Инвестицияларни бошқариш асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

Инвестицияларни бошқариш асослари Режа: 1. Инвестицияларнинг иқтисодий моҳияти ва туркумланиши. 2. Корхона ва тармоқнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш мезонлари ва усуллари. 3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг инвестицион сиёсатини шакллантириш босқичлари ва механизми. 4. Қишлоқ хўжалигига йўналтирилаётган марказлашган инвестицияларининг асосий йўналишлари. 5. Инвестициялар самарадорлигини баҳолаш усуллари.

Инвестицияларнинг иқтисодий моҳияти ва туркумланиши Қишлоқ хўжалиги корхоналарини ривожлантиришда ишлаб чиқаришга инвестициял ар жалб этишнинг аҳамияти беқиёсдир. Инвестиция лотинча “инвестор” сўзидан олинган бўлиб, келгусида сарфланган маблағларни ўстириш, фойда олиш ва айрим ижтимоий муаммоларни ечиш мақсадида маблағ сарфламоқни, яъни капитал харажатларнинг ҳажми, таркиби ва унинг асосий йўналишларини ифода этади. “Инвестиция ” тушунчаси “капитал қуйилмалар” тушунчасидан фарқ қилади. “Капитал қуйилмалар” асосан узоқ муддатли моддий ва номоддий активлар яратишга сарфланган капитал харажатларни англатади. “Инвестиция” тушунчаси эса кенг маъноли бўлиб, узоқ муддатли моддий ва номоддий активлардан ташқари молиявий инструментларга, ўзга корхоналар мол-мулкига улуш қўшишга ва айланма активларни ўстиришга маблағлар сарфлаш маъносини ҳам англатади. Шундан келиб чиққан ҳолда “капитал қуйилмалар”ни инвестициянинг таркибий қисми сифатида талқин этиш ўринлидир. Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги 719-I-сонли “ Инвестиция фаолияти тўғрисида” ги қонунининг 2-бандига мувофиқ: ” инвестициялар - иқтисодий ва бошқа фаолият объектларига киритиладиган моддий ва номоддий неъматлар ҳамда уларга доир ҳуқуқлардан иборат”. Ушбу қонунда инвестиция ва инвестицион фаолиятга оид қуйидаги тушунчаларга таъриф берилган:  инвестиция фаолияти - инвестиция фаолияти субъектларининг инвестицияларни амалга ошириш билан боғлиқ ҳаракатлари мажмуи;  инвестор - ўз маблағларини, қарзга олинган ва жалб этилган маблағларни, мулкий бойликларни ва уларга доир ҳуқуқларни, шунингдек интеллектуал мулкка доир ҳуқуқларни инвестиция фаолияти объектларига инвестициялашни амалга оширувчи инвестиция фаолияти субъекти;

 инвестиция фаолияти иштирокчиси - инвесторнинг буюртмаларни бажарувчи сифатида инвестиция фаолиятини таъминловчи инвестиция фаолияти субъекти;  реинвестициялар - инвесторнинг фаолияти натижасида олинган фойдани (даромадни) муомалага киритиш. 1. Инвестиция киритиш шаклига кўра реал ва молиявий инвестициялар фарқ қилади. Реал инвестициялар деганда саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш каби иқтисодиётнинг реал тармоқларига капитал киритиш тушунилади. Молиявий инвестициялар - қимматли коғозлар чиқариш ва реализация билан боғлик ишлар учун сарфланадиган маблағлардан иборат бўлади. 2. Инвестициялар киритилаётган объектига кўра капитал , инновация ва ижтимоий инвестицияларга бўлинади. Капитал инвестициялар жумласига асосий фондларни вужудга келтириш ва такрор ишлаб чиқаришга, шунингдек моддий ишлаб чиқаришнинг бошқа шаклларини ривожлантиришга қўшиладиган инвестициялар киради. Инновация инвестициялари жумласига техника ва технологияларнинг янги авлодини ишлаб чиқиш ва ўзлаштиришга қўшиладиган инвестициялар киради. Ижтимоий инвестициялар жумласига инсон салоҳиятини, малакаси ва ишлаб чиқариш тажрибасини оширишга, шунингдек номоддий неъматларнинг бошқа шаклларини ривожлантиришга қўшиладиган инвестициялар киради. 3. Мулкчилик шаклига кўра давлатнинг инвестицион дастурлари орқали иқтисодиётнинг стратегик объектларини ривожлантириш мақсадида киритиладиган давлат инвестициялари ва хусусий мулк эгалари томонидан киритиладиган хусусий инвестициялар мавжуд. 4. Ҳудудий мансублигига кўра мамлакатнинг ички инвесторлари томонидан киритиладиган миллий инвестициялар ва чет эл фуқаролари

томонидан киритиладиган хорижий инвестицияларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Инвесторлар инвестицияларни қуйидаги йўллар билан амалга оширишлари мумкин: - юридик шахслар тузиш ёки уларнинг устав жамғармаларида (капиталларида) улушли иштирок этиш, шу жумладан мол-мулкни ёки акцияларни олиш; - қимматли қоғозларни, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси резидентлари томонидан эмиссия қилинган қарз мажбуриятларини олиш; - концессияларни, шу жумладан табиий ресурсларни қидириш, ишлаб чиқиш, қазиб олиш ёки улардан фойдаланишга бўлган концессияларни олиш; - мулк ҳуқуқини, шу жумладан ерга ҳамда бошқа табиий ресурсларга эгалик қилиш ва улардан фойдаланиш (шу жумладан ижара асосида фойдаланиш) ҳуқуқини қонун ҳужжатларига мувофиқ олиш. Инвестиция ресурслари жумласига қуйидагилар киради: - пул ва бошқа молиявий маблағлар, шу жумладан кредитлар, пайлар, акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар; - кўчар ва кўчмас мол-мулк (бинолар, иншоотлар, ускуналар ва бошқа моддий бойликлар) ҳамда уларга доир ҳуқуқлар; - интеллектуал мулк объектлари, шу жумладан техникавий ҳужжатлар тарзида тузилган техникага, технологияга, тижоратга оид ва бошқа билимлар мажмуи, у ёки бу турдаги ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун зарур бўлган билимлар ва ишлаб чиқариш тажрибаси, ноу-хау; - ерга ва бошқа табиий ресурсларга, бинолар, иншоотлар, ускуналарга эгалик қилиш ва улардан фойдаланиш ҳуқуқи, шунингдек мулк ҳуқуқидан келиб чиқувчи ашёвий ҳуқуқлар; - қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа бойликлар.

Корхона ва тармоқнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш мезонлари ва усуллари Инвесторлар олдида доимо келгусида энг юқори иқтисодий самарадорликни таъминлайдиган ва барқарор ривожланиш суръатларига эга бўладиган истиқболли инвестиция объектлари ва лойиҳаларини танлаш вазифаси туради. Алоҳида инвестиция объектлари ёки инвестиция киритиладиган корхона ва тармоқнинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш кўп омилларга боғлиқ бўлиб, ҳар қандай тармоқ, ҳудуд, корхона ёки алоҳида объектнинг инвестицион жозибадорлиги баҳолашда энг аввало сарфланган капиталнинг иқтисодий самарадорлиги нуқтаи-назаридан ёндошиш қабул қилинган. Қишлоқ хўжалиги корхоналарига киритиладиган инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашда тармоққа ва қишлоқ хўжалиги корхонаси жойлашган ҳудудга хос бўлган қуйидаги шарт-шароитлари эътиборга олинади: I. Республика аграр тармоғининг инвестицион жозибадорлиги қуйидаги асосий элементлар бўйича баҳоланиши мумкин: 1.1. Иқтисодиётнинг аграр тармоғини ривожланиш истиқболлари қуйидаги кўрсаткичлар асосида баҳоланади: - тармоқнинг мамлакат иқтисодиётида тутган ўрни ва аҳа мияти; - тармоқнинг иқтисодий турғунлик ёки инқироз ҳолатларига барқарорлиги ; - тармоқнинг ижтимоий аҳамияти ; - тармоқ ривожланишининг ўз маблағлари билан таъминланганлиги даражаси . - тармоқ ривожланишининг давлат томонидан қўллаб-қувватланиши даражаси. 1.2. Тармоқ корхоналарининг ўртача рентабеллик даражасини қуйидаги коэффицентлар ёрдамида баҳолаш мумкин:

- активлар рентабеллиги коэффиценти ; - хусусий капитал рентабеллиги коэффиценти ; - маҳсулот сотиш рентабеллиги коэффиценти ; - жорий ишлаб чиқариш харажатлари рентабеллиги коэффиценти . 1.3. Тармоққа хос бўлган инвестиция таваккалчилиги хатарлари қуйидаги кўрсаткичлар орқали баҳоланиши мумкин: - тармоқ бўйича ўртача хусусий капитал рентабеллигининг таҳлил этилаётган йиллар бўйича вариацияси коэффиценти ; - тармоқдаги корхоналар рентабеллиги кўрсаткичларининг вариацияси коэффиценти ; - тармоқдаги рақобат даражаси ; - тармоқда маҳсулотлар баҳоларининг инфляцияга барқарорлиги даражаси ; - тармоқнинг табиий-иқлимий шарт-шароитлар, об-ҳаво ва бошқа табиат инжиқликларига боғлиқлик даражаси ; - тармоқда капиталнинг айланиши тезлиги 1.4. Мамлакат қонунчилигида мазкур тармоққа киритиладиган инвестицияларга берилган имтиёзлар ва кафолатлар тизими инвесторларни рағбатлантирувчи энг муҳим омиллардан ҳисобланади. Бу турдаги имтиёзлар ва кафолатлар тизимига қуйидагиларни киритиш мумкин: - инвесторлар мол-мулкининг дахлсизлиги ва олинган даромадларни (фойдани) эркин тасарруф этиш ҳуқуқларининг кафолатлари; - солиқ ва божхона имтиёзлари; - монополияга қарши чораларни қўллаш; - имтиёзли кредит сиёсати ва нарх белгилаш сиёсатини ўтказиш; - давлат инвестиция дастурига киритилган марказлашган инвестиция лойиҳаларини жалб этишга ҳукумат кафолатларини бериш ва бошқалар. II. Инвестиция объекти жойлашган ҳудуднинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш қуйидаги асосий элементлар бўйича амалга оширилади (-чизма):

2.1. Ҳудуднинг умумиқтисодий ривожланиш даражаси қуйидаги аналитик кўрсаткичлар асосида баҳоланади: - ҳудуднинг мамлакат ялпи ички маҳсулотини яратишдаги улуши; - ҳудудда аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулоти қиймати; - ҳудудда аҳоли реал даромадларининг ўртача даражаси; - кейинги бир неча йилда ҳудудга киритилган капитал қуйилмалар ҳажми ва бошқалар. 2.2. Ҳудуднинг ишлаб чиқариш ва ресурс салоҳияти даражаси қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади: - ҳудудда ер ва сув ресурсларининг ҳажми ва фойдаланиш шартлари; - мавжуд моддий хом ашё ва энергетик ресурсларнинг аниқланган турлари ва захиралари ҳажми, жойлашган ўрни ва фойдаланиш учун қулайлиги; - ҳудудда асосий маҳаллий қурилиш материалларини ишлаб чиқариш ҳажмлари; - ҳудудда асосий энергетик ресурсларни ишлаб чиқариш ҳажми; - мавжуд меҳнат ресурслари ҳажми, малакаси, зичлиги ва бошқалар. 2.3. Ҳудудда ишлаб чиқариш ва бозор инфратузилмаларининг ривожланиш даражаси қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида баҳоланади: - ҳудудда пудратчи қурилиш ташкилотларининг сони; - ҳудудда асосий маҳаллий қурилиш материаллари ва энергетик ресурсларни етказиб берувчи бозорларнинг мавжудлиги; - темир йўл тармоқлари ва қаттиқ қопламали автомобил йўлларининг зичлиги (ҳар 100 кв км.га); - ҳудудда товар ва хом ашё биржалари, брокерлик ва кўчмас мулк агентликларининг сони ва хизмат кўрсатиш даражаси; - хорижий ҳамкорлар иштирокидаги қўшма корхоналар ва чет эл корхоналарининг сони;

- банк, молия, аудит, суғурта ва консалтинг муассасаларининг сони ва ривожланиш даражаси; - алоқа, транспорт ва бошқа хизмат кўрсатиш тармоқларининг ривожланиш даражаси ва бошқалар. 2.4. Ҳудуднинг демографик хусусиятлари қуйидаги кўрсаткичлар асосида баҳоланади: - мамлакатнинг жами аҳолиси таркибида ҳудуд аҳолисининг салмоғи; - ҳудуддаги жами аҳолининг ишлаб чиқаришда банд бўлган қисми салмоғи; - аҳолининг ҳудудий жойлашуви ва зичлиги; - меҳнатга яроқли аҳолининг ўртача ёши, малака даражаси ва бошқалар. 2.5. Ҳудуднинг инвестицион фаолият учун хавфсизлик даражаси табиий, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий омиллар билан боғлиқ қуйидаги кўрсаткичлар орқали баҳоланиши мумкин: - ҳудуднинг табиий офатлар ва зилзила ўчоқларидан холилиги; - табиий-иқлимий шарт-шароитларнинг қулайлик даражаси; - ҳудудда иқтисодий жиноятчилик ва коррупция ҳолатларининг ривожланганлик дараджаси; - кейинги йилларда қурилиши охирига етказилмаган капитал қурилишлар салмоғи; - ҳудудда радиация даражасининг ўртача фони; - ҳудудда ижтимоий танглик ҳолатларидан холилиги ва бошқалар. Тармоқ ёки ҳудуднинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш корхоналарда инвестицион қарорлар қабул қилиш ва уларни амалга оширишнинг асосланганлигини оширади ва инвестициялар самарадорлигини таъминлашга имкон яратади.

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг инвестицион сиёсатини шакллантириш босқичлари ва механизми Корхонанинг инвестицион фаолияти уни ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегик мақсадларига мос келиши ва шу мақсадда ишлаб чиқиладиган инвестиция сиёсати асосида амалга оширилиши лозим. Инвестицион сиёсат корхона умумий молиявий стратегиясининг бир қисми ҳисобланиб, унинг асосий мақсади корхонанинг иқтисодий салоҳиятини юксалтиришга, ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ривожлантириш мақсадларига хизмат қилувчи реал ва молиявий инвестицияларнинг энг самарали шаклларини танлаш ва амалга оширишдан иборат. Корхона инвестицион сиёсатини ишлаб чиқиш қуйидаги асосий босқичлардан ташкил топади: 1. Корхонани ривожлантиришнинг иқтисодий ва молиявий стратегиясига мос равишда инвестицион фаолиятни амалга оширишнинг асосий йўналишларини ишлаб чиқиш. 2. Инвестиция бозори конъюктураси, тармоқ ва ҳудуднинг ривожланиш хусусиятлари ва ундаги инвестицион муҳит шарт-шароитларини таҳлил этиш ва ҳисобга олиш. 3. Инвестиция киритиладиган аниқ объектларни излаб топиш ва уларни корхонанинг инвестицион сиёсати мазмуни ва йўналишларига мос келишини баҳолаш. . 4. Инвестицион фаолиятга оид таваккалчилик элементлари таркибини ўрганиш ва улар билан боғлиқ хатарларни минималлаштириш чораларини белгилаш . 5. Инвестиция объектларининг иқтисодий самарадорлик мезонлари талабларига мослигини баҳолаш. 6. Инвестиция объектларининг ликвидлик даражасини таъминлаш чораларини ишлаб чиқиш.

7. Инвестицион ресурсларга бўлган талабни аниқлаш ва уларни жалб этиш манбаларини оптималлаштириш. Бу босқичда корхонанинг инвестицион лойиҳасини амалга ошириш учун зарур бўладиган ресурсларга бўлган умумий талаби ҳажми ўрганиб чиқилади. 8. Танланган инвестицион лойиҳаларни амалга оширишнинг календар режасини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш. . Инвестиция сарфлашдан олинадиган фойда инвестиция фаолиятини амалга оширишга ундайдиган асосий рағбатлардан бири ҳисобланади. Корхонада инвестицион фойданинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар турлича бўлиб, улардан энг муҳимларини кўриб ўтамиз. 1. Капиталга тўғри келувчи минимал фойда меъёри корхона учун зарур бўлган инвестицион фойданинг энг кам даражасини ифодаловчи таянч кўрсаткич ҳисобланади. Инвестиция фаолиятини амалга ошириш учун асосий рағбатлантирувчи омил сифатида капиталга тўғри келувчи минимал фойда инвестиция қилинадиган маблағлар ҳажми ва унга бўлган талабни шакллантиради. Инвестиция қилинадиган капиталга тўғри келувчи минимал фойда меъёри даражаси қанча юқори бўлса, инвестиция қилинадиган маблағларга бўлган талаб ҳажми ҳам шунча юқори бўлади. 2. Инвестиция жараёнининг давомийлиги вақт оралиқлари бўйича пулнинг қиймати концепциясига асосан инвестицион фойда даражасини белгилаб беради. 3. Инвестиция объектининг ўзига хос хусусиятлари корхонанинг инвестицион фойдасини шаклланишига бевосита таъсир кўрсатади. 4. Инфляция ва иқтисодий ўсиш суръатлари инвестицион фойда даражасига сезиларли таъсир этувчи омиллардан саналади 5. Инвестиция таваккалчилиги даражаси инвестиция фаолияти натижаларининг ноаниқлиги шароитида юзага келиши мумкин бўлган, кўзда тутилмаган йўқотишлар билан боғлиқ хатарларни англатади.

6. Қонунчиликда белгиланган инвестиция имтиёзлари ва кафолатлари корхона инвестицион фойдасининг шаклланиш механизмига жиддий таъсир кўрсатади. Қишлоқ хўжалигига йўналтирилаётган марказлашган инвестицияларининг асосий йўналишлари Мамлакатимиздаги инвестиция жараёнларининг такомиллашиб бораётганлиги намоён этувчи яна бир жиҳат – давлат бюджетидан молиялаштириш таркибидаги нисбатларнинг сезиларли даражада ўзгариб бораётганлиги ҳисобланади. Давлатимиз томонидан факатгина 2004-2009 йилларда давомида сув хўжалиги тизимларини эксплуатация қилиш, ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш, сув хўжалиги иншиотларини қуриш ва реконструкция қилишга, ерларнинг сув таъминотини ошириш ҳамда сув билан кафотли таъминлаш ишларига катта эътибор қаратилиб, ушбу тадбирларга жами 3 трлн. 709 млрд. маблағ йўналтирилди. Минераллашган ер ости сувларининг юқори жойлашганлиги натижасида суғориладиган ерларнинг шўрланганлик даражаси ҳам сўнгги йилларда ошиб бормоқда. 2008 йилда республика бўйича жами 4 297,1 минг гектар суғориладиган ерларнинг 2 171,7 минг гектари ёки 50,5 % ини у ёки бу даражада шўрланган ерлар ташкил этгани фикримизнинг далилидир. Жумладан, жами экин майдонларининг 1344,6 гектарини ёки 31,3 % ини кам шўрланган ерлар, 664,4 минг гектарини ёки 15,5 % ини ўртача шўрланган ерлар ва 162,7 минг гектарини ёки 3,8 % ини ўта шўрланган ерлар ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги “Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонида ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, уларнинг унумдорлигини ошириш,

мелиорация ишларини ташкил қилиш ва молиялаштириш механизмини такомиллаштириш асосида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини барқарор суръатлар билан ривожлантириш мақсадида ушбу фармон билан бир қатор чора-тадбирларни амалга ошириш кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги ПФ- 3932 сонли «Ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилашнинг тизимларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги мутахассислари ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва вилоят ҳокимликлари билан биргаликда «Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини 2008- 2012 йилларда яхшилаш бўйича чора-тадбирлар» дастури ишлаб чиқилган. Дастурда мелиоратив тизимларни ривожлантириш ва такомиллаштириш хамда ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилашга йўналтирилган қуйидаги иш турларини ўз ичига қамраб олган ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилашнинг биринчи навбатдаги тадбирлар мажмуасини амалга ошириш мўлжалланган. 1. Магистрал ва хўжаликлараро зовурлар, мелиоратив тик қудуқларни, мелиоратив насос станцияларини қуриш ва қайта тиклаш, ёпиқ-ётиқ дренажларни тиклаш. 2. Хўжаликлараро зовурлар тизимларидаги мелиоратив объектларни тизимли равишда таъмирлаш ва тиклаш лойиҳалари асосида насос станцияларини гидротехника ва сув ўтказувчи иншоотларни ва бошқа мелиоратив объектларини таъмирлаш-тиклаш ишларини амалга ошириш. 3. Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш билан шуғулланувчи сув хўжалиги қурилиши ва сувдан фойдаланиш ташкилотлари, шунингдек сувдан фойдаланувчилар уюшмалари ва фермер хўжаликларининг моддий-техника базасини ошириш мақсадида мелиорация техникаси ва асбоб-ускуналарни ҳарид этилиши белгиланган. Кейинги йилларда қишлоқ хўжалигига мақсадли давлат дастурлари орқали давлат инвестицияларининг аҳамияти ошиб бормоқда. Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги “Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги Фармонига мувофиқ суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашга қаратилган ирригация-мелиорация тадбирларини молиялаштиришга давлат бюджетидан маблағлар ажратилмоқда. Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тадбирларини молиялаштириш тизимини шакллантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги “Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармаси” ташкил этилиши муҳим аҳамиятга эгадир. “Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармаси” маблағлари ҳисобидан марказлашган капитал қўйилмалар лимитида ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш мақсадлари учун 2009 йилда 82 710,0 млн. сўм ажратилган бўлса, 2010 йилда 92 976,0 млн сўм ажратилиши кўзда тутилган. Бугунги кунда мамлакатимизда, хусусан, қишлоқ хўжалигида инвестиция фаолиятини ривожлантириш давлатнинг устувор сиёсатига айлантирилган бўлиб, унинг таъминотига эришиш мақсадида соҳага инвестицияларни, шу жумладан, хорижий инвестицияларни жалб этишга катта эътибор қаратилмоқда. Инвестициялар самарадорлигини баҳолаш усуллари Ҳар бир қишлоқ хўжалик корхонаси, у қандай шаклда бўлишидан қатъий назар маҳсулот хўжаликнинг ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш, янги ерларни ўзлаштириш, асосий подани шакллантириш, кўп йиллик дарахтзорлар барпо этиш учун сармоя сарф этади. Бозор иқтисоди эса, ҳар бир инвестор сармоясини сарфлашдан олдин сармоя сарфланадиган тадбир қандай натижа беришини, унинг иқтисодий самараси қандай бўлишини билишни талаб этади.

Узоқ муддатга қилинадиган инвестицияларнинг: - абсолют ёки мутлақ самарадорлиги; - қиёсий ёки нисбий сармадорлиги аниқланади. Мутлоқ самарадорлик фермер хўжалиги сарф қилган сармоя натижасида қўшимча натижа, яъни сарф қилган сармоянинг бир бирлигига олган қўшимча ялпи даромад ва фойда билан ифодаланади. Корхона бўйича бу қуйидаги формула билан аниқланади: С Ф ёки ЯД ССа  ; Бунда: ССа – мутлоқ самарадорлик; ДЯД - қўшимча олинган ялпи маҳсулот; Ф - қўшимча олинган фойда; С – сармоя(инвестиция)нинг ўсган қисми. Масалан, фермер хўжалиги хўжаликнинг бозор иқтисоди талаблари даражасида бўлишини таъминлаш учун комплекс тадбирларни амалга оширишни режалаштириб, бу тадбирларга 30 млн.сўм инвестиция ажратмоқчи. Ҳисоб-китоблар бу тадбирларни амалга ошириш хўжалик фойдасини ҳар йили 8 млн.сўмга ошириш имкониятини беради. Бунда сарф- харажатларнинг самарадорлик коэффициенти – 0,27 ни ташкил этади. 27,0 30 8   млн млн Са Инвестиция айрим воситалар ва йўналишлар бўйича сарфланганда мутлақ самарадорликни аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади. С М Т Т Са    ) ( 1 0 Бунда: Т 0 – сармоя қилингунга қадар бўлган даврдаги маҳсулот бирлиги таннархи; Т 1 – сармоянинг қилингандан кейинги маҳсулот бирлиги таннархи; М – сармоя қилиши натижасида олинган маҳсуот ёки иш ҳажми Масалан, фермер хўжалиги сигирларидан сут соғиб олишни механизациялаш учун соғиш агрегатларини сотиб олиб ўрнатди. Бу

тадбирларга 150 млн сўм сарф-харажат қилди. Натижада 100 бош сигирнинг ҳар бири 3000 кг (30 центнер) сут берадиган, қўлда соғиладиган сигир машиналар ёрдамида соғиладиган бўлди. Сигирлар қўлда соғилганда 1 центнер сут таннархи – 23000 сўм бўлган бўлса, уларни машинада соғиш натижасида 1 центнер сут –таннархи 22000 сўмни ташкил этди. Шу тариқа ҳар бир центнер сутни соғиб олишдан – 1000 сўм тежашга эришилди. Маълумотларни юқоридаги формулага қўйиш орқали бу тадбирга қилинган сарфлар (инвестиция) иқтисодий самарадорлигини аниқлаймиз: С а С М Т То   ) ( 1  150000000 3000*) 22000 23000(   150000000 3000000 = 0,2 Бу тадбирга қилинган сарф-харажат мутлоқ самарадолик коэффициенти – 0,2 га тенг бўлди. Сармоя сарфларининг меъёрий самарадорлик коенффициенти -0,14 ни ташкил этганлиги учун сигирларни машинада соғиш учун соғиш агрегатларини соғиб олиш ва ишга тушуриш билан боғлиқ тадбирга – 15 млн сўм сарфлаш иқтисодий жиҳатдан самарали экан. 0,2 ёки 0,14 коэффициентларнинг моҳияти шундаки, юқоридаги тадбирга сарф қилинган сармоянинг ҳар сўми – 0,2 сўм тежаш ёки фойда олишни таъминлаган. Меъёрий самара эса – 0,14 сўмга тенг. Энди сарф- харажатларнинг самарадорлигини янада тўлиқроқ тушуниш учун уларни қоплаш муддатини билиш керак, яъни бу сарфлар ўз қийматини олинган қўшимча даромадлар билан неча йилда қоплайди? Сарф–харажатларни қоплаш муддати қуйидагича аниқланади: Корхона бўйича ҚМ = йил Ф С 7,3 8000000 30000000    Айрим йўналишлар ҚМ =     йил млн млн М Т Т С о 5 3 15 3000* 1200 1300 15000000 *1      сармоя тури бўйича меъёрий ҚМ = йил 14,7 14,0 0,1 

Ҳар иккала тадбирда ҳам қоплаш муддати меъёрий муддатдан кам бўлганлиги сарф–харажатнинг иқтисодий самарали эканлигини кўрсатади. Қиёсий ёки нисбий самарадорлик. Бу усулдан бирор бир тадбирни бир неча йўлда амалга ошириш мумкин бўлган тақдирда фойдаланилади. Бу усулда иқтисодий баҳо беришнинг асосий мезони энг кам харажат қилиш ҳисобланиб, қуйидаги формула билан ифодаланади:min *   К Н С Бунда: С–маҳсулот ёки иш бирлиги учун қопланган жорий харажатлар; Н – капитал сарфлар ёки инвестициянинг меъёрий даражаси; К – у ёки бу йўналишдаги капитал сарфлар ёки инвестиция.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Археология асослари фанига кириш

Экспозицияни лойиҳалашнинг илмий асослари

Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини мустаҳкамлашнинг сиёсий ҳуқуқий асослари

Марказий Осиёда илк давлатчиликнинг тарихий асослари ва дастлабки босқичлари

Узбекистон тарихи фанининг предмети, назарий-методологик асослари, манбалари ва ахамияти