Хон йўли - Tarix - Referatlar

Хон йўли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Хон йўли Режа: 1. Хон йўли 2. Амир йўли ва Тахта-Қорача давони 3. Буюк Ипак йўли харитасининг Жиззах-Самарқанд қисми

Хон йўли Ўзбекистон ҳудудидан ўтган Буюк Ипак йўлининг яна бир тармоғи “Хон йўли” деб аталган. Бу халқда мажор олими Хермон Вамбери маълумот беради. “Унинг (мўғулларнинг) Ўтрордан Бухорога қайси йўл билан борганлиги аниқ маълум эмас. Биз фақат унинг биринчи тўхтаган жойи Сартоқ шаҳри эканини биламиз. Бу шаҳар бухоронинг шимолида жойлашган.... Муғуллар Сартоққа “кутлуғ балиқ” (Бахт Шаҳри) деб ном беришган. Бухоро элатидан Чингиз забт этган иккинчи шаҳар-Нур бўлган, у бу ерга туркман куловузларининг ёрдами билан янги йўлдан келган, кейин бу йўл кўп замонларгача “Хон йўли” деб аталган. (16.21-22) Бу йўл қайси жойлардан ўтган? XX асрни 70-80 йиларида буюк ипак йўлининг бўлиши мумкин бўлган Ғарбий Суғдиёнадан Мирзачўл орқали Ўрта Сирдарё шаҳарларига кетадиган қисми топилди, у йўл марказий Суғдиёнадан Нурота тоғлари орқали ўтган. (22.67) Ундан олдинги давр Араб маълумотларида шарқий Суғдиёна ва Уструшана орқали Чач-Илак ва Сирдарё мирзачўл орқали ўтган карвон йўли ҳақида хеч қандай маълумотлар учрамайди. Чунки сувсиз саҳродан ўтиш карвонлар учун қийин бўлган, лекин шунга қарамай улар кўчманчилар ўтган жойидан ўтиб боришган деган маълумотлар бор. Бу маълумотларни Хермон Вамберининг, “у бу ерга туркман куловузларининг ёрдами билан янги йўлдан келган” деган фикир илк бор тасдиқлайди. Демак, “Хон йўли”фақат мўғуллар келиши олдиндан шаклланган йўл бўлиши керак. “Хон йўли” қандай кўринишига эга бўлган ва ҳозир ундан нима сақланиб қолган. Изланишлар шуни кўрсатдики, Моварауннаҳр ғарбидан шарқига Бухородан Нурота орқали Мирзачўл диоганали орқали шимолий-шарққа томон карвон йўли кетган бўлиб унинг трассасини қурилган карвон-саройлар қолдиқлари кўрсатиб турибди. IX-XII асрларга тўғри келадиган тўртта карвонсарой қолдиқлари топилган. (22.68) Улар ичида энг каттаси Калтепа яхши сақланиб қолган ва қисман ўрганилган. У ички ҳовлиси 10 метр ташқи деворга эга бўлган иншоот бўлиб ҳажми 83х80 метр га тўғри келади. Ҳовли

айланасини 2 қатор ҳужралар ўраб олган. Калтепанинг жанубий-шарқий бурчагида сардоба жойлашган бўлиб у баҳор сувлари билан тўлдирилган. Йўлнинг кўп қисми Нурота тоғларининг шимолий қисмидан V-VII асрларда ўтган ва серқатнов бўлган, кейин эса унутилган. Бу йўлни тоғ сувайрғичидан катта-кичик аҳоли нуқталари боғлаган. Булар ичида ҳозирга қадар сақланиб колиб ўз мавқеини йўқотмагани Карнобдир. Агар Самарқанд олдида Буюк Ипак йўлининг жанубий тармоғи тоғ йўли “ Амир Йўли” ажралиб чиқса, Самарқанддан унча узоқ бўлмаган жойдаги Дабусия шаҳридан Карноб орқали унинг шимолий тармоғи “Хон йўли” ўтган деб айтиш мумкин. Асфальт йўлдан енгил учиб бораётган автомобиль эрталабки туман билан қопланган Зарафшон воҳасини ортда қолдириб, жануби-ғарбга-уфқда кўриниб турган чўққили тоғларга интилмоқда. Орқада Зиёвулдин станцияси, қадимий Нарпай канали ва йўл чеккасидаги иҳота ўрмонлари бирин-кетин ортда колди. Тоғолди текислиги аста-секин қирларга уланди. Чап томонда Зирабулоқ тоғининг қия ёнбағри жойлашган бўлиб, ёмғир сувлари таъсирида ювилавериб, сон-саноқсиз каналчаларга айланган. Ўнгда тепаликлар , улар аста-секин қояли Зиёвуддин тоғига уланиб кетади. Биз кетаётган йўл кенг тоғлараро текисликка чиқади, бу жой мутахассислар томонидан карноб букламаси деб аталган. Унинг асосини палеозой даврининг хилма-хил тоғ жинслари ва мезокайнозой даври қатламлари эгаллаган. Бу қатламлар орасида ҳар хил фойдали қазилмалар ва сув бор. Қарноб букламаси бир вақтнинг ўзида Қашқадарё ва Зарафшон ҳавзаларининг ҳам ер усти, ҳам ер ости сув айирғичлари ҳисобланади. Йўл аста пастлашиб бизни айни бир вақтда тарихнинг қизиқарли ва кўпчиликка номаълум бўлган Карноб посёлкасига олиб боради. (19.66-67) Шу кунларда посёлка республикамиздаги йирик қоракўлчилик маркази ҳисобланади. Посёлка тожикча номланган бўлиб «тошаётган сув» маъносини билдиради. Демак, маъно жиҳатидан келиб чиқсак, бу ернинг асосий сув манбаи булоқ бўлиши керак. Ҳозир булоқ посёлканинг марказида. Ўтган асрнинг 50-йилларда эса посёлка чеккасида жойлашган эди. Булоқ девор

билан ўралган бўлиб, юқориси пахса гумбаз билан ёпилган. Қарноб қадимий аҳоли пунктидир. Биринчидан, одамлар маъдан эритиш ҳунари билан бронза асрида-уч минг йил олдин шуғулланган. Иккинчидан, аҳоли пункти номининг келиб чиқиши камида IX-X асрларга тўғри келиб, Мовароуннаҳрда ҳукмрон бўлган сўғд тили айрим жойларда ғарбий эрон тили гуруҳи билан алмашина бошланган ва бу тил ҳозирги тожик тили бўлган. Учунчидан, Қарноб қулай географик ўрнига кўра тоғ олди деҳқонлари ва чўлдаги чорвадорлар ўртасида савдо маркази бўлган. Шундай қилиб, Қарноб эрамизнинг бошларида «Буюк ипак йўлининг» жануби-ғарбий тармоғида Шарқ давлатлари ва Ғарбий Оврупони боғлаб турган йўл ёқасида пайдо бўлган. Бу савдо йўли Хитой ва Оврупони 2000 йилдан ортиқроқ вақт мобайнида боғлаб турган. Қарнобдан унча узоқ бўлмаган жойда эрамизнинг биринчи асрларида Дабусия шаҳри барпо этилган бўлиб, кейинчалик Чингизхон қўшинлари томонидан вайрон қилинган. Дабусия шаҳрининг қолган қолдиқлари ҳали ҳам ўзининг ҳажми билан киши ақлини лол этади. Александр Македонский юришларини ёзган антик давр тарихчиларининг маълумотларига ва ҳозирги замон тарихчиларининг фикрига кўра, айнан шу жойда эрамизга қадар IV асрда (ҳозир пахтазорлар ва боғлар билан қопланган майдонда), «Скиф саҳроси олдидаги текисликда» юнон қўшинларининг бир отряди Спитамен бошчилигидаги сўғд қўзғолончилари томонидан қириб ташланган. Ўша жанг майдони ҳозирги Зиёвуддин ўрнида деб фикр юритилмоқда, унинг олдида эса Дабусия шаҳри жойлашган. Ўз вақтида бу шаҳар йирик карвон йўллари кесишган жойдаги Сўғднинг йирик маркази ҳисобланган ва товар алмашиш бўйича Самарқанддан кейин иккинчи ўринда туриб, «савдогарчилик-ҳунармандчилик ва судхўрлик шаҳри» бўлган. Дабусия Зарафшон воҳасининг ўрта қисмидаги қулай стратегик ўрнига кўра, Самарқандга интилаётган душманлар йўлидаги «мустаҳкам ёнғоқ» ролини ўйнаган. Водийининг адир зонасида жойлашган Дабусия энг қадимги Нарпай каналидан сув ичган ва қулай иқлим шароитга

эга эди. Минглаб кишиларнинг жонига қасд қилувчи безгак касаллиги кам бўлган. Унгача яқин бўлган йириқ савдо марказлари Кармана ва Рабинжонгача бир кунлик Қарнобгача эса ундан ҳам камроқ йўл босилган. Қарноб араб сайёҳлари хотираларида Қизилқум орқали кесиб ўтувчи оғир йўлнинг бошланиши ҳисобланган. Фақат шу жойдагина сайёҳ қумга кириб кетиш олдидан булоқдан чучук сув ғамлаб олиши, охирги марта қайрағоч соясида дам олиши, йўлбошловчи ёллаши, туя ва отлар сотиб олиши мумкин эди. Кичкинагина чўл воҳасидан кейин теп-текис чаласаҳро бошланиб, тақир ва туз босган жойлар, саксовулларнинг жазирамада қуриган таналари учрарди. Фақат ҳар жойда карвон йўли ёнида шўр қудуқлар учраши мумкин эди. «Буюк ипак йўли» нинг жануби-ғарбий тармоғи Зарафшон водийсини энг қисқа йўл билан Дабусиядан бой савдо шаҳри Пойкентга (ҳозир Қашқадарё вилоятида) олиб чиқарди. Бухоро орқали унга йўл анча олис, ўзаро уруш йилларида эса хавфли эди. Ҳозирга қадар Қарноб норасмий «чўл пойтахти» ҳисобланади. Қадимий карвон йўллари ва сўқмоқлар сақланиб қолган ва ҳозиргача одамларга хизмат қилмоқда. Уларнинг кўпчилиги автомобиль йўлларига айлантирилган. Улар Қарнобни Тим, Дараитут, Зирабулоқ, Саҳоба, Қоровулбозор, Муборак, Қарши билан боғлайди. Бундай карвон йўллари ўрнида газқувур трубалари ётқизилган. Фақатгина сув манбаларининг камлиги кичик, аммо табиий ўрни қулай қишлоқнинг ривожланишига имкон бермади. Сониясига 30 литр сув бера олувчи булоқ кичик қишлоқ аҳолисининг сувга бўлган эҳтиёжини қондира олмас эди. Кейинчалик «Буюк ипак йўли» нинг мавқеи пасайгач, Қарноб ривожланаётган тараққиётдан жуда четда қолди ва чўлдаги чорвадорларнинг қишлиқ турар жойию ҳар замонда ишловчи бозорга айланди. Энди қишлоқнинг ягона эътиборга лойиқ жойи ундаги «саҳро медалъони», яъни булоқнинг тиниқ ва чуқур суви бўлди. Қарноб булоғининг ўзига хослиги, у Зирабулоқ тоғидаги бошқа булоқлардан фарқли равишда, қишнинг қаҳратонида ҳам музламайди ва шу хусусияти алоҳида эътиборга молик. Қарнобдаги булоқ тектоник ҳаракатларнинг оддий кучи билан пайдо

бўлган. Яъни чуқур ер остида ётган гранит тана, тектоник ҳаракатлар натижасида ҳар хил йўланишда, қалинлик ва катталикда бўлган ёриқлар билан парчаланган. Йилнинг нам фаслларидан атмосфера ёғинлари-ёмғир, шудринг ва қор шаклида тупроқнинг юпқа қаватидан сингиб ўтади ва тош бағридаги юқорида айтилган ёриқлар бўйлаб ер ички қаватининг ҳарорати юқори бўлган жойларига тушади. Сувнинг ҳарорати 23-25% гача исигач, ҳажми кенгайиб, юқорига кўтарилувчи оқим таъсирида ер юзига исиган ҳолда чиқади. Сувнинг исиши эса ер ички қатламларидаги оддий юқори харорат таъсирида бўлади. Бу ердаги пегматитлар-гранитнинг нодир қайта ишлашга берилувчан турлари, айниқса, юқори баҳоланади. Яна турмалин, корунд ғамламалари аниқланган.Зирабулоқтоғ марказида темир моддаси учрайди. Бу ердаги барча фойдали қазилмалар саноатимиз заҳираси ҳисобланади. Лекин ҳозир ҳам ва барча вақтларда табиатнинг буюк мўъжизаси бўлиб, «саҳро медалоъни»-Қарнобота булоғи қолади. Амир йўли ва Тахта-Қорача давони Буюк Ипак йўлининг марказий йўналишлари шаҳарлар давлатлар ва қитъалараро ўн икки минг километр масофадан ортиқ чўзилиб, уларни бир- бири билан боғлаб турган. Бу йўллар давлатлараро ва маҳаллий турларга бўлинсада, уларни ҳаммасини давлатлараро марказлашган ва маҳаллий давлатлар томонидан назорат этилган. Бундай йўлларда давлат карвонларни муҳофаза этишга кафолат берган, сув манбаларини назорат этган, карвонга озиқ-овқат, ем-хашак етказиш. Дам олиш жойлари ташкил этиш, қоровул хизматини ташкил этишни зиммасига олган. Буюк ипак йўлининг бундай қисмларини “Шоҳ йўли”, “Амир йўли, “Хон йўли” деб аташган. Бу йўлларнинг кўпчилиги ҳозирги автомобил йўлларига айланишди, бошқалари изсиз йўқолди, фақат жуда озчилигигина сақланиб қолди. Буюк Ипак йўлининг бир тармоғи Соҳибқирон Амир Темур номи билан аталган . “Амир йўли” ажралиб туради. “Амир йўли“ Самарқанд ва Қашқадарё вилоятлари чегарасида Чакилкалон тоғининг юқорисидаги Йўлсой устида Тахта Қорача давонининг икки томонида ўрнашган.

Соҳибқирон Амир Темур замонида Буюк Ипак йўлининг бу қисми 1675 метр баландликда жойлашган Тахта Қорача давони орқали ўтиб пойтахт Самарқандни Амир Темурнинг она шаҳри Кеш билан боғлаб турган. Атига 10-20фарсах ( 80 км ) йўл Марказий Осиёнинг афсонавий икки шаҳарни бир- биридан ажратиб турар эди. Шоҳлик элчилари бу йўлни икки кунда Омонқўтонда тунаб босиб ўтишар эди. Карвонлар эса бу йўлни тўрт кунда босиб ўтишар эди. “Амир йўли“да доимий равишда таъмирлаш ишлари олиб борилган, ободонлаштирилган, кенгайтирилган. Айниқса йўлнинг юқори қисми 30 км (фарсах) Қоратепадан бошлаб тоғ ёнбағирлари билан ўтадиган жойларига алоҳида эътибор билан қаралган. Яқин атрофдаги қишлоқларда яшовчилар қишги- баҳорги табиат офатларидан сўнг йўл таъмирлаш ишларига жалб этилган. Бизнинг вақтимизгача “Амир йўли”нинг тоғли қисми яхши сақланиб қолган. Омонқўтондан бошлаб у дарё қирғоғи бўйлаб аста-секин кўтарилиб боради ва давон ёнига, ўрта асрлар карвон саройи жойлашган жойгача боради. Тўғри йўлиинг айрим қисмлари жала ёғинлари билан ювилган ёки ариқлар билан ковланган, ёввойи ўсимликлар қопланган бўлсада, лекин барибир яхши сақланиб қолган. Давондан ошгандан сўнг йўл илонизи бўлиб тоғнинг қоя тошли сувайирғич қисмидан пастга томон туша бошлайди. Бу жойда йўлнинг кенглиги анча бўлиб 6-8 метргача етади. Бу ўз вақтида қарама-қарши келаётган карвонларни қия ёнбағирда бир-биридан айланиб ўтишга имконият берган. Йўлнинг чекка қисмлари тош девор билан ўраб олинган бўлиб у юкли жониворларни жарга қулаб тушишдан сақлаб қолган. Бундан ташқари девор карвонларни кучли шамол ва қор бўронларидан ҳимоя қилган. Баъзи бир жойларда йўл бир нечта тармоқга бўлинган бўлиб, у жойларда карвонлар катта қиялик бўйлаб кўтарилиш ва тушиш вақтида вақтинча дам олиш учун тўхтаганлар. Тоғ ёнбағрининг ўрта қисмида тик девор билан ҳимояланган йўловчилар ва карвонлар учун боши берк кенг йўл шаклидаги тармоқ қурилган бўлиб, у жойда энг кучли бўрон вақтида ҳам хавфсиз бўлган. Уни олдида ёши уч юз йилдан ошган кекса дарахт улкан арча сақланиб қолган. Йўлнинг мураккаб ва хавфли қисми кенг

ботиқ шаклидаги тоғ этагида икки дарёчалар бирлашган жойда тугайди ва жойни катта ўрта асрлар шаҳри қолдиғи билан қўшиб Чохак Работ деб номланган. Бу жойда ҳозирги кунларда ҳам ер устидан кўплаб пишган ғишт синиқларини, керамик идиш-товоқ қолдиқларини, бузилган хумдон изларини кўриш мумкин. Қуйироқда жойлашган Қайнар қишлоғи аҳолисининг маълумоти бўйича бу жойда қадимий ғишт заводи бўлган. “Амир йўли” узоқ вақт мавжуд бўлди ва ўтган асрнинг 30- йилларигача йўл сифатида ишлатилди. Катта йўл қуриш ва ободончилик ишлари бу жойда XVII асрда Абдуллахон даврида, машҳур кўприклар, йўллар, тўғонлар қурган хон даврида олиб борилди. Лекин кейинги йилларда “Амир йўли” унитила бошлади. Ҳозирги вақтда Самарқанд томондан Тошкент-Термиз трактидан чап тарафда давонга етмасидан ўртасидан кетадиган унча катта бўлмаган йўлнинг ўн уч километридан кейин Қашқадрё томондан “Мингчинор” ресторани олдидан чиқадиган жойда тугайдиган қисмини ҳозирги вақтда 24 давлат ҳудудидан ўтган машҳур Ипак йўлининг ягона сақланиб қолган ва Самарқандни Ҳиндистон билан боғлаган “Амир йўли” эканини ҳаттоки маҳаллий аҳоли ҳам унита бошлаганга ўхшайди. “Амир йўлининг” аттрактивлигини қандай ошириш мумкин. Бу тарихий йўл туризмга хизмат қилиши учун нима қилиш керак. Бизнинг фикримизча, ишни энг соддасидан бошлаш керак. Биринчидан, Самарқанд томондан ҳам, Қашқадарё томондан ҳам “Амир йўли”нинг бошланиш ва тамом бўлишини кўрсатувчи йўл кўрсатгичларини қўйиш керак. Иккинчидан, туристик йўл кўрсаткичларда Буюк Ипак йўлининг бир қисми бўлган бу тарихий йўлнинг тарифини ва тарихий аҳамиятини кўрсатувчи маълумотларни реклама этувчи маълумотларни қўллаш керак. Чунки бу тарихий йўл ва давон ҳақида маълумотлар қадимги тарихий ва табиатшунослик китобларида кўплаб учрайди. Бу Самарқанддан давон орқали Кеш ва ундан Ҳиндистонга кетувчи энг қисқа йўл ҳақида IX- XI асрларда яшаган араб ва форс-тожик сайёҳлари кўплаб хотиралар қолдирганлар.

Қадимги вақтларда Амир йўли ва Тахта Қорача давони фақтгина Мовароннаҳрдагина эмас, ундан узоқ жойларда ҳам машҳур бўлган. Эҳтимол, ҳар бир даврда унинг номи ҳам ўзгариб турган. Лекин улар шу даврлардаёқ ўзгариб ҳозирги маҳаллий топонимикада ҳеч қандай из қолдирмади. Қадимги вақтларда Кешдан (Шахрисабз) Самарқандга ўтувчи бу давон ҳақида араб, форс-тожик сайёҳлари бу давонни ўша ердаги давон деб тарифлаганлар. Араблар даврида VIII асрдан бошлаб эса ушбу давон тўғридан-тўғри “Кеш” давони деб аталган. Чунки Кеш ёки Нахшаб (Қарши) орқали Самарқандга ўтадиган давон шу бўлган. Тарихий маълумотларга кўра VIII асрнинг биринчи ярмида арабларга қарши турк ва сўғд баҳодирлари ўртасидаги даҳшатли жанг шу давон олдиди бўлиб ўтган. Ундан олдинги милодга қадар Искандар Зулқарнайн ва Ахмонийлар даврида эҳтимол бу давон “Суғд” давони деб аталган бўлиши мумин. Чунки бу давондан кейин сўғд эли ва унинг пойтахти Самарқанд жойлашган. Кейинроқ ушбу давон Тахта Қорача номи билан Ғиёсиддин Алининг “Темурнинг Ҳиндистонга юриши кундаликлари” китобида ёдга олинади. Кейинроқ “Бобурнома” китобида ушбу давоннинг номи бошқача аталган “Самарқанд билан Кеш орасида бир тоғ тушубдир. Итма к дабони дерлар, Сангторошлик қилур, тошлари тамом бу тоғдан элтурлар”. Бундан ташқари буюк ўзбек шоири Алишер Навоий Самарқанддан Ҳиротга шу давон орқали ўтган деган фикр ҳам мавжуд. Бундан ташқари давон ва ундан ўтган йўл устидаги Амир Темур тўхтаб ўтган жойлар ҳақида аниқ маълумотлар ёзилган асар мавжуд. Ғиёсиддин Али Соҳибқирон Амир Темурнинг Ҳиндистондан Ватанига қайтиш вақтидаги маршрутни ёзар экан, бу тўхташ жойларининг таърифини беради. “Сешанба, Шаъбон ойининг биринчи куни (8 апрель 1399 йил) Шонли Кеш шаҳри ҳазрат олийларининг келиши туфайли жаннатга айланди... Сешанба ўн бешинчи Шаъбон ойида (22 апрель 1399 йилда) Ҳазрат олийлари Кешдан чиқдилар ва Рўдак дарёси қирғоғида чодир тикдилар. Баланлиги қуёш ва ойга қадар бўлган давлат хазинаси ўн олтинчи сана чоршанба, ҳеч

ким томонидан эгалланмаган Чоҳор Работ деган жойда тўхтадилар. Ўн еттинчи сана, пайшанба куни Ҳазрат олийлари ўша ердаги довондан ошиб тушиб Қутлуғ юрт деган жойда тўхташга изн бердилар. Жума куни у киши у жойдан Тахта Қорачага келдилар, шанба ўн тўққизинчи сана Шаъбон ойида, шаҳар ташқарисидаги боғ қаср Жаҳоннамо олам тожидаги улкан олмас ёруғидан дунё кўрсатгичига айланди. Шанба йигирманчи санасида Давлатободдаги боғда тўхтадилар ва у жой жаҳон Султонининг ёруғ чеҳраси пайдо бўлиши туфайли ўз номини оқлади. Якшанба йигирма биринчи Шонли сана кун ҳазрат олийлари шўх кайфият билан шаҳар чеккасидаги қаср- боғи Дилкушога қадам қўйишга изн бердилар. Шаъбон ойининг йигирма иккинчисида осмон каби улуғвор давлат байроғи пойтахт шаҳар Самарқандга етиб келдилар”. Ғиёсиддин Алининг XV асрда ёзилган ушбу “Кундалик”идаги, Шаҳрисабз-Самарқанд ўртасидаги кўпчилик тарихий номларни излаб топиш учун таърифланган Кеш-Шаҳрисабз шаҳридаги тарихий йўлдан саёҳатга чиқамиз. Йўлимиз кўм-кўк боғлар ўртасидан ўтади ва Қашқадарё дарёсининг ўтлар билан қопланган текис қирғоғига чиқади. Демак. Тарихий Рўдак ҳозирги Қашқадарё дарёсига тўғри келар экан. Дарё қирғоғида дам олиб биз ҳам йўлга чиқамиз. Йўлимиз Китоб шаҳридан Жайрали, Совуқбулоқ қишлоқларидан ўтади ва Тахта Қорача давонининг ҳозирги ва эски йўллари бўлинадиган жой, гўзал Мингчинор боғи ва ресторани ёнидан ўтиб ўнгга қўҳна давон йўлига буриламиз. Бу қўҳна йўл билан бир неча километр юрганимиздан кейин йўл икки қисмга бўлинади. Бу қўҳна йўллардан ўнг тарафдагиси, ҳозир ташландиқ ҳолга тушиб қолгани билан юрамиз,бу йўл Равотнинг чап қирғоғи билан боради ва бир километрча юргандан кейин сойнинг ўнг қирғоғида текис майдончада қурилиш излари ва тўртбурчак шаклидаги қадимий ғишт қолдиқларини топамиз. Демак, Чоҳар Работ деб номланган жой Работсой бўйидаги майдончада жойлашган бўлиши керак. Ғиёсиддин Алининг “ҳеч ким томонидан эгалланмаган Чоҳор Работ деган жойда тўхтадилар”. Жумласи бўйича фикрласак, бу жойни ўша вақтда ҳам

вайрона ҳолида бўлган ва эҳтимол, олдинроқ мўғил босқини вақтида вайронага айлантирилиб, кейинроқ қайта тикланган бўлиши мумкин, деган фикрга келамиз. “Ўн еттинчи сана пайшанба куни Ҳазрат олийлари ўша ердаги давонидан ошиб тушиб Қутлуғ юрт деган жойда тўхташга изн билдирдилар”. Равотсой чап қирғоғидан эски йўл билан 1675 метр баландликдаги давонга кўтариламиз. Бу машҳур Тахта Қорача давони бўлиб у ҳозирги Қашқадарё ва Самарқанд вилоятларини ажратиб турувчи сув айирғичидир. Бу давондан кейин йўл Зарафшон водийси томон туша бошлайди ва асосан йўл сой чеккасидан кетади. Худди шу йўл бошланиш жойида давон олдида кенггина майдон бўлиб, бу майдонда ўрта аср карвонсаройи қолдиқлари топилган. Ёдга олинган Қутлуғ юрт деган жой шу ер деб тан олган ҳолда Жаҳоннома қасрини Қоратепа қишлоғи олдидаги тепаликдан топамиз. Бу жойларда Қашқадарё дарёси олдида, Чоҳор Работ деб номланган Работсой ўртасида, Қутлуғ юртда ва Қоратепа қишлоғи олдидаги Жаҳоннома қасри жойлашган тепалик устида махсус кўрсатгичлар ўрнатиб унга шу вақтларда буюк Соҳибқирон Амир Темур шу жойларда тўхтаб ўтган деган ёзувлар ёзилиши керак. Булар ҳаммаси Амир йўли ва Тахта Қорача давонининг аттрактивлиги (жозибадорлигини) оширади. Бундан ташқари “Амир йўли“, деган туристик буклет чиқариб унда йирик масштабли карта тузилган бўлиши керак ҳамда унда йўлнинг барча қисми ҳозирги “Мингчинор”, ресторанидан Омонқўтонга қадар бўлган йўл унинг енгил ўтадиган ва ўтиши қийин бўладиган, ҳамда албатта хавфли қисмлари аниқ кўрсатилиши керак. Ҳозирги вақтда Қашқадарё томонда “Амир йўли”нинг охирги қисми ковлаб ташланган ва ўтиб бўлмас ҳолга келган. Бу жой маҳаллий ҳокимият билан келишилган ҳолда ободонлаштирилиши керак. “Амир йўли”нинг бутун давомида валонтёрларни жалб этган ҳолда, тозалаш ишлари олиб борилиши, йўл кўрсатгичлари ўрнатилиши керак. Демак , “Амир йўли” ва давонни туристик мақсадда фойдаланишни қандай тасаввур этамиз?

Икки Самарқанд ва Қашқадарё тарафдан “амир йўли”нинг бошланиш қисмига, театрлашган кўриниш тайёрланган қисмига туристлар олиб келинади. Бу кўриниш Амир Темур давридаги карвон шаклида бўлиб, туристлар автомобиллардан Буюк ипак йўлидаги карвонга ўтадилар. Уларни отлардан ёки туялардан тузилган ўрта асрлар карвонига ўтирғизишади, олдинда карвон боши ва қуролланган аскарлар юрадилар, карвон “Амир йўли” бўйлаб ҳаракатга келади ва тарихий Чоҳар Работ, Қутлуғ юрт, Тахта Қорача давони устида ва Қоратепа қишлоғидаги Жаҳоннома қасри жойлашган жойда тўхтаб ўтади. Бу жойда ўрта асрлар серҳашам чодирлари ўрнатилган бўлиб, ундаги ёзувлар шу йилнинг шу санасида Соҳибқирон тўхтаб дам олган жой эканини кўрсатади ва туристларни бу тарихий жойда дам олишга чақиради. Турнинг охирида хорижий туристларга ўзига хос ҳужжат ёки сертификат берилиб, унда ушбу турист ўрта асрдаги карвон таркибида қадимий Ипак йўлидан ҳақиқатан ҳам ўтганлиги тасдиқланади. Буюк Ипак йўли харитасининг Жиззах-Самарқанд қисми Минг йиллар давомида Турон ва унинг пойтахти Самарқанд денгиз сингари тўлқинланиб турган карвон йўлларининг марказидаги куриқлик гавани каби улкан жой бўлган. Унинг атрофидаги тоғлар ва чўллар оралаб ўтиб келган буюк ипак йўлининг уч тармоқи жанубий марказий ва шимолий йўллар Самарқандга келиб қўйилган. Шу сабабли Самарқандни буюк ипак йўлидаги мавқеини таърифлар экан можар олими Ҳермон Вамбери “Ушбу аҳволга кўра, Самарқанднинг бутун Осиё савдосида мол омбори ўрнини олганини фаҳмлаш жуда осон деб ўйлайман.Хусусан, бундай ички савдо яхши тараққий этиб, катта аҳамиятга молик эди ва ниҳоятда улуғ миқдорда эришган эди. ” Бу ерга Ҳиндистондан жуда кўп атторлик ва буёқ тижорати карвонлари келиб турарди. Хитой бу ерга ипак газламалар, чинни косалар, қадаҳлар,мулк, қимматбаҳо ақиқ тошлар юборарди. Мамлакатнинг шимол тарафидан ноёб пўстинлар келар эди. Ушбу турли иқлимларнинг моллари самарқанд бозорларида той-той бойланиб, осиёнинг энг катта шаҳарларига ва

буюк йўл орқали ғарбий Европага жўнатилар эди. Савдогарлар бу йўл билан Хоразм, Астробод, Нижний Новгород, Москва йўли билан Генза кўлига борар эди. Иккинчи Хитой-Казвин-Табриз-Трабзун йўли билан генуяликларнинг , веницияликларнинг , пизаликларнинг савдо кемаларига тушиб , Европага етарди .(15.55) Шу сабабли Самарқанд Шарқдан Хитой томондан келувчи карвонлар учун охирги нуқта бўлган. Кўпчилик Хитойлик савдогарлар 12 минг километридан ортиқ чўзилган Буюк Ипак йўлининг барчасини босиб ўтишмай йўлнинг ярмида жойлашган Самарқандда ёки унга қўшни бўлган Бухоро ва Хоразмда молларини сотишган ва бошқа ернинг молларини олиб юртига қайтиб кетишган. Кейинги йилларда Ўзбекистонда чоп этилган Буюк Ипак йўлини кўрсатувчи барча хариталарда (Великий щ ёлковий путь , Тошкент 1998 й Буюк Ипак йў л идаги туризм. Тошкент –2008 й) буюк Ипак йўлининг Жиззах –Самарқанд орасидаги қисми ғалати ҳолда қўрсатилган. Хозирги вақтда бу икки шаҳар орасидаги йўл юз километр бўлиб Жиззах-Ғаллаорол , тарихий дашти Катвон чўли , ҳозирги Булунғур шаҳри орқали текислик зонасидан ўтади. Лекин нима учундир ушбу хариталарда кўрсатилган Ипак йўлининг трассаси Жиззах шаҳрининг шимолидан ўтиб , Ғаллаоролнинг жанубидан ўтади ва Сангзор дарёсининг водийси бўйлаб тўғри жанубга Туркистон тоғларига томон юради тоғолди зонасига етгандан кейин яна шарқга келган томонига параллел ҳолда юради ва тоғ устида жойланган Зомин миллий боғи майдонигача етиб боради , ундан шарқга яни жанубга бурилиб Туркистон тоғини кесиб ўтган Шаҳристон довонидан деярли 3378 м баландликдан Зарафшон дарёси ҳавзасига кесиб ўтади ва Зарафшон дарёси чап қирғоғи , Зарафшон тоғи ёнбағри бўйлаб 1370 метр баландликдан ғарбга юриб , Самарқанднинг жанубидан кириб боради. Жиззах шаҳридан бу маршрут билан юрилса, уч юз километр яқин йўл босилар икки дарё Сангзор ва Зарафшондан бир неча марта кечиб ўтилар 3378 метрдан баланд Туркистон тоғидан ўтиб Шаҳристон давони орқали Зарафшон водийси ва ундан Зарафшон тоғининг шимолий ёнбағри билан юрилиши керак эди. Жиззах

шаҳридан атиги юз километр жойда текис майдонлар орқали бериш мумкин бўлган Самарқанд шаҳрига уч юз километр тоғ давонлари билан ошиб борадиган жой билан нима зарурат орқали юриш шартмикан? Бунинг устига ўша вақтда транспорт воситаси бўлган “чўл кемаси” туянинг тоғ жойда қўлланилмаганлиги факторини эътиборга олсак, умуман бу йўлнинг номақбул эканлигини тушунамиз. Лекин ҳақиқатдан Жиззах шаҳридан Самарқандга қадар Буюк Ипак йўли қандай ўтган экан. Бу ҳақда тарихий ва этногрефия маълумотларни йиғиб у ўтган йўлни тиклашга ҳаракат қиламиз. Ўрта аср географлари Дизек деб номлашган ҳозирги Жиззах шаҳри Буюк Ипак йўлидаги катта бир марказлардан бири бўлган. Бу шаҳар олдида устида қадимий уйлар вайроналар бўлган Пардакултепа Комилбобо тепалари мавжуд бўлиб улар карвонларнинг Самарқандга ўтказувчи звеноси бўлиб ҳизмат қилган. Дизек орқали ўтган карвон йўли ғарбга қараб Сангзор дарёсининг икки тарафида жойлашган ва Нурота ва Молгузар тоғларининг учрашган жойдаги “Темур дарвоза” деб номланган дарадан ўтувчи ўзига хос йўлак орқали ўтган , Ипак йўлининг бу ердан ўтганлигини тўғрисида халқ афсоналари маълумот беради. Сангзор дарёсининг ўрта оқимида “Темур дарвоза” олдида қишлоқ жойлашган бўлиб унинг номи Бахмалдир. Кексалар гапига қараганда бу жой илгари Бахмал булоқ деб аталган. Афсоналарга кўра илгари бу булоқ олдида савдогарларнинг бахмал матолари бўлган. Бу жой тўғрисида яна шуни сўзлашадики бу жойда илгари вақтда катта “шаҳар” , бўлган (номи унитилган). Шаҳар пистализор ўртасида жойлашган , б утун атроф муқаддаслаштирилган булоқлар атрофида кўп сонли қурбонликлар эчкилар , сигирлар сўйилган , лекин ҳеч қачон хўрозлар ва товуқлар қурбонликка берилмаган. Шу тарзда биз Сангзор дарёсининг ўрта оқимида савдогарлар тўхтайдиган шаҳар ёки карвонсарой мавжудлиги тўғрисидаги халқ а фс онасига эгамиз. Бу жойда савдогарлар бахмал бўлишган деган иборани шундай маънода тушуниш мумкинки , бу жойда ўтроқ-деҳқончилик районларидан ва кўчманчи чўл зонасидан келган савдогарлар ўртаси

товарларни айрбошлаш жараёни борган. Чунки бу жой ўтроқ Суғдиёна ва Уструшана бир томондан , кўчманчи дашти қипчоқ элатлари бошқа томондан учрашадиган чегара зона бўлган. Умуман олганда, бу афсона “Темур дарвоза” (Жилон ўти) дараси орқали Сангзор дараси ёнбағридан карвон йўли ўтганидан хабар беради. (23.128-129) “Темур дарвозаси” , “Жилон ўти” дарасидан тарихий йўл ўтганлиги тўғрисидаги маълумотни тўғридан-тўғри унинг ёнбағридан уқиб олиш мумкин. Бу ерда эски вақтда йўл устига қурилган темир йўлнинг тик ёнбағрида Россия империясининг темирдан ясалган икки бошли бургут акс этган герби бўлган , унинг пастроғида эски рус ва араб алфавитларидаги ёзувлар мавжуд. Милодий 1425 йилда битилган араб алфавитдаги биринчи ёзувни ўқиймиз: “Оллоҳнинг ёрдами билан буюк султон , шоҳлар ва халқларни бўйсиндурувчи Оллоҳнинг сояси , худо қонунлари ва суннийликнинг суянчиғи , диннинг қудратли шоҳи Улуғбек Гурган (Оллоҳ унинг шоҳлик ва ҳукмронлик даврини узайтирсин) жетлар ва муғуллар юртига юриш қилди ва соғ-саломат қайтди , 928 янги ой йили .” Жаҳонгир Темурнинг набираси Улуғбек илм-фан намояндаси , улуғ олим , астроном ва математиқ сифатида катта шуҳрат қозонган. Албатта , унинг ҳукмронлиги даврида қонли урушлар ҳам бўлиб турган. Улуғбекнинг буйруғи билан унинг муваффақияти қояга ўйиб ёзилган. Милодий 1571 йилда битилган иккинчи ёзувда шундай дейилган: «Са ҳродан ўтувчилар , қуруқлик ва сув устида саёҳат қилувчилар шуни қўрсинлар , 979 йилда халифаликнинг суянчиғи , буюк оллоҳнинг сояси буюк ҳоқон Абдуллахон Искандархон ўғлининг жанговар аҳолиси билан Дарвешхон ва Бобохонлар , бошқа ўғиллар қўшилган лашкарлари билан жанг бўлди. Уларнинг қаторларида султоннинг қариндошларидан 50 мингга яқин киши , хизматкор одамлардан 400 минг киши , Туркистондан , Тошкентдан , Фарғонадан ва Даштиқипчоқдан ҳам бор эди. Бахтли юлдуз соҳиби жангчилари ғолиб келдилар. Таърифланган султонларни енгиб , уларнинг жангчилардан шунчаси ўлимга маҳкум қилдики , жангда ўлганлар ва асирликда ўлдирилганлар қони бир ой давомида Жиззахга (Сангзор) дарёси устидан

оқди. Бу маълум бўлсин » . Кўҳна кирилл ҳарфида ёзилган учинчи ёзувда шу сўзлар ёзилган “Николай II 1895 йилда буюрди Темир йўл бўлсин 1898 йил бажарилди”. Қоядаги бу ёзувлар шуни кўрсатадики , Буюк ипак йўлининг савдо йўли маълум вақтларда уриш йўлига ва охирида ҳ озирги замонги темир йўлига айланган . Буюк Ипак йўлининг бу қисмидаги кейинги нуқта Катвандиза қалъаси бўлиб, у Дашти Катвонда жойлашган. Ҳозирги Ғаллаорал ва Булунғур ўртасидан текис жой қадимий вақтда Дашти Катвон деб аталган. Ғубдинтау ва Туркистон тоғлари ўртасида жойлашган ва унчалик катта бўлмаган чўл жой қадимий даврдан бошлаб Буюк Ипак йўли атрофидаги маданий ва тарихий жой бўлиб хизмат қилган. Бу тўғрисида Дашти Катвонда топилган ва Марказий Осиёдаги ягона бўлган сўғд-сак календари хабар беради. Бу календар жойлашган жой маҳаллий аҳоли томонидан Шахидтепа деб аталади ва Ғалла-орол тумани майдонида жойлашган, Унинг ёши икки минг йилдир. Календар кўриниши эллипс шаклида бўлиб диаметри 550-600 метрдир. Унинг маркази қўрғон шаклида бўлиб диаметри 84 метр ва баландлиги 12 метрдир. Унинг атрофида доира шаклида баландлиги 1 метргача бўлган қўргончалар жойлашган бўлиб улар сони 365 та. Бу календар бу жойда икки минг йил олдин бир йил ичидаги кунлар сонини аниқ билишганини ва эҳтимол бошқа астрономик ҳисобларни қилиб уларни Буюк Ипак йўли орқали оламга тарқатилганини тахмин этиш мумкин. “Китоб ул Ансаб” да ёзилганига кўра 536 хижр йилининг 5 сафарида (9 сентябр 1141 йили) Буюк Ипак йўлидан келган икки буюк куч селжуқ Султон Санжар билан карахон Махмуд динсиз Қарахитойлар билан Дашти Катванда жанг қилган ва бу жангда 100 минг (Бартольд маълумоти бўйича 30 минг) мусулмон ҳалок бўлган. (23.77) Шахидтепа олдида жойлашган Хўжаи Кобуд қишлоғининг қабристонидан топилган қадимги нақшиндор қабр тоши бу жойда иззат-

обрўли одам дафн қилинганини ва эҳтимол, у карвон йўлида вафот этган сайёҳ бўлиши мумкин деб хулоса қилиш мумкин. Араб сайёҳи Ибн Хардадбек Буюк ипак йўли билан сайёҳат қилган вақтда Дашти Катвонда жойлашган Катвандизу шаҳарчаси ҳақида ҳикоя қилади. Бу жойларда археологик қазиш ишлари олиб борган Ю.Ф.Бураков Ибн Хардадбек таърифланган Катвандизу шаҳрини Ғаллаорол туманида Сангзор дарёси қирғоғида ўрналашган Курғонтепа ўрнида жойлашган фикрни олдинга сўради. (25.62) Китоб муаллифлар 2009 йилда Жомбой тумани ҳудудида текширилган Девонатепа қўрғони, ундан топилган 5 см. кичик будда ҳайкалчаси ушбу тепани Ибн Хардотбек таърифлаган Ипак йўли устида жойлашган иккинчи шаҳарча эканлигини таърифлайди ва у Самарқанддан 30 километр масофада жойлашган. Ғаллаорол шаҳри олдида Сарбозор, Булунғур ҳудудида Яканчик бозор, Самарқанддан ўтгандан кейин Мирбозор деб аталган аҳоли пунктлари мавжуд бўлиб уларда қадим вақтлардан хафтанинг маълум кунларида савдо қилишган ва шу йўл билан савдогарларга йўл-йўлакай ўз товарларини сотиши ва маҳаллийларни олиш имкониятини беришган. Ғаллаорол ва Булунғур шаҳарлари ўртасида каллакесарсой деб аталган сой ўрнашган. Маҳаллий аҳолининг айтган афсоналарга қараганда бу сойда бир вақтда қароқчилар жойлашган бўлиб, улар йўлдан ўтган карвонларни тунаганлар ва қаршилик кўрсатганларни сойда бошини кесганлар ва шу сабабли у шу ном билан аталган. Юқоридаги маълумотларнинг барчаси Буюк ипак йўлининг Жиззах- Самарқанд қисми Дизек-Темур дарвоза-Бахмал-Катвондизу-Сарбозор-дашти Катвон - каллакесарсой-Шахидтена-Хўжаи-Кобуд-Жомбойдаги Девона-тепа Яканчик бозор ва Самарқанд орқали ўтганини кўрсатади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962. 7. Клавихо Рюи Гонсалес. Дневник путешествия ко двору Тимура (1403- 1406гг). С.-Пб. 1881.

O'xshashlar

Буюк Ипак йўли. Шаклланиши, ривожланиши, тармоқлари ва аҳамияти

Ўзбек давлатчилигининг шаклланиши ва дастлабки тараққиёт босқичлари. Буюк Ипак йўли

Оллокулихон

XX - аср бошларида Хива хонлиги

Ўзбекистонда музей иши тарихи. Туркистонда дастлабки музейларнинг вужудга келиши