Илк урта асрларда Ҳиндистон - Tarix - Referatlar

Илк урта асрларда Ҳиндистон

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154.5 KB

Ko'chirib olish

Илк урта асрларда Ҳиндистон Режа: 1. Гупта даврида Ҳиндистоннинг ижтимоий тузуми 2. Феодал муносабатларнинг янада ривожланиши 3. Ҳиндистонга араб ва туркларнинг кириб келиши

Гупта давлати. IV асрнинг бошларида Ҳиндистон бир неча ўнлаб майда ва йирикроқ давлатлардан иборат бўлиб, бу дав-латлар тепасида кичик-кичик подшолар — рожалар турар эди, улар ҳукмрон табақаларга—брахманлар табақасига (коҳинлар-га) ва кшатрийлар табақасига (ҳарбий зодагонларга) суянар эди. 320 йилда шимолий Ҳиндистоннинг шундай рожаларидан бири Чандрагупта I (320—340) теварак-атрофидаги подшолар-ни ўзига бўйсундириб, Ганг дарёси ҳавзасида хийла катта бир давлат тузди, бу давлат Гупта давлати деб аталиб, VI аср-нинг бошларигача яшади. Чандрагупта I нинг ворислари замо-нида,— улардан айниқса Самудрагупта (340—380) ва Чандрагугы та II (380—414) ўзларининг истилолари билан машҳур эди*. лар. — Гупта давлати Ганг дарёсининг қуйи оқимини ҳам, то; унинг денгизга қуйиладиган жойигача, шунингдек, Декан ясен тоғларининг бир қисмидан то Нарбад дарёсигача бўлган ерларч ни ўз ичига олар эди. Гупта давлатининг пойтахти Паталипутра шаҳри эди. Гупта подшолари Сосонийлар Эрони билан қизғин савдо-со-; тиқ олиб борди ва маданий алоқа қилди. Улар Ҳиндистоннинв шимолий четараларини Урта Осиёлик қабилаларнинг ҳужум хавфидан узоқ вақтгача сақлади. Гупта даврида Ҳиндистон иқ*. тисодий ва маданий жиҳатдан жуда юксалди. Ҳозирги Ҳиндис-тонда энг кенг тарқалган ҳиндуизм динцнинг вужудга келиши ҳам ўша давр билан боғлангандир. Гупта даврида Ҳиндистоннинг ижтимоий тузуми. Гупта дав рида Ҳиндистоннинг ижтимоий тузуми асосан ҳали қулдорлик характерини сақлаб қолган эди. Қуллар турли ирригация ва қурилиш ишларида, қишлоқ хўжалигида ҳамда кўпдан-кўп хиз-маткор ва малай сифатида уй-рўзғор ишларида кенг фойдала-нилар эди. Қуллар бозори кенг йўлга қўйилганича давом этмоқ-да эди. Қуллар Осиёдангина эмас.ҳаттоки Африкаданҳам келти-рилар эди. Ҳинд жамиятида қулдорликка хос аломатларнинг мавжудлиги аҳолининг касталарга (табақаларга) қараб бўли-нишида ҳам намоён бўлган эди, бу бўлиниш Гупта даврида ҳам сақланиб, янада ривожланмоқда эди. Қадимий касталарнинг тўртта

асосий тури — брахманлар (коҳинлар), кшатрийлар (жангчилар), вайшиялар (деҳқонлар, ҳунармандлар, савдогар-лар) ва шудралар (собиқ қулларнинг ва ҳар тоифадаги қарам кишиларнинг энг паст табақаси бўлиб, булар «киши ҳазар қила-диган» ишларни бажарувчи кишилар эди) —ҳали жуда қадим замонларда таркиб топган ҳинд жамияти социал стрўктураси-нинг турли босқичларини ифода этади. Урта асрнинг бошларида ҳинд касталари анча эволюционлашди. Брахманлар ва кшат-риялар коҳин ва ҳарбий табақаларга айланиб кетдилар, давлат ҳокимияти уларнинг қўлида эди, шу билан бирга улар жуда кўп қуллари бўлган энг йирик ер эгалари эдилар. Иккинчи бир ўрта-ча ва паст даражадаги касталар вақт ўтиши билан майдалашиб* бордилар. Гупта даврида касталарнинг миқдори бир неча ўн турдан ошди. Жамиятнинг шудрага оид энг тубан кастаси «ҳа-зарли кишилар» деб аталар эди, чунки улар олий каста вакилла-рига яқинлашеа, бу олий зотларни гўё ҳаром қилади деб ҳисоб-ланарди. Энг паст касталарнинг ҳақ-ҳуқуқсизлиги, хўрланиши қулдор-лик тузумининг идеологиясини энг ёрқин ифодаси эди, қулдор-лик тузуми даврида кишилар бир томондан, тўла ҳуқуқли, эркин қулдор — ҳукмдорларга, иккинчи томондан, бутунлай ҳақ-ҳу-қуқсиз, хўрланган, задаламган қулларга ёки шуларга ўхшаб ке-тадиган кишиларга бўлииган эди. Аммо Ҳиндистондаги қулдорлик тузумининг яна бир харак терли хусусияти шу эдики, |ривожланган қулдорчилик ва экс-плуатациянинг қулдорлик системаси билан бир қаторда ғоят катта иқтисодий аҳамиятга эга бўлган жамоа деҳқончилиги ҳам доим мавжуд бўлиб, яшаб келмоқда эди. Қишлоқ жамоа-си қулдорлик тузуми даврида ҳам, кейинчалик бориб феода лизм даврида ҳам ҳинд жамиятининг қуйи социал-иқтисодий ячейкаси бўлиб хизмат қилди, бу жамият шу ячейка усти-га қурилган эди. Ҳиндистоннинг ижтимоий ҳаётида қишлоқ жамоасининг аҳамиятини К. Маркс шундай тавсифлаб берган эди: «...Ҳиндистоннинг бутун м«млакат юзасига ёйилган аҳоли-си кичкина-кичкина марказларни ташкил қилиб, бу

марказлар саноат билан қишлоқ хўжалиги ўртасидаги хонаки алоқа асоси- " да яшайди...» 1 . Ҳар бир қишлоқнннг маълум миқдорда экинзор ери ва яйлови бор эди. Ҳар бир қишлоқнинг тепасида оқсоқол вз яна бир неча мансабдор киши турар эди. Қишлоқ жамоаси бир неча ўн ёки бир неча юз оиладан иборат бўлиб, ҳунармандлик-кинг қишлоқ хўжалиги билан қўшилишига асосланган бошлан-ғич ишлаб чиқариш ячейкасини ташкил қилар эди. «Бу оила жа-моалари хонаки саноатга асосланган бўлиб, унда

қўлда тўқиш,. қўлда йигириш, қўл кучи билан ер ишлаш усули алоҳида бир тарзда бир-бирига қўшилиб кетган эди,— бундай қўшилиш бу жамоаларнинг ҳар қайсисини ўзига мустақил бир тусга киритиб цўйган эди»'. Гупта подшоларининг иқтисодий қудрати биринчи навбатда худди ана шу беҳисоб деҳқон жамоаларини эксплуа тация қилишга асосланган эди. Бироқ Гупта даври қулдорлик системасининг тушкунликка юз тута бошлаганлиги билан тавсифланади. Қулдорлик тузумв замирида феодал тузуми элементлари ташкил топаётган эди. Ғарбий Европа ва Араб халифалиги мамлакатларида кўргани-миздек, феодал жамиятининг негизи бўлган жуда кўп сонли жамоа деҳқончилигининг мавжудлиги ҳинд жамиятига қулдорг лик тузумидан феодал тузумига ўтишни енгиллаштирди. Гупта даврида қулчилик тугатилиб, феодализм туғила бошлаганлигини бир қанча фактлардан кўриш мумкин. Қуллар тез-тез эркин қўйиб юбориладиган ва муайян хизматларни ўташ шарти билан уларга унча катта бўлмаган ер участкалари ажратиб берилади-ган бўлди. Подшо хўжалигидаги ерларнинг ҳаммасида ҳам қул лар ишламас эди, бу ерларнинг талай қисми ҳосилнинг бир қис-мини подшо хўжалигига топшириш шарти билан ижарага бери-лар эди. Майда ижарачиликка ўтилишига сабаб, манбаларнинг кўрсатишича, қулларнинг етишмаслиги эди. Шу билан бир вақт-да қишлоқ жамоасининг ўз ичида муҳим процесслар юз бермоқ-да эди. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши ва ишлаб чиқариш қуролларининг такомиллашиши натижасида кичикроқ оиланинг кучи билан ҳам хўжалик юритиш мумкин бўлиб қолди. Катта оилалар майда-майда оилаларга бўлиниб кетди; катта оилага қарашли чек ерлар ҳам парчаланиб кетди; бунда тўнғич ўғилга укаларига қараганда ер кўпроқ ажратиб берилар эди. Оддий жамоачиларнинг бир қисми хонавайрон бўлиб, жамоанинг анча бойроқ аъзоларига қарам ҳолига тушиб қолар эди. Жамоа ичида эксплуататорлар қатлами бунёдга келар эди, буларнинг жуда кўп мол-ҳайвонлари ва меҳнат қуроллари бўлиб, хонавай рон бўлган жамоачиларни эксплуатация қилар эдилар. Булар нинг ҳаммаси оқибат-

натижада феодал қарамлиги муносабатла-рининг ўрнатилишига олиб келар эди. Маданиятнинг равнақ топиши. Гупта давлати давридаги ма-даният аввало, классик монументал архитектуранинг ривожла-нйши билан тавсифланади, бу даврда жуда кўп ибодатхона в^а саройлар қурилган эди. Гупта даврида қурилган биноларнинг ку пи кейинчалик хорижий истилочиларнинг Ҳиндистонга қилган ҳужумлари натижасида вайрон қилиб ташланган эди. Лекин ҳар ҳолда ўша даврдан сақланиб қолган баъзи бир биноларга қа-раб уларнинг жуда моҳирлик билан қурилганлиги тўғрисида таеаввур ҳосил қилиш мумкин. Масалан, баҳайбат яхлит тош-ларнинг ичини ғор қилиб ўйиб ишланган Зллара ва Ажанта ибо-латхоналари ўшандай қурилишлар жумласидандир. Ибодатхо-иалар ичида қадимий ҳинд ва будда афсоналаридан олиб ишланган ҳайкаллар бениҳоя кўп бўлиб, буларда кишиларнинг фигуралари ифода этилган. Бу фигуралар ўзининг гўзаллиги ва улуғворлиги билан кишини ҳайратда қолдиради. Ибодатхона де-ворлари хилма-хил суратлар билан безатилган. Гупта даврида-ги рассомлар ва усталар металлга пардоз беришда юксак санъат чўққиларшш эгалладилар. Бизнинг эрамиздан аввалги IV аср-нинг охири ва V асрнинг бошларида қуйма темирдан ишланган устун ҳозирга қадар Деҳлида сақланиб келмоқда, у қарийб бир ярим минг йил давомида очиқликда жазирама қуёш ва ёмғирлар остида қолиб келишига қарамай, уни ҳатто занг ҳам босган эмас. Гупта даврида ҳинд фай! катта муваффақиятларга эришди. Бир қанча ҳинд мунажжим (астроном) ининг номи Ҳиндистон-дагина эмас, унинг ташқарисидаям машҳур эди. Булар орасида V — VI асрларда яшаган, грек фани ва астрономияси билан та-ниш бўлган Арьябхата, Варахамихира ва Брахмагупта айниқса ажралиб туради. Ҳиндистонда бу'даврда тиббиёт, айниқса ўт-гиёҳлар билан даволаш жуда ривож топган эди. Адабиёт, поэзия ва драма соҳасида Гупта даври ўзидан ке-йинги кўпгина авлодлар учун тақлид бўлиб хизмат қиладиган жуда юксак намуналарини қолдирди. IV аср охири ва V асрнинг биринчи ярмида ўтган гениал ҳинд

шоири Калидасанинг асар-лари айниқса катта аҳамиятга эга бўлди. Калидаса қаҳрамонлик темаларида бир нечта достон ҳамда мифологик ва тарихий те- маларда кўп драмалар езди. «Алқишланган Шакунтала» драма-си айниқса катта донг қозонди, бу асарда ниҳоятда назокатли ва шу билан бир вақтда ўз йўлида учраган жуда оғир машаққатли тўсиқларни енга олган жўшқин жасоратли оддий ҳинд аёлининг ажойиб образи берилган. Бу асар Ғарбий Европага 1789 йилда маълум бўлиши биланоқ қадимий ҳинд адабиётига жуда катта қизиқиш уйғотди. Калидаса ўз қаҳрамонларини қисман классик китоб тилида — санскритда, қисман турли маҳаллий лаҳжаларда гапиртиради, бу эса ўша даврдаги Ҳиндистон аҳолисининг этник жиҳатдан хилма-хил бўлганини кўрсатади. Калидасанинг асар-лари ҳозирги вақтда дунёдаги асосий тилларнинг ҳаммасига таржима қилинган. Ҳинд динининг эволюцияси. Гупта замонида ҳиндларнинг ҳукмрон дини брахманизм бўлиб, бу дин учта асосий худо — Брахма, Вишну ва Шива бор, деб таълим бериш билан бирга, жуда кўп бошқа худолар ҳам бор, дер эди; бу худолар табиат кучларининг барча турли-туман форма ва кўринишларининг ифо-даси эди, одамлар, ҳайвонлар, ўсимликлар, ҳар хил жонсйз нар-салар — санамлар ва ҳоказолар илоҳийлаштирилар эди. Брахма-низмнинг дабдабали маросимлари ва кучли коҳинлари бўлиб, бу коҳинлар наслдан-наслга ўтадиган алоҳида бир табақа эди. Би-роқ брахманизм билан бир қаторда унинг ўз ичидан бощқа 6 ip дин —буддизм ҳам пайдо бўлиб, кўп тарафдор орттирди (бу дин эрамиздан олдинги V асрдаёқ пайдо бўлган эди). Бир вақт- лар буддизм энг қадимги дин бўлмиш брахманлар динини ҳатто енгаётгандек ҳам бўлиб кўринган эди. Гупта подшолариняиг купи буддизмга ҳомийлик қилди. Бироқ, пировардида, брахманизм енгиб чиқди, лекин шу билан бирга у янгй туе — ҳиндуизм тусини олди. VI 'ва VII асрларда узил-кесил ташкил топган ҳиндуизм ўзининг кўпдан-кўп эски мажусий худоларини батамом сақлаб қолди. Лекин шу билан бирга у, буддизмдаги диний фалсафанинг баъзи элементларини, унинг ёмонликка қаршилик қилмаслик, тарки дунё қилиш, киши ўлгандан кейин жоннинг бошқа киши ёки бошқа нарсага

ўтишига ишониш ва ҳоказолар тўғрисидаги таълимотини ҳам ўзига сингдириб олди. Буддизм дини Ҳиндис тон ташқарисида—Хитойда, Ҳинди- Хитойда, Индонезия, шу-нингдек, Мўғулистонда, Тибетда ва қисман Урта Осиёда (Тур-кистонда) кенг тарқалди. Ҳиндистоннинг ўзида буддистлар хий- ла оз қолди. Гупта давлатининг тугаши. Харша давлати. Гупта давлати VI асрнинг бошларига келиб тугади. У V асрдаёқ тушкунликка учрай бошлаган бўлиб, бунинг асосий сабаби меҳнаткаш омма аҳ-волининг оғирлиги эди". Ҳукмрон синфлар ҳаддан ташқари зеб-зийнат ичида яшади; деҳқонларга оғир солиқлар солинди, улар ўзлари етиштирган ҳосилнинг кўп қисмини солиққа тўлашга маж-бур эди; аҳоли давлат фойдасига узлуксиз равишда турли хил ишларни бажаришга мажбур қилинди — мана шуларнинг ҳам-маси ҳинд деҳқонларини ҳолдан кетказди ва қишлоқ жамоала-ри экономикасини вайрон қилди. Меҳнаткашлар ўртасида норо-зилик туғилганлиги аломатлари Гупта замонидан қолган адабий ёдгорликларда кўп учрайди. Гупта подшолигига узил-кесил зар-ба берган нарса кўчманчи эфталитлар, яъни оқ гуннларнинг бос-тириб кириши бўлди, улар V асрнинг охири— VI асрнинг бошла рида Шимолий чегарани ёриб ўтиб, Шимолий Ҳиндистоннинг кўп гина шаҳар ва қишлоқларини ниҳоятда вайрон ва хароб қилиб ташлади. 530 йилда оқ гуннлар подшо Гуптанинг вассали рожа Ясодхарма томонидан тор-мор қилинди. Гуннларни енггандан кейин, Ясодхарма Гупта династиясига итоат қилишдан бош тортиб, ўзи махарожа унвонипи олди. Ле кин унга Гупта давлати территориясининг фақат бир қисмигина бўйсунди. VII асрнинг бошларида Харша (606—647) давлати бирмун-ча вақтгача юксалиб борди. Харша Канаужа князлигининг рожа-си эди, сўнгра у бутун Шимолий Ҳиндистонни ўзига бўйсундирди. Харша давлати Ганг дарёси водийси бўйлаб Шарқий Панжоб-дан то Бенгалия қўлтиғигача бўлган территорияни ўз ичига олди. Марказий Ҳиндистоннинг князлари ҳам Харшага вассал қарам-ликда эди. Ҳаммаси бўлиб 40 тача князь унга қарам

эди. Харша империяси узоқ умр кўрмади. Унинг ҳокимияти феодаллашув процессининг кучайиши, ўз вассаллари — рожалар қудратининг тобора ортиб бориши натижасида заифлашди; бу рожалар пиро вардида бутунлай мустақил бўлиб олиб, марказга итоат қилман қўйдилар. Харша вафотидан кейин унинг давлати парчаланиб кетди. Узоқ вақтгача Ҳиндистон чет эл босқинчиларига қаршилик кўрсатолмайдиган тарқоқ бир мамлакат бўлиб келди; Ка-науж шаҳри ҳали VIII — X асрларда ҳам Шимолий Ҳиндистон-нинг пойтахтлик аҳамиятини сақлаб қолган эди, аммо унинг ма-харажлари мана шу юз йилликлар давомида Ҳиндистонга дои-мий равишда ҳужум қилиб келаётган ташқи душманларнинг шимолда яшовчи турли хилдаги қабилаларнинг босқинини қайта-риш ўрнига, кўпроқ Ҳиндистоннинг ичидаги ўз рақобатчиларига қарши кураш олиб бориш билан овора бўлдилар. Феодал муносабатларнинг янада ривожланиши. VI — VII аср ларда Ҳиндистонда феодал муносабатлар янада ривожланди. Феодаллашув процессининг тезлашувида Шимолий Ҳиндистон нинг (Гупта подшолари давлати қулагандан кейин ва иккинчи марта Харша давлати тугагандан кейин) сиёсий жиҳатдан пар-чаланиб кетиши катта роль ўйнади. Унлаб майда князликлар вужудга кёлди, бу князликларнинг князлари йирик ер эгалари эди, улар қишлоқ жамоаларини ўзларига бўйсундириб олиб, қаттиқ эксплуатация қилдилар. Буюк князлар — махаражалар ва вассал князлар, уларга қарам князлар — рожалар бўлар эди. Унисида ҳам, бунисида ҳам уларга қарам профессионал жанг-чилар бўлиб, уларга ҳарбий хизмат ўтаганликлари учун ер участ-калари инъом қилинар эди. Жамна билан Ганг дарёлари ўрта-сида бу хилдаги ҳинд рицарлари айниқса кўп эди, шимолдан ҳу жум қилиб бостириб кириш хавфи бу ерда анча кучли эди. Бу ерларда вужудга келган жуда кўп сонли рицарлар табақаси раж-путлар (айнан таржимаси «шоҳ фарзандлари») деган ном олди-лар. Бориб-бориб ражпутлар қадимий ҳарбий табақа бўлган кшатрийлар билан аралашиб кетди. Феодал ер эгалигининг ривожланишида ҳинд ибодатхоналари анча катта роль ўйнади. динд коҳинлари жуда катта ерларга эга эдилар, уларнинг

қўллаб-қувватлашига муҳтож бўлган княз лар жуда кўплаб ер улашиб берганлиги учун бу ерлар кейинги юз йилликларда янада кўпайиб борди. Баъзи ибодатхоналарнинг 1000, ҳатто 1500 қишлоғи бўлар эди. Жамоачи деҳқонлар ҳосил-нинг катта қисмини ибодатхоналарга тўлар эдилар ва ибодат-хона уларни суд қилиш ҳуқуқига эга эди. Ҳиндистонга араб ва туркларнинг кириб келиши. Деҳли сул- тонлигининг тузилиши. VII асрнинг охирида Эрон ва Афғонистон-ни босиб олганларидан кейин, араблар Ҳиндистонга бевосита қўшни бўлиб қолди. Бундан ташқари, Ҳиндистонга араблар ден-гиз билан, яъни Форс қўлтиғи билан бориб Ҳинд океанидан ҳам ҳужум қила олар эди. 712 йилда Умавийларнинг саркардалари-дан бири Муҳаммад ибн Қосим, Басрадан сузиб бориб, Ҳиндис-тондаги Синд мамлакатини босиб олди. Лекин орадан бир неча ўн йил ўтгач, араблар Ҳиндистондан бутунлай сиқиб чиқарилди. Ислом дининииг тарғиб қилинишга хиндлар душманлик назари билан қаради, чунки ислом динини улар чет эллик босқинчи ва талончилар дичи дсб ҳисоблади, ҳиндуизм эса ислом динига қарши «миллий» дин эди. Мусулмонлар ҳужуми фақат XI асрнинг иккинчи ярмидагина қайтадан бошланди, бу сафарги ҳужум илгариги ҳужумдан қат-. тиқ бўлди. Бу ҳужум учун энг асосий замин туғдириб берган нар-са шу бўлдики, кучли ва урушқоқ турк-эрон давлати — Ғазнавийч лар давлати вужудга келган эди (бу давлатнинг номи пойтахт бўлмиш Ғазна шаҳрининг номидан олинган эди). Султон Маҳ-муд Ғазнавий (998—1030) шарқий Эрон ва Афғонистон ерларини, 1017 йилдан эътиборан эса Амударёнинг бериги томонидаги ер- ларни, яъни Бухорони ҳам ўз қўл остига киритиб олди. Подшолик даври мобайнида у, шимолий- Ҳиндистонга ўн етти марта юриш қилди. Ҳиндистон шаҳарлари мусулмонлар т'омони-дан ниҳоят даражада қаттиқ таланди. Маҳмуд Ғазнавий бу юришлардан шимолга ўн минглаб эркак ва аёлларни асир қилиб ҳайдаб кетди, мамлакатни, айниқса ҳинд ибодатхоналарини та-лаб, карвон-карвон олтин, кумуш ва қимматбаҳо тошлар олиб кетди. Ғазна шаҳри муҳташам бинолар билан безалди, бу бино-

ларнинг кўпини Ҳиндистон усталари солган эди. 1030 йилда М'аҳмуд Ғазнавий ўлган вақтда унинг империяси Амударё қир-ғоқларидан тортиб то Ганг дарёсигача борган, бутун Ҳинд дарё-си ҳавзасини ҳам ўз ичига олган эди. Лекин унинг пойтахти Ҳиндистондан ташқарида эди. Ҳиндистон Маҳмуд Ғазнавий учун бўсундирилган бир вилоятгина эди. Шундай бўлса- да, Ҳиндис тоннинг шимолига жуда кўп мусулмонлар—хуросонликлар, турк ва афғонлар бориб ўрнашди. Шимоли-Шарқий Ҳиндистон (ҳо-зирги Покистон) аҳолисининг бир қисми ислом динини қабул қилиб, бора-бора истилочилар билан аралашиб кетди. XII аср охирларида Ҳиндистонга Ғазна истилочилари иккинчи марта ҳужум қилди. 1175 йилда Ғазна ҳокими Муҳаммад Гурий Панжобга бостириб кириб, уни эгаллагач, шарққа қараб сил-жишни давом эттирди. 90 йилларда у Жамна билан Ганг дарё лари ўртасидаги бутун ерларни, сўнгра эса Бенгалияни босиб олди, Гурий вафотидан (1206 йилдан) кейин унинг ноиби Қут-биддин Ойбек Ғазнадан ажралиб чиқиб, Ҳиндистоннинг шимоли-да (ҳозирги Ҳиндистон республикасининг пойтахти^Деҳлини марказ қилиб) мустақил давлат тузди. Янги давлат пойтахт ша-ҳарнинг номи билан Деҳли су-лтонлиги деб юритиладиган бўлди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

O'xshashlar

Илк урта асрларда Хиндистон

Илк урта асрларда Хитой

XVI—XVII асрларда Ҳиндистон

Илк урта асрлар археологияси

Илк ўрта асрларда Хитой