади. Иккинчиси, ёзнинг жазирамасида сайёҳлар тоғли зонага, ўрмон ва сув, салқин ҳукмрон бўлган жойга интилишади. Сангзор ҳавзаси ёнидан ўтиб, Зоминсувга элтувчи автомобиль йўлни қургандан кейин Бахмалга бориш қулайлашади. Автосайёҳлар бу асфальт йўлдан бориб, Авлиё, Ўсмат, Дангари ва Қашқарсувни томоша қилишлари мумкин. Пиёда юришни яхши кўрган сайёҳлар учун содда ва мураккаб маршрутлар бор. Уларнинг эътиборини ўрмонли Алдашман, Такоба, Ўсмат, қояли чўққиларга ва чуқур дараларга бой Молгузар тортиши мумкин. Спорт даражаси унча юқори бўлмаган сайёҳлар ҳам бемалол Чашмор ва Кўктепа, Латабанд ва Лангар, Паргар ва Чандир довонларидан қийналмай ўта олишади. Баландлиги 3000 метрдан юқори бўлган Чумқартау, Ойқор, Оқтош, Учқизга кўтарилиш учун, албатта, тажриба ва маҳорат кўпроқ бўлиши керак. Бахмал атрофида кўпгина сайёҳлик иншоотлари – Науқа ва Авлиёнинг карст булоқлари ва ундаги балиқлар, кўп асрлик чинорлар ва қайрағочлар,

қоялар, эски қаср харобалари, қадимий қўрғонлар, масжидлар ва мақбаралар бўлиб, уларнинг кўпчилиги тарихий аҳамиятга эга. Бахмал келажакда жумҳурият аҳамиятига эга дам олиш зонасига айланади. Бу жойда янги дам олиш уйлари ва санаториялар, соғликни тиклаш негизлари ва кемпинглар, пансионатлар ва болалар лагерлари, шу ерда тайёрланган қимиз билан даволовчи шифохоналар қурилади. Минглаб кишилар бу жойда дам олиш кунларини ўтказадилар. Шу сабабли ҳозирдан кўп нарсаларни ҳисоблаб чиқиш, ўрганиш, дам олиш зоналарини лойиҳалаштираётганда дарёлар тозалигини, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг сонини сақлаб қолиш чорасини кўриш керак. Кетмон чопти ва Кампир кўл Мўъжизакор табиат ўзининг санъатини ҳеч бир кўрмаган жойда намоён қилади. Гоҳида табаит яратган бундай асарни кўриш учун уни узоқ излашга, тоғлар орасида ёки чўлларда бир неча кунлаб юришга тўғри келса, гоҳида у аҳоли кўп яшайдиган жойнинг ёнгинасида ҳаммага кўз-кўз бўлиб туради ва унинг келиб чиқиши ҳақида афсоналар тўқилишига сабаб бўлади. Осмонўпар чўққилари қор билан қопланиб ётган Ҳисор тоғи республикамиз ҳудуди жанубида елпиғичсимон тармоқларга бўлиниб, шимоли-шарқдан жануби-ғарбга томон пасайиб, чўзилиб кетади. Бу тармоқлардан бири Кетмон чопди, деб аталади. Чунки оҳактошлардан ташкил топган чўққи ўртасида каттакон кемтик жой бўлиб, у худди кетмон билан чопиб олинганга, гўё бир Рустаму достон афсонавий кетмони билан бу жойни икки марта чопгану, кейин шундайлигича чала ташлаб кетганга ўхшайди. Бу чўққининг ён бағрида кичкина кўл бўлиб, “Кампир кўл” дейилади. Булар ҳақида хилма-хил афсоналар тўқилган. Бир замонлар гўзал Ширин ишқида юрган Фарҳод ва золим Хисрав шу ерда учрашиб, иккаласи ҳам Ширинга совчи юборишади. Севгилиси Фарҳоднинг куч-қудратига ишонган Ширин шундай шарт қўяди. “Икковингиздан қайси бирингиз тоғни кесиб, шу атрофга сув келтирсангиз, ўшанга ёр бўламан”. Шартга кўра, Фарҳод чўққини ўйиб, сув ўтказиши,

Хисрав эса ерни ковлаб, сув келтириши керак эди. Фарҳоддан қўрққан Хисрав фириб йўлига ўтади. У қудуқ кавланадиган ер атрофига тезда янги тўқилган қамиш палос ёздиради. Қамиш палос узоқдан ялтираб, сув босган ерга ўхшаб кўринади. Фарҳод тоққа бориб, азамат кетмони билан чўққини икки марта чопганда, орқасидан ёсумон кампир етиб келади-да, бундай дейди: “Фарҳод, сен бекорга овора бўлаяпсан. Хисрав аллақачон қудуқдан сув чиқарган. Бугун Ширинга уйланаяпти. Ишонмасанг, ўзинг қара!” Фарҳод қишлоққа қарайди ва ялтираб турган палосларни кўриб, сув деб ўйлайди. Шириндан ажралганига чидай олмаган Фарҳод бундай шум хабар келтирган ёсумонни кўтариб отади. Кампир тушган жой ўйилиб, кўл ҳосил бўлади. Шундан кейин бу кўл “Кампир кўл” деб ном олади. Ҳақиқатан ҳам, Кетмон чопди чўққисидан бирмунча жануброқда, ёнбағрда диаметри 12 м келадиган кўл ҳозир ҳам мавжуд. Лекин “Кетмон чопди” ва “Кампир кўл” нинг келиб чиқиши, албатта, афсонадагидек эмас, балки булар бунёдкор табиатнинг маҳсулидир. Кетмон чопди чўққиси оҳактошлардан ташкил топган бўлиб, йиллар давомида ёмғир-қор сувлари таъсирида қоянинг шу қисми эриган ва бу улкан кемтик пайдо бўлган. Кампир кўлни текширишда маълум бўлдики, кўлнинг диаметри 12 м, чуқурлиги бир неча метрга етади ва кўлдан бирмунча юқорида жойлашган 2 булоқдан муттасил равишда сув билан таъминланиб туради. Кўл қандай пайдо бўлган? Бир вақт бу кўл ўрнида сурилма бўлган. Натижада сурилма танаси билан ёнбағир ўртасида чуқурлик пайдо бўлган ва чуқурлик аста- секин булоқ сувлари билан тўлган. “Қирқ қизлар” Туркистон ва Моргузор тоғлари туташган хушманзара жойда Ғўралаш қўриқхонаси жойлашган. Қўриқхона қишин-ёзин кўм-кўк бўлиб турадиган арчалар билан қопланган. Гўёки табиат ўзининг бор гўзаллигини шу ерга инъом этгандай. Арчалар орасидаги ёлғизоёқ сўқмоқ бўйлаб борилса, ажойиб манзара намоён бўлади. Тепа ёнбағрида бўйи 10 м келадиган одам гавдасига ўхшаш иккита тоғ учрайди. Улардан бир неча метр нарида эса, бир қатор

қилиб тизилган, шунга ўхшаш қирққа яқин тош шакллари бор. Бу машҳур “Қирқ қиз”дир. Афсоналарга кўра, бир вақтлар бу ерда қудратлиликда тенги йўқ, мағрур бир шоҳ ҳукмронлик қилган. У севикли маликаси учун тоғлар орасидаги энг гўзал жойдан ҳашаматли қаср қурдиради ва ўзи маликаси ёнига тез-тез келиб туради. Маликанинг гўзаллиги эл орасида довруқ бўлган эди. Қўшни мамлакат шоҳи маликага ошиқ бўлиб қолади ва уни қўлга киритиш пайига тушади. Кунлардан бир куни шоҳнинг бир ўзи малика ёнига келганидан хабар топган қўшни мамлакат подшоси қўшин тортиб келади ва қасрни ўраб олади. Кучлар тенг бўлмаган жанг бошланади. Шоҳ, малика ва қирқ канизак мардонавор жанг қиладилар. Лекин улар енгиладилар. Ғолиб шоҳ маликани талаб қилади. Шунда бир-бирини севган шоҳ ва малика “Эй парвардигор, жудолик аламини торттиргандан кўра, яхшиси тошга айлантир”, - деб илтижо қиладилар. Бу нола ижобат бўлиб, ҳаммаси тошга айланади. Бу бир гўзал афсона, албатта. Ҳақиқатда эса бу илмий адабиётда ер пирамидалари, деб аталувчи ва морена муз ётқизиқларида кўп учровчи нурашнинг бир хили, холос. Қадимги даврларда бўлиб ўтган кучли муз силжишларидан кейин бу жойларда кўплаб лой, қум, шағал ва харсанг тошлар аралаш ётқизиқлари қолади, улар йиллар мобайнида ювилавериб, ҳар хил шакллар пайдо бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, кишиларни таажжубга солувчи бундай шакллар, асосан, Альп, Кавказ, Олтой, Ғарбий Помир ва бошқа районларда учрайди. Юқорида таърифланган “Қирқ қиз” ҳам конгломератларда учровчи ер пирамидаларининг бир туридир. Миллион йиллар муқаддам “Қирқ қиз” ўрнида тоғ музликлари мавжуд бўлиб, улар силжиганда ҳар хил ётқизиқларни ҳам суриб келган. Улар эригандан кейин ерда лой, қум, шағал, харсанг тошли ётқизиқлар қолган. Ён- теварагидаги ётқизиқлар ювилиб кетиши натижасида конуссимон шаклдаги устун устига чиқиб қолади. Пировардида одам гавдасига ўхшаш шакллар пайдо бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, “Қирқ қиз” деб номланган бундай

тош устунлар республикамиз ҳудудида кўплаб учрайди. Маҳаллий аҳоли “Қирқ қиз” деб атовчи жойни Ғарбий Тянь-Шандаги Угом дарёсининг чап соҳилида ҳам кўриш мумкин. Бу ердаги Танабердисой қишлоғидан юқорига юрилса, чап соҳилда оҳактошлар ғалати бурмалар ҳосил қилган. Шамол, ёмғир ва қуёш нури оҳактошларни ювиб, тарошлаб, ажойиб устунлар ва пирамидалар ҳосил қилган. Улар узоқдан оқ, сарғиш, кулранг ва қорамтир тусларда товланиб кўринади. Тепадан қаралса, бир тўп қизлар дарёга тушиб бораётганга ўхшайди. Шунинг учун ҳам бу ажойиб кўринишли жойни “Қирқ қиз” деб аташган. Қўйтошдаги “тош қўйлар” Афсонавий жойлардан яна бири – Нурота тоғидаги Қўйтош кони бўлади. Қўйтош посёлкасидан чиқиб шарқий ёнбағрга узоқдан қаралса, кўм-кўк яйловда, ўтлар орасида дам олиб ётган қўйлар подасига ўхшаган харсанг тошлар кўринади. Динга эътиқоди кучли инсонлар афсонасига кўра, қўйлар бу ерда ўтлаб юрганда, худонинг қаҳрига учраб, тошга айланиб қолганмиш. Назаримизда, бу ҳеч қандай сирли ҳодиса бўлмай, балки наққош табиатнинг мўъжизаларидан бири, холос. Бу ёнбағир инрузив (отқинди) тоғ жинсларидан бири бўлган гранодиоритлардан ташкил топган. Мазкур жинс ҳар хил минераллар – кварц, дала шпати, слюда ва шунга ўхшаш жисмлардан ташкил топган бўлиб, бу минераллар ташқи факторлар таъсири, шамол, ёмғир, иссиқ- совуққа чидами ҳар хил бўлганидан тезда емирилиб, думалоқ шакл олади. Шунинг учун узоқдан қараганда, улар қўй подасини эслатади. “Муқаддас” тош Сиз ўзингизни тоғлар орасида саёҳатдаман, деб фараз қилинг. Дам олиб ўтирганингизда шеригингиз ўзининг нақадар кучли эканлигини, хоҳласа оғирлиги 200 тоннадан зиёдроқ харсанг қояларни бемалол сураман, деб айтса, “Э, лоф ҳам эви билан-да”, - деб куласиз. Лекин ҳамроҳингиз ўрнидан туради ва қаршингизда турган узунлиги 19 м, баландлиги 5,5 м, оғирлиги 200 тоннадан ортиқроқ улкан харсангни секингина бир қўли билан итаради.

Шунда қоя қимирлайди ва 5-10 мартагача тебранади. Сиз ўз кўзингизга ишонмайсиз. Гўёки назарингизда кўзларингиз сизни алдаётгандай бўлади. Бундай таассуротдан қутулиш учун ўрнингиздан туриб, харсангни итариб кўрасиз. Харсанг эса сизнинг енгилгина итаришингиз билан ўз ўрнидан силжиб, тебрана бошлайди. Йўқ, биз хаёл сураётганимиз йўқ. Бундай табиат мўъжизаси ҳақиқатда мавжуд бўлиб, у Нурота тоғ тизмасининг (Оқтоғнинг) жанубий ёнбағрида жойлашган Санги жумон харсангидир (Санги жумон тожикча сўз бўлиб, санг - тош, жумон - тебранувчи демакдир). Бу харсангнинг энг ажойиб хусусияти тебранишидир. Ҳақиқатан ҳам, оғирлиги 200 тоннадан ошиқроқ бу қояни ғарб томонга қараб итарсангиз қимирлайди ва 5-100 мартагача тебранади. Унинг бу хусусятини ва пайдо бўлиш сабабини тушуна олмаган маҳаллий аҳоли уни илоҳийлаштирган. Шунинг учун бу харсанг атрофига туғлар кўтарилган, ҳар йили қўйлар сўйилиб, қурбонлик қилинади. Ҳақиқатан ҳам, Сангижумон мўжизакормикин? Йўқ, албатта. У табиатда учрайдиган кўп ҳодисадир. Харсангнинг тебраниш хусусияти унинг емирилиши натижасида ҳосил бўлган. Сирли тош интрузив тоғ жинси – гранитдан ташкил топган. Бу жинс кристаллари ташқи кучлар таъсирида емирилади. Бу районларда тез-тез бўлиб турувчи кучли шамоллар ўзи билан ҳар хил жинсларни олиб бориб уриб, бу харсангни силлиқлаган. Харсангнинг пастки қисмида одатда йирик жисмлар кўп бўлганидан, унинг пастки қисми тезроқ емирилган. Ёнбағридан оққан ёмғир, қор сувлари эса харсанг тагидаги замин ҳамда харсангнинг емирилишига янада ёрдам берган. Бу жараёнлар бирга давом этиши натижасида Сангижумон қуйи қисми тобора кўпроқ ўйилган, харсангни замин билан боғловчи ингичка таянч узилган, Сангижумон ўткир учли таянчда тебраниб туриб қолганлиги сабабли уни ҳар бир киши бемалол тебрата олади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962. 7. Клавихо Рюи Гонсалес. Дневник путешествия ко двору Тимура (1403- 1406гг). С.-Пб. 1881.

O'xshashlar

Археология асослари фанига кириш

Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми. Ўрта Осиё инсоният цивилизациясининг ўчоқларидан бири

Темур ва Темурийлар даври маданияти

Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi

Ilk urug’ jamoasi