Темур ва Темурийлар даври маданияти - Tarix - Referatlar

Темур ва Темурийлар даври маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Темур ва Темурийлар даври маданияти (ХIV асрнинг иккинчи ярми -ХV аср) Режа: 1. Меъморчилик тасвирий санъат ва амалий санъат. 2. Илм фан ва адабиёт. 3. Санъат фасафа дин.

www.arxiv.uz Темур ва Темурийлар давлатининг ижтимоий-иқтисодий маданиё маиший тараққиёти. 1. Темур ва темурийлар даври Ўрта Осиё маданиятида алоҳида даврни ташкил қилади. Маданият тарихида классик давр ҳисобланган бу давр хусусан, ўзбек маданиятининг бугунги хуқуқий жойлашувида асос бўлиб хизмат қилади. Аввало, бу давр маданияти Темур асос солган кучли давлатчилик тамоиллари асосида ижтимоий иқтисодий тараққиёт билан боғлиқдир. Амир Темур Даврида Ўрта Осиёнинг мустақил бир давлат қилиб бирлаштирилиши мамлакатнинг иқтисодий-маданий тарақиётига ижодий таъсир кўрсатади. Илм-фан, адабиёт ва санъат, хунармандчилик ва меъморчилик равноқ топди. Мамлакатлардан кўплаб фан ва санъат аҳилларини, хунарманд меъморчилик ва мксаввирларини тўплади. Темур марказлашган давлат тузиш дараёнида ишлаб чиқаришга, хусусан қишлоқ хўжалиги алоҳида эътибор берди. Ўрта Осиёда қишлоқ хўжалиги сунъий суғоришга бағлиқлигини яхши тушунган Темур Ангор каналини қиздирди ва Муғроб водийсида суғориш ишларини йўлга қўйди. Самарқанд, Шаҳрисабз шаҳарлари оқар сув билан таъминланди. Лалмикор ерларида ариқлар қазилди. Деҳқончиликда донли экинлар, пахта, зиғир, экилган. Бўёқ учун рўян ўсимлиги ва шунингдек пиллчиликда тутлар кўп экилган, узум ва лимонлар етиштирилган. Улуғбек даврида Бооғи майдонда турли ўсимликлар экилиб, Боғча номли боғ барпо этилди. Темур самарқанд атрофида Бағдод, Султония, Шероз номли қишлоқлар қурдилар. Темур ва Улуғбек даврида кўйчилик ва йилқичиликка алоҳида эътибор берилган. Тоғ-кон ишлари йўлга қўйилиб, турли маъданлар қазиб олиниши билан хунармандчилик ривожланди. Ободончилик, суғорма деҳқончиликнинг ривожланиши иқтисодий ҳаётда муҳим соҳа хунармандчилик, савдо ва тавар пул муносабатларининг

www.arxiv.uz тараққиётига ижобий таъсир кўрсатди. Хунармандчилик тармоқлари кўпайиши туфайли шаҳарларда хунармандчилик маҳаллаларнининг сони ортиб, янги бозор расталари, тим ва тоқлар қурилган. Тўқимачилик, қулолчилик, чилангарлик, темирчилик ва бинокорлик соҳалри асосий ўрин тутган. Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Шоҳуҳия, Термиз, Шаҳрисабз, Қарши шаҳарларида хунармандчилик маҳаллалари қурилиб, савдо марказига айланди. Ип, жун, каноб, толасидан газламалар тўқилган Ипакдан шойи газламалар атла, кимхоб, бонорас, дуҳоба, ҳоро, дебо каби газламалар тўқилди. Х V -асрда метал буюмлари уй рўзғор буюмлари, асбоб-ускиналар, қуролқ-яроғлар кўплаб ишлаб чиқарилган. Самарқанд қуролсизлик марказига айланиб, совутсозлик маҳалласи қурилган. Шаҳарларда мис ва жездан буюмлар ва мис чақалар зарб қилинган. Темур фамони билн уста Иззодин Исфахоний ясаган жез қозон ва шамдон ҳозиргача сақланиб қолган. Мисргар ва Чилангарлар метални тоблаш, сиртига нақш солиш, олтин ва кумуш суви юритиш каби мурккаб ишларни бажарганлар. Масалан, Бибихоним масжиди элликлари етти хил маъдан қотишмалар тайёрланган. Заргар олтин ва кумуш, жез қотишмаларидан нафис зе-зийнат буюмлари ясаганлар. Олтин кумуш гардишли, қимматбаҳо тошлар қадалган идишлар сиртига нақш ва ёзувлар ишланган. Кулолчилик сертармоқ соҳа бўлган. Х IV -Х V асрларда сирли сопол бадиий ранг-баранглида турли соҳаларда ишлатилган. Ва турли буюмлар ясалган. Тоштарошликда нақш, хаттотлик кенг қўлланила бошлади. Бинокорликда ғишт терувчилар, "банно" пештоқ, равнақ ҳамда тоқларга парчи ва чироқ қопловчи падозчилар "устоз" деб аталган. Самарқандда шишакорлик ривожланиб турли идиш ва буюмлар ясалагн. Қурилишда рангли ойналардан фойдаланган. ЁЁғоч ўймакорлигида нақшли бинолар қурилган ва буюм жихозлар ясалган. Самарқанд қоғози хатто чет ўлкаларда машҳур бўлган.

www.arxiv.uz Бу даврда хунармандчилик молари ишлаб чиқариладиган корхона бошлиғи "уста" шогирдлар Халфалар бўлган. Хунармандлар шаҳарнинг маданиятли табақасига мансуб бўлган. Темурийлар давлати Хитой, Хиндистон, Эрон, Русия, волга бўйи, Сибир билан мунтазам савдо-сотиқ алоқалари олиб борилган. Чет давлатлари билан савдо алоқалари ўрнатишда темурийларининг элчилик алоқалари аҳамият касб этган. Темур савдо расталари ва бозорлар йўллар қурдиради., карвон йўлларида кавонсаройларни кўпайтиради. Айниқса Самарқанд, Бухорода бозор чорсу, тим, тоқ, каппон каби савдо хунармандчилик иншоотлари қад ростлади Шаҳар бўйлаб ўтган кенг кўчанинг икки тамонига дўконлар жойлаштирилган. Самарқанд Бухоро савдо майдонларининг кенгайиши ва ихтисослаштирилган бозорларга эгалиги билан ажралиб турган. Бозор савдо маркази ва хунармандчилик ишлаб чиқариш жойи эди. Шунингдек бозорларда қўлёзма китоблар, ёзув қоғози сотилган, ариза, ёки мактуб ёзувчи мирзалар ҳам ўтирган. Савдо растоси унда сотилувчи товар номи билан аталган. Бозорларда адабиёт, илм-фан ҳақида суҳбатлар бўлган, фармонлар эълон қилинган ва айбдор жазоланган. Турли тамошалар шу жойда кўрсатилган, масжид, мадраса, хамом бозорга яқин жойга қурилган. Темурийлар даврида карвон йўлларида элчилар, чопарлар ва савдо карвонлари учун дам олиш, отлар алмаштириш жойлари қурилган. Х IV -Х V аср охирларида Моварауннахрни кўп мамлакатлар билан ижтимоий-иқтисодий баъзан сиёсий ва ҳарбий аҳамитяга эга бўлган карвон йўллари боғлаган эди. Бу йўллар бир-биридан иқтисоди, халқ турмуш тарзи, дини, маънавий ва модий маданияти жихатидан фарқланувчи малакатларининг ўзаро алоқасини ривожланишига имкон берди. Карвон йўллари савдо, дипломатик алоқаларнинг амалий вазифасини, айни вақтда мамлакат ва халқларини ўзаро иқтисодий ва маданий вазифасини, айни вақтда мамлакат ва халқларнинг ўзаро иқтисодий маданий таъсирини мустахкамлашга хизмат қилади.

www.arxiv.uz 2. Ўрта Осиё халқ заминида темурийлар даври илм-фан, адабиёт, санъат соҳаларида камолот босқичига кўтарилди. Темурийлар давлатининг қудрати айниқса меъморчиликда намаён бўлди. Оқсарой пештоқида битилган «Қудратимизни кўрмоқ истасанг-биноларимизга боқ!» деган ёзув Темур давлатининг сиёсий вазифасини ҳам англатар эди. Темур даврида Моварауннаҳр қурилишида истеҳкомлар, шоҳ кўчалар, меъморий мажмуалар кенг кўллам касб этади. Илк ўрта асрлардаги шаҳарнинг асосий қисми бўлган «Шаҳристон» дан кўлам ва мазмуни билан фарқ қилувчи «Хисор» қурилишини Самарқанд ва шаҳрисабзад кузатиш мумкин. Темур даврида Кеш шаҳри қурилиши якунланди. «Хисор» нинг жануби-ғарбга хукумат саройи Оқсарой ва атрофда робатдир, боғ-роғлар қурилди. Темур салтанат пайтахти Самарқандни безатишга алоҳида эътибор берди. Шаҳарда «Хисори», қаъа, улуғвор, иншоотлар ва тиллакор саройлар бунёд эттирди. Самарқандга кираверишдаги Кўхак тепалигида Чўпон ота мақбараси Улуғбек даврида қурилган бўлиб, бу иншоотда мутаносиблик, умумий шаклнинг нафислиги, безакларда улуғворлик уйғунлашиб кетган. Темур даврида Самарқанд Афрофсиёбдан жанубда мўғиллар давридаги ички ва ташқи шаҳар ўрнида қурила бошлади ҳамда бу майдон қалъа девори хандак билан ўралган. Шаҳарга олтита дарвозадан кирилган. Шаҳар маҳаллардан иборат бўлиб, гузарларга бирлашган. Шаҳрда меъморий мажмуалар шаклланиши Темур ва темурийлар даврининг энг катта ютуғи бўлди. Меъморчилик тараққиётнинг янги босқичига кўтарилди., иншоотлар кўлами билан бирга унинг шакли ҳам улканлашди. Бу жараён мухандислар, меъморлар ва наққошлар зиммасига янги вазифаларни қўйди. Темур даврида гумбазлар тузилишида қирралар оралиғи кенгайди. Икки қаватли гумбазлар қуришда ичкаридан ёйсимон қовурғаларга таянган ташқи ташқи гумбазни кўтариб турувчи пой гумбазнинг баландлиги ошди. Улуғбек даврида гумбаз ости тузилмалари янги хиллари ишлаб чиқилди. Аниқ фанлардаги ютуқлар меъморчилик ёдгорликларида аниқ кўринади (Шоҳизинда, Аҳмад Яссавий, Гўри Амир мақбаралари, бибихоним масжиди,

www.arxiv.uz Улуғьек мадрасаси) Уларнинг олд тамони ва ички қиёфаси режаларини тузишда меъморий шаклларнинг умумий уйғунлигини белгиловчи геометрик аниқ ўзаро нисбати бор. Безак ва сайқал ишлари ҳам бино қурилиши жараёнида баравар амалга оширилган. Темурийлар давригача ва ундан кейин Моварауннаҳр ва Хуросон меъморчилигида безак ва нақш бу қадар юксалмаган. Темур ва Улуғбек даври меъморчилигида безакда кўп ранглик ва нақшлар хилма-хиллиги кузатилди. Эпиграфик битикларни бинонинг махсус жойларига, хаттотлик санъатини мукаммал эгаллаган усталар олти хил ёзувда ишлаган. Кушон қатамларида тасвир мазмуи камучрайди. Оқсарой пештоқларида Шер билан Қуёшнинг жуфт тасвири учрайдики, бу размий маънога эга. Темур ва Улуғбек даврида биноичининг безаги ҳам хилма-хил бўлган. Девор ва шифт, хатто гумбаз ҳам нақш билан зийнатилган. Темур даврида қурилган биноларда кўк ва зархал ранглар устун булиб, дабдабали нақшлар ишланган, Улуғбек даврида Хитой чиннисига оқ фондаги кўк нақшлар учрайди. Бу даврда диний иншоотлар, хукмдор саройлари, аслзодаларнинг қароргоҳлари кўплаб қурилди. Темур Хиндистон юришидан сўнг (1139й) Самарқандда жоъме масжиди қурдирдилар. Унинг рўпарасида Бибихоним мадрасаси ва мақбара бунёд эттирди. Улуғбек Бухоро жоъме масжидини кенгайтириб қайта қуриш ишларини бошлаган, бироқ у Х VI асрда қуриб битказилди. Темур даврида сарой Мулк хоним Гури Амир мажмуасида мадрассалар курилган. Улугбек Самарканд ,бухоро ва Ғиждивонда мадрассалар бунёд этилди. Х V асрда мадраса меъморчилиги ўзининг узил кесил қиёфасига эга бўлди. Темурийларнинг икки санъат дурдонаси- Самарқантдаги ва Улуғбек ва Хиротдаги Гавхаршодбегим мадрасалари ягона тизим режаси бўйича курилганлигига карамай бир-биридан фарқ қилади.

www.arxiv.uz Темурийлар давридан қолган мақбара, дин арбоблари ва рухонийлар қабрини ўз ичига олувчи тусиқ- хазира, авлиёлар қадамжолари, дахма алохида гурухни ташкил қилади. Самарқантда Темур даврида Шайх Бурхониддин Сағоржий хилхонаси- Рухобод мақбараси ва Темурийлар хилхонаси- гўри амир. Шунингдек Шохизинда мажмуасида пештоқли мақбаралар қурилди. Улуғбек даврида ижодий изланишлар самараси дахмаларнинг меъморий кўринишига хон тасир ўтказади. Шохизинда мажмуасида саккиз қиррали мақбара ва ҳозиргача Қозизода Румий мақбараси деб келинаётган (Султоннинг онасиучун курилган, асли номаълум) мақбара қурилади. Улуғбек Бухоро, Ғиждувон, Шахрисабз, Термиз, Тошкентда ва ноёб обидалар қурдирган.Аммо қурилиш миқиёси ва безаклар бўйича Самарқанддаги обидалар устунлик қилади. Тошкентда Занги ота мақбараси ва Шойхонтохур мажмуаси, бўлииб Қалдирғочбий мақбараси Х V асрнинг биринчи яримига мансуб. Темур даврида улкан иншоот-Туркистон шахрида Ахмад Яссавий мақбараси барпо қилинди. Бу мақбара мусулмон шарқининг меъморий ёдгорликлари орасида энг ноёбидир. Қадамжолар меъморчилиги хам ўзига хос тузилишига эга. Темур Бухорода Чашмаи аюп (1380) ёдгорлиги курдиради. Шунингдек, Темур Шахрисабзда зиёрат ва дафн маросимлари учун «ҳазира»- «Дор ус-сиёзат» (1389-1400) хилхонасини қурдирган. Ўғли Жаҳонгир вафот этгач Шахрисабзда (Ҳазрати Имом) мақбарасини қурдирган. Унда Хоразм меморчилиги анъаналарини кўриш мумкун. Самарқанддаги Улуғбек расадхонаси меъморий санъатнинг ноёб ёдгорлигидир. Расадхона диаметри 48 метрли айлана шаклида бўлиб, уч қаватлидир. Темурийлар даврида қурилган саройлар икки хил бўлган. Биринчиси- маъмурий-сиёсий мақсадда бўлиб, қалъа ёки шаҳар ичида қурилган. Иккинчи шаҳар ташқарисидаги боғларда қурилган қароргоҳларда қабул маросим лари ва мажлислар ўтказилган ва хордиқ чиқарилган.

www.arxiv.uz Шаҳрисабздаги Оқсарой гумбазининг диаметри 22 метр бўлиб, тоқ равоқлари беқиёс бўлган. Темур ва Улуғбекнинг асосий қароргоҳи Самарқанддаги Кўксарой ва Бўстонсарой дейилади. Шунингдек шаҳарларда ташқарисида Темур ўн иккита боғ ва саройлар бунёд эттирган. Улуғбек даври самарқанднинг Регистон майдони шаклланди. «Масжиди Муқаттаъ», 210 гумбазли кўкалдош жоъме масжиди қад кўтарди. Шоҳизиндада айрим мақбаралар, Шаҳрисабзда Кўгумбаз масжиди, «Чилустон» ва «Чиннихона» саройлари унинг даврида қурилди. Х V асрнинг иккинчи ярмида Самарқандда Хўжа Аҳрор мадрасаси, Ишратхона, Оқсарой мақбаралари бунёд қилинди. Амир Темур ва Улуғбек даврида тасвирий санъат турили йўналиш бўйича юксалди. Исломда жонли нарсалар тасвирига сиғинмаслик тасврий санъатда нақшнинг равнақига сабаб бўлди. Ўрта Осиёда араблар босқичи туфайли тўхтаб қолган деворий суратлар ва умуман тасвирий санъат Амир Темур даврида шакл ва мазмунда тикланди. Хатотлик-қўлёзма адабиётининг ажралмас бир қисми ҳисобланган. Миниатюра-тасвирий санъатга аввало нақш сифатида қаралган. Темурийлар даврида тикланган деворий сураъатлар Х V асрда яна тўхтаб қолди. Самарқанддаги Темурийлар сарой ва қароргоҳларида қабул маросимлари, жанг воқеалари,ов манзаралари, халқ байрамлари тасвири туширилган деворий суръатлар бўлган. Темур ўғиллари ва набаралари, аёллари ва канизаклари тасвири бу деворий суръатларда акс эттирилган Улуғбек даврида ҳам деворий суръатлар мавзу жиҳатидан ранг-баранг бўлиб, услубий жихатдан миниатюра жанрига яқин бўлган. Бу даврда қайта кўчирилган Абдураҳмон ас-Сўфийнинг (Х аср) фалаққиётга оид асарига ишланган бир суръатда Андромеда юлдузлар туркими Чочлик аёл қиёфасида тасвирланади. Самарқанд расадхонасида эса тўққиз фалок кўриниши, етти-гардиш, етти юлдуз-ёритгич, даража вақт бўлимлари, ерюзининг етти иқлими тасвирланган. Темурдаврида қурилган. Ширинбека опа, Бибихоним, Туман опа обидалари, наққошлик ва хаттотлик билан бирга тасвирий лавҳалар ҳам

www.arxiv.uz мавжуд бўлган. Ширинбека опа мақбарасида тасвир кўп рангларда, қолган ички бино деворлари оқ ва мовий ранг табиат манзаралари тасвирланган. Хаттотлик санъати тараққиётига Х V асрда анъанавий насхи, куфий, деворий хатлари билан бирга пештоқларни безовчи сусл ва тезкор-насталик ноёб қўлёзма асарлар кўчириладиган махсус устахоналар китобчиликнинг равнақига ижобий таъсир кўрсатди. Амир тТемур даврида Самарқандда миниатюра рассомчилик мактаби ташкил топди. Туркия ва Берлан кутубхоналарида сақланаётган кўчирма- хомаки миниатюра нусхалари Х IV -Х V асрларга оид бўлиб, уларда алоҳида шахслар, дарахтлар, гуллар, кичик компазициялар, нақшларда чизиқлар уйғунлиги харакатлар аниқлиги, қиёфаларининг ўз ўрнида жойлаштирилиши билан ажралиб туради. Тарихий шахсларнинг қиёфалари ҳам миниатюраларда акс этган. Амир Темур қиёфаси тириклик вақтида акс этган миниатюралар ҳали топилмаган. Асл холатига яқин суръатлар "Зафарнома" нинг дастлабки кўчирилган нусхаларида учрайди. Унинг бир мунча ёрқинроқ қиёфаси Хиротда (1467 й.) кўчирилган "Зафарнома" да келтирилади. Дастлаб Мирак наққош бошланган ва Беҳзод якунланган ушбу миниатюра бо копазицияси ва сержило бўёқларнинг уйғунлиги адралиб туради. Миниатюра рассомчигининг тараққиёти дадабиётининг равнақи ва ривожи билан боғлиқ бўлган. Мусаввирлар Фирдавсий, Низомий, Деҳлавий, сўнгра Жомий ва Навоий асарларига расмлар ишланган. Х IV асрда "Жомеъ ут-таворих", "Тарихи рашидий" каби тарихий асарларга ҳам миниатюралар ишланган. Бу анъаналар Темурийлар даврида ҳам давом эттирилиб, "Зафарнома" ва "Темурнома" асарларида жанг лавхалари тасвирланган. Айрим холларда диний асарларга ҳам Макка ва Мадина тасвири туширилган. Бадиий асарларнинг баъзиларида Муҳаммад пайғамбарнинг (юзи ниқобда) одамлар орасида турган холати ва меърожга чиқишларига оид лавҳалар учрайди.

www.arxiv.uz Х V аср миниатюраларнинг аксариятида шарқ шеъриятининг қаҳрамонлари-Лайли ва Мажнун, Хусров ва Ширин, Рустам жанг лавҳалари тасвирланган. Умумман миниатюра санъати Ироқ, Эрон, хуросон, Мавороуннаҳр ва Хиндистонгача худудларида бир даврга хос бадиий- эстетик ходиса эди. Бу ходиса Темурийлар билан боғлиқ бўлиб, темурийларнинг Боғдод, Шероз, Табриз, Ҳирот, Самарқанд, Деҳли каби марказларида бир неча миниатюралар мактаблари вужудга келди. Самарқанд миниатюра мактаби Х IV -Х V асрнинг биринчи ярмида қарор топган бўлиб, турли туркумда яратилган бу миниатюраларда Шарқий Туркистон санъатига хос бўлган Туркий образларда хитой рассомчилиги таъсири сезилиб туради. Самарқанддаги сарой мусаввирлари Абул Хайя ва унинг шогирдлари Шайх Маҳмуд Таҳлилий, Пир Аҳмад боғи Шомолий, Муҳаммад Бин, Муҳаммадшоҳ, дарвеш мансурлар ишлаган темурийлар даврига хос ов- шикор мавзуида яратилган. 1420 йилдан кейин Бойсунқир Мирзо Хиротдан Хаттотлик ва наққошлик устахонаси ташкил қилгач бу рассомларнинг айримлари Хиротга кўчиб ўтди. Абул Хайя тарихий асарларда ишланган миниатюраларда Амир Темур ва Темурийларнинг қиёфалари акс этса, бадиий асарларга ишлаган расмларида ҳам улар турли холатларда тасвирланган. Халил султон даврида ишланган айрим минитюралар график тарзда, бадиий жихатдан ўзига хос "сиёхи қалам" услубида ишлаган Темур ҳаётлик даврида унинг сарой деворларида шоҳ ва Шахзодалар бор бўйида тасвирланиб, хақиқий партирет жанри камолиддин Бекзод шакллантирди. Умуман Темур ва Темурийларнинг қиёфалари тасвирланган кўплаб миниатюралар дунёнинг турли кутубхоналарида сақланмоқда. Уларнинг аксарият расм чизилагн давр ёки рассом, жой мактаб кўрсатилмаган. Бироқ бу миниатюраларда нур сочиб турган қуёшсимон шернинг боши тасвирланган туғ-Темурнинг герби-унингсаройи пештоқида, Халил Султон ва Улуғбек зарб қилган тангаларда учрайди. Шунингдек табиат тасвирида тўқ яшил ва жигарранг кўплиги, кийимлар туркий миллатига хос

www.arxiv.uz бўлганлигидан бу миниатюралар Самарқанд миниатюрачилиги мактабига мансуб дейиш мумкин. Чунки, Хирот ва Шероз миниатюралари қаҳрамонларининг дейиш бошқачароқдир. Самарқанд мактаби миниатюралари вакилликлари композицияси яратиш ва манзара тасвирида маҳоратлидирлар. Улуғбек даврида машҳур бўлган хаттот ва мусаввир асли Обивардлик Султон Али Бовердий миниатюралари рангларининг ёрқинлиги билан ўзига хосдир ва уни кўрсатилади. Самарқанд мактабига хос бўлган 18 та миниатюра Низомийнинг “Хамса” асарига ва 49 та миниатюра “шоҳнома” асарига ишланган ҳозир Туркия кутубхонасида сақланади. Улуғбек даврида ас-Сўфийнинг “Силжимас юлдузлар рўйхати” асарига ишланган миниатюраларда хариталар қизил ва қора доиралар билан катта ва кичик юлдузларнинг жойлашиши кўрсатилган бўлиб, график тарзда ранг бермай, қора сиёхда чизилган. Юлдуз туркуми оддий халқ вакили қиёфасида тасвир этилди. Шарқ миниатюрачилигида оддий халқ ҳаёти темурийлар даврида пайдо бўлган. Масалан “Самарқанд масжидини қуриш”, “Искандар деворини бунёд этиш”, “кўчманчилар турмуши”, Жамшиднинг оддий халққа хунар ўргатиш мавзуида миниатюралар бўнига мисолдир. Темурийлар даврида маданиятнинг юксалиши бадиий хунармандчиликнинг турли шаклларида намоён бўлди. бадиий хунармандчилик асосан меъморчилик билан боғлиқ бўлмай, кошнкорлик кулолчилиги, ёғоч ва тош ўймакорлиги билан ҳам боғлиқ эди. Қабр тошларга қисман ўсимликсимон, геометрик назмларда битилган. Қабртош Сағана ёки Суна шаклида бўлиб, бўз рангли мармардан, айрим холларда ўта ноёб тошлардан тантана идишлар ишланган. Ёғоч ўймакорлигида Гўри амирда, Шоҳи Зинда, Яссавий мақбаралари, эшиклари, шунингдек, Х v асрга оид уй устунлари нақшлар билан ишланган. Темур ва улуғбек даврларида метал ўймакорлиги тараққий этади. Буюм ва идишлар олтинсимон бронза, латун, қизил мисдан ишланган. Нақшлар ўйиб, бўрма усулда, қимматбаҳо тонналик қозон бронза қўйиш санъатининг энг юксак наъмунасидир.

www.arxiv.uz Амалий санъатнинг қулолчилик тури учун яшил, зангори тусдаги ёрқин сир устига содда ўсимликнома нақшларни қора бўёқлар билан туширишга уюрма гуллар ишланиши, бу даврда пайдо бўлган оппоқ идишларга сир устидан кобалът ёрдамида нақш берилиши янгилик эди. Сопло буюмлардаги нақшлар мўйқаламда чизилган. Олдинги асрларда сопол буюмларига чизиқ нақшлар чизилган, темурийлар даврига мансуб чиккисимон сопол буюмларда қулол рассом турил темурийлар даврининг амалий санъат даражасига кўтарилди. Амир Темур илм-фан ривожи учун ғамҳўрлик қилиши туфайли Самарқанд дунёнинг маъруфий марказига айланди. Машҳур олимлар Самарқандга келди. Масалан Қ озизода Румий, табиб Хусамиддин Керманий фалаққиётшунос мавлона Аҳмад, Улуғбек даврида турли мамлакатлардан келган 100 дан ортиқ олимлар илмий ижодий фаолият кўрсатганлар. Темур ва Темурийлар замонида табиий гуманитар фанлар асосида буюк олимлар етишиб чиқди ва жаҳон фанига муносиб ҳисса қўшди. Фалаққиётшунос фанида Улуғбек, Қ озизода, Румий, Ғийсиддин Жамшид ва Али Қ ушчилар яниг кашфиётлар қилди. Тарих илмида Шарофиддин Али Яздий, хофизи Абрў, Абду раззоқ Самарқандий, Мирхонд, Хондамир, Зайниддин Восифий ва бошқалар қимматли асарлар яратди. Бадиий ижод ва тилшуносликда Жомий, Навоий, Давлатшоҳ Самарқандий, Атоулло Хусайний, Кошифий сингари ижодкорлар юксак санъат асарлари билан машҳур бўлди. Мирзо улуғбек даврида Самарқандда биринчи Академияга саос солинди, ер қуррасини ўлчаш ва фалаққиёт шунослик жадвалларини тузиш ишлари аамлга оширилди. Самарқанд расадхонасининг қурилиши улкан маданий воқеа бўлиб, жихози ва илмий ютуқлари жиҳатидан унга тенг келадиган расадхона йўқ эди. Расадхона улуғбек математика, геометрия, фалаққиётшуносликда чуқур билимлар соҳиби эди. Али Қушчи, Муҳаммад Ҳавофийлар унинг севимли шогирдлари бўлган. Мирзо улуғбек «зич» асарида VIII -Х I асрларга бошланган фалаққиёт илмига оид анъанани давом эттирб, юқори даражага кўтарилди.

www.arxiv.uz Математикага доир «Бирдаража синуси ҳақида» , фалаққиётшуносликка оид «Рисолаи Улуғбек» ва мушқа ҳақида «Мусиқа илми ҳақида рисола» каби асарлар ёзди. Улуғбек Самарқанд ва Бухоро, Ғиждивонда мадрасалар қурдирилиб, таълим ишларига раҳбарлик қилди. Темур ва темурийлар даврида ҳалқ оғзаки ижоди намуналари яратилди. Адабиёт бадиий услуб жихатдан такомиллашди, адабиётшунослик ва тилшуносликка оид илмий асарлар яратилди. Ўзбек таржима адабиёти вужудга келди. Бу даврда етук ижодкорлар Қутб, Сайфи Саройи, хайдар Хоразмий, Дурбек, Амирий, Атоий, Саккокий, Лутфий, Бобур, Муҳаммад Солиҳ ва бошқалар яшаб ижод қилди. Айниқса ўзбек ёзма адабиётининг дунёвий кўламини Навоийнинг ижоди камолот босқичига кўтарди. Илм фан ва адабиётнинг ривожи китобат санъати, янги қўлёзма асарларини кўчириб ёзиш, хаттотлик, мусаввирлик, лавҳа чизиш, муравозлик каби санъаткор тараққиётига ҳам ижобий таъсир қилди. Нафис китоб ва хаттотлик Х VI -Х V асрларда янги тараққиёт босқичларига кўтарилди. Хаттот Мир Али Табризий (1330-1402) настаълиқ хатини кашф қилди. Бу усул Хиротда Султон Али Машхадий бошчилигида юксак босқичига кўтарилади ва Абдураҳмон Хоразмий, Султон Али Хандон, Мир Али Қалқалам, Ҳалвоий, Рафиқий каби хаттотлар, мусаввирлар етишиб чиқди. Самарқанд ва хиротда Темурийларнинг сарой кутубхоналари ташкил этилди. Бу кутубхоналар хунармандчилик корхонаси ҳисобланган, уларда қўлёзма асарларни тўплаш ва сақлаш ишлари бажарилди. Х VI -Х V асрлар Ўрта Осиё халқларининг мусиқа санъати тараққиётида ҳам янги босқич бўлди. Янги куй ва қўшиқлар, чолғу асбоблари ва мусиқа санъатига назариясига доир асарлар яратилди. Маҳоратли сазондалар, бастакорлар ва хофизлар етишди. Абдуқодир Найий, Қулмуҳаммад Шайхий, Хусайн Удий, Шоҳқули Ғижжакий, Аҳмад Қонуний, Юсуф Андижоний кабилар шулар жумласидандир. Улуғбек , Жомий, Навоий ва Биноийлар мусиқа илмига оид асарлар ёзиб янги куйлар ижод қилди. I Х-Х II асрларда

www.arxiv.uz шаклланган 12 мақом бир даврда такомиллашди. Шунингдек кенг оммога мўлжалланган театрлашган тамошалар халқ сайрларида масхарабозлар, қўғирчоқбозлар, дарбозлар ўз санъатини намоиш қилган. Темур ва темурийлар даври маънавий ҳаётида диний фалсафа катта ўрин тутади. Сўфийлик тариқатида Нақшбандийлик ривожланиб, барча ижтимоий маънавий соҳаларга ўзтаъсирини кўрсатди. Баҳовуддин Нақшбандий бу тариқатни бойтиб, балогардон мартабасига эга бўлган каромат соҳиби эди. Х V асрда Нақшбандия тариқатининг давомчиси Хожа Убайдуллоҳ Аҳрордир. Самарқандга еклган Хожа Аҳрор валининг темурийлар ўзларига пир деб биладилар. Хожа Ахрор Нақшбандия Хожагон тариқатининг йўналишини белгилаган ва ижтимоий фаолиятдан ташқари ижодкорлик илми билан ҳам шуғулланиб бир нечта сарлар ёзган. Ўрта Осиёда Темур ва темурийлар даврида маданият ривожланди ва камол топди. Х IV -Х V асрлардаги Моварауннаҳр ва Хуросондаги маданий тараққиётнинг тамал тожини буюк соҳибқирон Амир Темур қўйган эди.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. Амир Темур ва темурийлар даврида маданият ва санъат. Тош. 1996. 2. Темур ва Улуғбек даври тарихи. Тошкент. 1996. 3. Ўзбекистон халқлари тарихи ва маданияти. Тошкент. 1992. 4. Керен Л., Саидов А. Амир Темур ва Франция. Тошкент. 1996 5. Умаров Э., Абдуллаев М., хакимов Э. Культурология. Ташкент «Яниг аср авлоди».

O'xshashlar

Темур ва темурийлар даври тарихи тарихшунослиги

Темур ва Темурийлар даври маданияти (XIV асрларнинг иккинчи ярми XV)

Амир Темур ва темурийлар даврида Моварауннаҳр ва Хуросонда давлатчилик ривожи

Амир Темур давлати. Темур тузуклари ва хозирги замон

Араб истилоси даври Урта Осиё халклари мусика маданияти