Gominidlar evolyusiyasining ilk bosqichi - Tarix - Referatlar

Gominidlar evolyusiyasining ilk bosqichi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

323.25390625 KB

Ko'chirib olish

Gominidlar evolyusiyasining ilk bosqichi Reja: 1. Avstrolopiteklarning vujudga kelishi 2. Avstrolopiteklar yashagan tabiiy shart sharoitlar 3. Ilk avtrolopiteklar guruhi 4. Markaziy va Sharqiy Afrikadan topilgan paleantropologik topilmalar tavsifi 5. Sharqiy va Janubiy Afrikadan topilgan paleantropologik topilmalar tavsifi 6. Avstrolopitelar to‘g‘risidagi yangi antropogenez nazariyalar.

1. Avstrolopiteklarning vujudga kelishi O‘rta va so‘nggi pleystosen davriga kelib, eng qadimgi maymunsimon odamlaridan keyin hozirgi zamon odam turi – neandertal odamlari shakllanadi. Shunday odam qoldig‘i birinchi bor 1856 yil Germaniyaning Dyusseldorf shahri yaqinidan oqib o‘tadigan Neandertal daryosi vodiysidan topilgan edi. Avvaliga bu topilma olimlar o‘rtasida katta mulohazaga sazovor bo‘ldi. Masalan, ayrim olimlar bu topilma potoligik jihatdan boshqa individumga taalluqli bo‘lishi mumkin, degan fikrlarni ham bildirgan. Biroq 1965 yilda, keyin 1948 yilda Gibraltar tumanidan qo‘lga kiritilgan topilmalar bunday ortiqcha mishmishlarga nuqta qo‘ydi. Bundan tashqari, voyaga yetgan neandertallar va bolalarga taalluqli neandertal tipidagi topilmalar Angliya, Belgiya, Fransiya, Chexoslavakiya, Ispaniya, Shveysariya, Yugoslaviya, Vengeriya, Kritda, Afrikaning turli viloyatlarida, O‘rta Osiyoda, Falastin, Eron, Iroq, Xitoy va Yava orollarida topilgan. Bunday keng hududlardan aytilgan mazmundagi topilmalarning qo‘lga kiritilishi hozirgacha davom etmoqda. To‘g‘ri, bunday topilmalarning ayrimlari favqulodiy, ayrimlari geologik jihatdan teginilgan qatlamlardan ham qo‘lga kiritilgan. Morfologik jihatdan neandertallar jismoniy tomondan eng qadimgi gominidlardan birmuncha farq qilardi. Ularning o‘rganilishiga qaraganda neandertallar o‘rta bo‘yli, baquvvat hamda boshqa xususiyatlari bilan hozirgi zamon odamlariga yaqin turardi. Ular juda harakatchan, qo‘l barmoqlari baquvvat bo‘lgan. Ammo hali ular arang tik emas, balki ozroq enkayib yurar, lekin chaqqon harakat qilardi. Neandertal odamlarining bosh miyasi hozirgi zamon odamlariga yaqin bo‘lib, hajmi o‘rtacha 1200 m 3 dan 1600 m 3 ni tashkil qilgan. Bu degani ayrim neandertallarning miya hajmi hozirgi zamondagi o‘rtacha taraqqiy qilgan odamlarnikidan ham biroz yuqori bo‘lgan. Biroq ularning miya tuzilish tarkibi biroz hali qoloq edi. Neandertallarning bosh chanoq tuzilishi ham maymunsimon odamlarga yaqin turardi. Iyak suyagi bo‘lmagan. Shuni aytish lozimki, Afrika, Osiyo, Ovropa neandertallari orasida o‘ziga xos taraqqiyot xususiyatlari bo‘lib, bu jarayonning ketma-ket rivoji stadial taraqqiyotga olib kelgan. Shuning uchun ham afrikalik va osiyolik neandertallar ovropaliklarga nisbatan qadimiyroq ko‘rinadi.

Ammo bu topilmalarning geologik jihatdan yoshi Ovropa topilmalariga qaraganda ancha yosh. Shunday qilib, janubiy o‘lkalarda yashagan neandertallar, shimolliklarga qaraganda ayrim xususiyatlari bilan farq qilgan. Neandertallar davri tarixini o‘rganishda Falastinaning Mugaret es-Sxul g‘oridan 1932 yilda qo‘lga kiritilgan topilma muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. G‘ordan morfologik jihatdan o‘ziga xos bir necha jasadlar topilgan. Bu topilmalar o‘z inventarlari bilan boshqa topilgan neandertallarga xos edi. Geologik jihatdan ham Falastinadagi topilmalar Ovropa topilmalariga to‘g‘ri kelardi. Umuman, neandertallar o‘z taraqqiyot yo‘lida morfologik jihatdan hozirgi zamon odamlariga yaqin turardi. To‘g‘ri, neandertal odamlari doimiylik bo‘lmasdan o‘laroq bir qator o‘zgarishlar yuz berdi. Ko‘pgina olimlarning fikriga qaraganda, Ovropa topilmalari ikki guruhdan: ilk va so‘nggi taraqqiyot bosqichlaridan iborat. Ilk guruhlar miya hajmining birmuncha progressivligi bilan xarakterlanib, hozirgi zamon odamlariga yaqin turgan bo‘lsa, so‘nggi guruhda ularning tuzilishi ilk va o‘rta paleolit davrlarida yashagan gominidlarga yaqinligi kuzatilgan. Ularning bir-biridan o‘zaro farqlanishi evolyusion taraqqiyotda har xil yo‘ldan rivojlanishda bo‘lganligini ko‘rsatadi. To‘g‘ri, olimlar orasida neandertal odamlaridan hozirgi zamon odamlari yetishib chiqmaganligi, balki ular o‘z taraqqiyot yo‘lida boshi berk holatga kirib qolganligi haqida katta mulohazalari fanda mavjud. Ammo qator olimlar hozirgi zamon odamlarining o‘tmishdoshi neandertallar, degan fikrda. Xullas, olimlarning katta bir qismi arxeologik manbalarga tayanib, so‘nggi paleolit madaniyati neandertallar evolyusiyasining mahsuli demoqdalar. Bu masalaning qanday yechilishi kelajakdagi fanlarning rivojlanishiga bog‘liq. Hozirgi zamon avlodi bu masalaning yechimini ko‘rib yashashga haqli. Neandertal tiplari yashagan davr muster, ya’ni o‘rta paleolit taraqqiyot bosqichiga to‘g‘ri keladi. Muster nomi Janubiy-G‘arbiy Fransiyaning Dordan departamenti hududida topib o‘rganilgan va Le Muste nomi bilan atalgan g‘or makoni bilan bog‘liq. Muster davri avvalgi adabiyotlarda 100-40 ming yilliklar bilan sanalangan. Ammo hozirgi vaqtda to‘plangan yangi materiallarni o‘rgangan olimlar muster bosqichini birmuncha qadimiylashtirishga harakat qilib, 100-80

ming yillar bilan sanalamoqdalar. Mehnat qurollar haqida so‘z borganda muste makonlaridan ko‘pincha tosh qurolga ikki tomonlama ishlov berish an’anasi asosiy tamoyillardan biri hisoblanadi. Neandertallar g‘orlarda ham, ochiq joylarda ham yashaganlar. Ularga taalluqli cun’iy ravishda qurilgan chaylasifat kulbalardan iborat manzilgohlar ham topilgan. Masalan, Ukrainaning Moldova 1 makonida mamont suyaklaridan aylantirib qalangan kulba topilgan. Uning tomi hayvon terilari bilan yopilgan bo‘lishi mumkin. Fransiyaning Trekaseg nomli makonidan maydoni 50 ga teng qator kulbalar topilgan. Bu kulbalarda ovchilar bolalari bilan yashagan bo‘lishi mumkin. Makonning har qadamida qirg‘ich qurollarning ko‘p uchratilishiga qaraganda, makonda yashovchilar hayvon terilarini, suyakni, yog‘ochni qayta ishlash ustamonlari bo‘lishgan. Bundan kelib chiqadiki, neandertallar hayvon terilaridan tikilgan kiyim-kechakka ega bo‘lishganlar. Bunday xo‘jalik taraqqiyoti sovuq, shimoliy o‘lkalarni ham ishg‘ol qilib, o‘zlashtirib yashashga olib kelgan. Bunday makonlar butun Afrika bo‘ylab, Yaqin Sharq, O‘rta Osiyo, Hindiston hududlarida ham ko‘plab topib o‘rganilgan. Xususan, bu borada Ovropa o‘lkalari birmuncha yaxshi o‘rganilgan. Hozirgi vaqtda Afrika va Osiyo hududlarida o‘rganilgan bu davr arxeologik madaniyatini bir maromda rivojlangan deb bo‘lmaydi. Yuqorida eslatilganidek, tabiat, ekologiya kabi sharoitlarga nisbatan aytilgan hududlardagi arxeologik madaniyat ma’lum darajada bir- birlaridan farq qilishi mumkin. Bu jarayon esa har bir mintaqa madaniy evolyusiyasining o‘ziga xos yo‘lini belgilaydi. 2. Avstrolopiteklar yashagan tabiiy shart sharoitlar Pleystosenning ilk va o‘rta bosqichiga kelib gominidlar oilasi evolyusiyasi o‘z nihoyasiga yetib, hozirgi zamon tipidagi odamzod vujudga keldi. Darhaqiqat, qadimgi Homo urug‘i vakili neandertal odami mehnat qilish bilan bog‘liq tuzumga ega edi. Jumladan, uning miya taraqqiyoti hozirgi zamon odamiga yaqin turardi, mehnat qilish qobiliyatiga ega edi, tik yurish va harakatchanligi bilan o‘zining avvalgi o‘tmishdoshlaridan keskin farq qilardi. Shu kabi xususiyatlarga

qaramasdan miya taraqqiyotida ojizlik hamda qo‘l harakatchanligi chegaralangan edi. Bu kabi yetishmovchiliklar fikrlash va nutqning bir maromda rivojlanishini ta’minlamas edi. Bunday yetishmovchiliklar hali toshni qurol yasash uchun qayta ishlash va texnologiyani takomillashtirishda ojizlik qilardi. Bu kabi xususiyatlar ijtimoiy hayot shaklining yuzaga kelishiga to‘sqinlik qilardi. Hozirgi zamon tipidagi odamlarning paydo bo‘lishi pleystosenning ikkinchi yarmi, so‘nggi paleolitning boshlang‘ich bosqichida sodir bo‘ladi. Fanda hozirgi zamon odam turi shakllanishining dastlabki joyi qayerda bo‘lganligi bilan bog‘liq masalada keskin mulohazalar yuz berdi. Bir guruh olimlar uning dastlabki vatani butun Eski Dunyo bo‘lganligi va Homo Sapiensning aynan shu hududlarda shakllanganligini yoqlab chiqdilar. Shu bilan birga hozirgi zamon turidagi odamlar neandertal odamlarning har xil irqi bilan bog‘liq ravishda vujudga kelgan, degan ta’limotni ilgari surishdilar. Bu ta’limot antropologik nuqtai nazardan polisentrizm gipotezasining paydo bo‘lishiga olib keldi. Shuning bilan birga bu ta’limot mualliflari ovropa irqi Ovropada yashagan neandertallardan tarqalgan, negroidlar afrikalik neandertallar irqi shaklidan va mongoloid irqi tipidagilar pitekantroplarning so‘nggi avlodidan shakllangan, degan ta’limotni yoqlab chiqdilar. Bu ta’limotning haqiqatga yaqinligini arxeologik dalillarning, jumladan, ilk paleolitdan so‘nggi paleolit davrigacha bo‘lgan uzluksiz rivojlanish tasdiqlaydi. Boshqa bir gipoteza fanda monosentrizm nomini oldi. Bu gipoteza tarafdorlari hozirgi zamon odam irqi bilan neandertal odam irqining morfologiyasining sezilarli o‘xshashligi yo‘q va hozirgi zamon turidagi odamning paydo bo‘lish markazi Old Osiyo va O‘rta Yer dengizi oykumenida yashagan har xil tipdagi neandertallarning aralashib yashashidan kelib chiqqan, degan fikrni qo‘llashdilar. Bu gipoteza tarafdorlari Falastin hududlaridan topilgan neandertallarda morfologik jihatdan birmuncha progressivligini vaj qilib, Xoma sapiyensning ilk vatani yuqorida aytilgan hududlar bo‘lishi mumkin, degan ta’limotni himoya qilib chiqishdilar. Umuman, odamzodning dastlabki paydo bo‘lish markazi qayer ekanligi masalasi fanda hamon mulohazali masala bo‘lib qolmoqda.

Ilk so‘nggi paleolit odamining morfologik jihatdan o‘ziga xos xususiyatlari ikkala gipotezani ham to‘la ma’qullamaydi. Masalan, so‘nggi paleolit davri odamlari vakillarining burun suyagining birmuncha ilgari o‘sib chiqqanlik xususiyati hozirgi ovropalik irqiga yaqinligini ko‘rsatmoqda. Burun tuzilishi kengligi, yuz suyagining yuzidan balandligi kabi xususiyatlari qadimgi va hozirgi zamon negroid irqiga yaqinligini ko‘rsatsa, so‘nggi paleolit odam topilmalarida yuz suyagining yalpoqligi xarakterli xususiyatlari mongoloid turdagi irqqa taalluqligidan guvohlik beradi. Umuman qaralganda, so‘nggi paleolit davri odamlarining bosh suyaklaridagi umumiy xususiyatlar monosentristik ta’limotni ko‘proq yoqlab chiqishga chorlaydi. Bu kabi xususiyatlar hozirgi zamon odamlarining so‘nggi paleolit davri boshlarida hali morfologik jihatdan to‘la shakllanmaganligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda inson evolyusiyasining ilk bosqichi qilib avstrolopiteklarni ( Australopithecus ) ko‘rsatishimiz mumkin. Inson evolyusiyasi bosqichida avstrolopiteklar o‘ziga xos guruh bo‘lib ularni bir xil ravishda ikki oyoqli maymunlarga va maymun boshli odamlarga qiyoslash mumkin. Primatlar orasida avstrolopiteklarning joylashtirishning murakabligi shundaki ularning tana tuzilishlarida zamonaviy maymunlarga va odamlarga xos mozaik belgilar bor. Bu belgilar birlashmasiga qanday yondoshuv zarur? 3. Ilk avtrolopiteklar guruhi Eng qadimgi avstrolopitek qodiqlari Chad Respublikasining Toros-Menalla degan joyidan topilgan bo‘lib uning yashagan davri 7-6 million yillar bilan davrlashtiriladi. Avstrolopiteklar guruhining so‘nggi vakili esa Janubiy Afrikaning Svartkrans degan joyidan topilgan bo‘lib uning yashagan davri 900 ming yil bilan davrlashtiriladi. Bu davr yirik avstrolopiteklarning yashagan davri bilan chegaralinadi. Demak avstropiteklar bundan 7 mln dan boshlab 900 ming yilgacha istiqomat qilgan. Ushbu davrlar oralig‘ida ularning ko‘plab turlari yashaganligi bugungi kunda fanga ma’lum bo‘lib ulgurdi. Shunday qilib avstrolopiteklar

guruhlarining bunday katta vaqt oralig‘ida istoqomat qilishi zamonaviy fanda inson evolyusiyasi jarayoni xaqida ko‘plab ma’lumot beradi. Avstrolopiteklar tarqalgan hudud ham juda katta bo‘lib ular Janubiy Saxro cho‘llaridan boshlab butun Afrika qit’sini o‘z ichiga qamrab oladi. Bugungi kunda fanga ma’lum bo‘lishicha avstrolopiteklar xech qachon Afrika qit’asini tark etishmagan. Yana shuni ta’kidlab o‘tish lozimki avstrolopitekka o‘xshagan mavjudot qoldiqlari Afrika qit’asidan boshqa Xitoy va Indoneziyada ham topilgan bo‘lib lekin ular o‘z isbotini topmagan hamda baxsli munozaralarga boy bo‘lib turibdi. Afrika qit’asi ichida avstrolopiteklarning istiqomat qilgan hududlari ikkta asosiy rayonga bo‘linadi. Bular Sharqiy Afrika (Tanzaniya, Keniya, Efiopiya) va Janubiy Afrikadir. Avstrolopiteklar yashagan davr va turlariga qarab ularni uch guruhga buo‘lib o‘rganishimiz mumkin. Ilk avstrolpiteklar – 7-4 mln yillar ilgari yashagan bo‘lib juda primitiv tana tuzilishiga ega bo‘lgan. Bugungi kunda ularning bir nechta turlari o‘rganilgan. Rivojlangan avstrolopiteklar – 4 -2,5 mln yillar ilgari yashagan bo‘lib unchalik katta bo‘lmagan tana tuzilishiga ega bo‘lgan. Asosan Australopithecus urug‘i bir nechta turi bilan ajralib turadi. Yirik avstrolopiteklar – 2,5-1 mln yillar ilgari yashagan bo‘lib judak yirik tana va jag‘ suyaklari va juda kichik odingi lablari va juda katta pastki lablari bilan ajralib turadi. Yirik avstrolopitekla o‘z navbatida uchta turdan iborat Paranthropus guruhiga ham bo‘linadi . Bu guruhlar ichida ya’ni Sharqiy hamda Janubiy Afrika Respulikalarida yashagan avstrolopiteklar o‘rtasida taksonomik bog‘liqlik xam xali o‘z isbotini topgani yo‘q. Lekin avstrolopiteklarning bir vaqtning o‘zida va bir qancha hududlarda istiqomat qilishgani bir qancha faraz ilgari surilgan bo‘lsa ham xali fanga noma’lumoigicha qolmoqda. Yana bir qiziqarli jihati shundaki avstrolopiteklarning ayrim turlar eng qadimgi odamlar (yoki "ilk Homo ") vakillari bilan bir hududda ya’ni Sharqiy Afrikada yashaganliklari xaqida ikkilanishsiz e’tirof etishimiz mumkin.

Avstrolopiteklarning bosh chanog‘i shimpanzenikiga o‘xshash. Ular asosan yirik jag‘ suyagli, katta bosh suyaklari, miya xajmining kichigligi va keng yuz tuzilishi bilan xarakterlanadi. Avstrolopiteklarning tishlari yirik lekin joylashuviga ko‘ra odamnikiga yaqin bo‘lgan. Shunisi bilan ular maymunlardan farq qilganlar. Avstrolopiteklarning tana tuzilishidagi xarakterli belgilar bu ularning oyoqlarining uzunligi,, qo‘llarning kaltaligi, vertikal umurtqa suyagi va kengi pastki toz suyaklaridadir. Bu belgilari bilan avstrolopiteklar odamlarning tana tuzilishlariga yaqinligini va farqli tarafi ularni ayrim suyaklarini kichigligi bilan farqlanishidadir. Avstrolopiteklarning bo‘ylari bir metrdan bir yarim metrgacha bo‘lgan. Miya xajmlari esa 350-550 sm 3 bulganligi ularni zamonaviy gorilla va shimpanzega o‘xshashligini ko‘rsatadi. Agarda zamonaviy odamning miya xajmi 1200-1500 sm 3 bilan solishtiradigan bo‘lsak ancha katta farq kelib chiqadi. Avstrolopiteklarning miya xajmining tuzilishi juda primitiv bo‘lib shimpanzenikidan juda kam farq qiladi. 4. Markaziy va Sharqiy Afrikadan topilgan paleantropologik topilmalar tavsifi Avstrolopiteklarning turmush tarzi primatlarnikiga o‘xshash bo‘lmagan. Ular tropik o‘rmonlarda va savannalarda yashab asosan o‘simliklar bilan oziqlanishgan. Lekin shu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish lozimki so‘ngi avstrolopiteklar ba’zi olimlarning fikrlariga ko‘ra antilopalarga ov qilishgan yoki katta yirtqich hayvonlarning o‘ljalirini tortib olib oziqlana boshlaganlar. Ilk avstrolopiteklar asosan o‘rmonlarda keng tarqalishgan va yashaganlar. Janubiy Afrikaning rivojlangan avstrolopiteklari esa juda keng hududlarda tarqalganlar. Ular asosan o‘rmonlardan tortib quruq savannalarda yashashgan. Yirik avstrolopiteklar esa olimlarning fikriga ko‘ra ko‘proq suvga yaqin joylarda yashashgan. Lekin ba’zi bir olimlarning fikriga ko‘ra esa ular asosan quruq va ochiq landshaftli hududlarda yashashgan. Sharqiy Afrikadan topilgan avstrolopiteklarning qoldiqlari asosan ko‘l bo‘ylari yoki suvga yaqin bo‘lgan joylardan aniqlangan. Bu topilmalar ularning

xammasi suvga yaqin joylarda yashaganliklaridan dalolat bermaydi. Chunki aynan suvga yaqin bo‘lgan joylarda ularning suyak qoldiqlari yaxshi saqlangan. Balki avstrolopiteklarning yashagan hududlari suvdan uzoq joylarda joylashganligi ham bo‘lishi mumkin. Odatda avstrolopityeklar yashagan davr ryekonstrusiya qilingan Afrika landshaftlari o‘zida o‘rmonlar bilan birga quruq savannalarni ham qamrab oladi. Bu landshaftlarning hilma-hilligi balkim keyinchalik zamonaviy odamlarning yerning turli yerlarini o‘zlashtirilishiga olib kelgan bo‘lishi mumkin. Bu savollar va taxminlarga javobni aynan avstrolopityeklak yashagan davrdan qidirish maqsadga muofiq bo‘ladi. Avstrolopityeklar bir nechta individdan iborat guruhlar bilan istiqomat qilishib ozuqa topish maqsadida Afrika qita’si bo‘ylab ko‘chib yurishgan. Mehnat qurollari yasashni avstrolopityeklar xali bilishmagan lekin topilgan topilmalarni ularning mehnat qurollaridan foydalanganligi ko‘rsatadi. Ularning qo‘llarining o‘xshashligi ko‘roq odanikiga yaqin lekin shu bilan bir qatorda barmoqlari ko‘proq egilgan va ingichka edi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek birinchi mehnat qurollari bundan 2,7 million yil ilgari vujudga kelgan. Bu voqea avstrolopityeklar vujudga kelgandan so‘ng 4-4,5 million yil o‘tib sodir bo‘lgan. Janubiy Afrika avstrolopityeklari bundan 2-1,5 million yillar ilgari ko‘proq suyakdan mehnat va

ov qurollari sifatida foydalanganligini ko‘rishimiz mumkin.

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek eng qadimgi avstrolopitek qodiqlari Chad Respublikasining Toros-Menalla degan joyidan topilgan bo‘lib unga Sahelanthropus tchadensis nom berilgan. Shu bilan topilgan butun bosh chanog‘iga "Tumai" deb laqab qo‘yishgan. Sahelanthropus tchadensis ning yashagan davri bundan 7 million yil qilib davrlashtirilgan. 5. Sharqiy va Janubiy Afrikadan topilgan paleantropologik topilmalar tavsifi Keniyaning Tugen Xills joyidan topilgan ko‘plab paleantropolig topilmalar 6 million yil bilan belgilangan. Ularni asosan bitta turga birlashtirishib Orrorin

tugenensis (Orrorin) deb nomlashgan. Efiopiyaning asosan ikki Alayla va Aramis degan joylaridan ko‘plab suyak qoldiqlari aniqlangan va ularga Ardipithecus ramidus kadabba (5,5 mln. yilga yaqin) va Ardipithecus ramidus ramidus (4,4 mln. Yil ilgari, Ardipitek) deb nomlashgan. Keniyaning Kanapoi va Alliya Bey degan joylaridan topigan topilmalarga esa Australopithecus anamensis (Anamlik avstrolopitek) deb nom berishgan va uning yashagan davri 4 million yil ilgari deb davrlashtirildi. Ularning bo‘ylari bir metrdan ozgina oshiq bo‘lgan. Miya xajmlari esa shimpanzeniki bilan bir xil bo‘lgan. Bu ilk avstrolopiteklar guruhi yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek asosan o‘rmonlarda, o‘rmon oldi ko‘l bo‘ylarida va o‘rmon oldi dasht zonalarida yashashgan. Shubhasiz, aynan shu mavjudotlar odam bilan maymunlar o‘rtasidagi o‘tish bosqichini ko‘rsatib beradi. Biz amalda ular yashagan davr xaqida xech narsa bilmaymiz lekin shu bilan bir qatorda yillar davomida topilayotgan topilmalar bizga o‘sha davr xaqida boy ma’lumotlar bermoqda. Sahelanthropus ning bosh suyak chanog‘i, Orrorin ning toz suyak qoldiqlari va Ardipithecus ning toz suyak qoldiqlariga qarab bu mavjudotlarning ikki oyoqda xarakatlangan deb bemalol fikr yuritishimiz mumkin. Lekin Orrorin va Ardipithecus ning qo‘l suyak qoldiqlaridan ularning xali ham ikki oyoqda xarakatlanishiga qaramay qo‘llari yordamida xuddi zamonaviy gorilla va shimpanzelarga o‘xshab xarakatlanishgan. Ilk avstrolopiteklari tishlarining joylashuvi odam va maymunlarnikiga o‘xshash bo‘lgan va bu ularning o‘rtasida uchinchi majdudotligidan darak beradi. Balkim Sahelanthropus xozirgi gorillalarga qarindosh, Ardipithecus esa xozirgi shimpanzelargadir. Australopithecus anamensis esa umuman avlod qoldirmay qirilib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Bu taxminlarga kelajakdagi tadqiqotlar javob berishi mumkin. Masalan Ardipithecusni olimlar 1994 yili topishgan bo‘lsa ham birdan keng ommaga ma’lum qilishmadi. Faqatgina oradan 15 yil o‘tib 2009 yili bu topilma xaqida to‘liq ma’lumot berildi. Bunga sabab yuqorida ta’kidlab o‘tgan taxminlarimizdir. Ardipitekning suyak qoldiqlariga qarab olimlar uni maymun va

odamni bitta tanada mujasam bo‘lganligini ta’kidlashadi. Albatta bu narsa fanda uzoq vaqt davom etgan odam aymundan kelib chiqganmi degan savollarga javob bera oladi. Ardipitekning suyak qoldiqlariga qarab yana shu narsani ta’kidlashimiz mumkinki ular ikki oyoqda xarakatlana olishidan tashqari ko‘proq vaqt qo‘lda xarakatlangan. Bunga sabab qilib olimlar ularni asosan yopiq hududlarda ya’ni o‘rmonlarda istiqomat qilishganini qo‘rsatishadi. Olimlarning bu fikrlari oldinlar fanda ma’lum bo‘lgan odamlar quruqlikka chiqganidan keyin ikki oyoqda xarakatlana boshlagan degan nazariyani butunlay yo‘qqa chiqaradi. O. Lavdjoy degan olim Ardipiteklarning ikki oyoqda xarakatlana olishini tabiiy faktorlaning emas balki ijtimoiy va jinsiy aloqalarning mahsuli deb hisoblaydi. Bu mavjudotlar daraxtlarda va shuning bilan bir qatorda yerda xarakatlana olishgani va ayrim vaqtlarda to‘rt oyoqlab emaklaganini ham ko‘rishimiz mumkin. Ular asosan o‘simliklar barglari va ildizlari bilan oziqlanishgan. Ardipiteklarning suyak qoldiqlari bilan zamonaviy maymunlar gorilla va shimpanze shuningdek zamonaviy odamning suyaklari solishtirib o‘rganilganda shu narsa ma’lum bo‘ldiki odamsimon maymunlarga xos ko‘p belgilar mustaqil ravishda rivojlangan. Bugungi kungacha odamsimon maymunlar gominidalardan ajralib chiqib keyinchalik gorilla va shimpanzelarga bulinishgan degan nazariya mavjud edi. Biroq shimpanze bir qator belgilarga qaraganda gorilladan ko‘ra ko‘proq Ardipitekka yaqinligi ma’lum bo‘ldi. Bundan shunday xulosa qilishimiz mumkinki gorillalar demak oldinroq yoki keyinroq ajralib chiqib ketishgan. Ammo bu faraz o‘zining bo‘sh taraflarini ham ko‘rsatgani uchun vaziyatni mutloq boshqacha qilib tassavvur qilishimiz ham mumkin. Ardipitek bilan Saxelantropning solishtrilishi natijasida yana shu narsa ma’lum bo‘ldiki odma ajdodlari evolyusiyasi uzilishlar bilan davom etgan. 7 mln yil ilgari yashagan Saxelantrop va 4,4 mln yil ilgari yashagan Ardipiteklarning umumiy rivojlanish darajasi bir ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Lekin shu o‘rinda bizni bir savol qiynaydi. Qanday qilib bor yo‘g‘i 200 ming yil keyin vujudga kelgan Avstrolopitek Anamensisning ko‘plab tana va xarakat o‘zgarishlarga kelishi

va shuning bilan bir qatorda ularning ilk Nomo largacha o‘zgarishsiz qolishi masalani yanada chigallashtiradi. Oldinlari ham fanda inson evolyusiyasidagi bunday sakrashlar va o‘zgarishlar xaqida ma’lumot bo‘lgani bilan ularning aynan qachon ro‘y bergani noma’lum edi. Endilikda fanda biz bu xodisalarni qachon ro‘yo bergani va inson evolyusiyasidagi sakrashlarni ekologik o‘zgarishlar bilan qiyoslashimiz mumkin. Kenii, Tanzanii va Efiopiyaning ko‘plab joylaridan rivojlangan avstrolopiteklarning suyak qoldiqlari topib o‘rganilgan. Ularning eng asosiysi bu Australopithecus afarensis (Afarlik avstrolopitek) dir. Afarlik avstrolopitek bundan taxminan 4 mln yildan boshlab 2,5 mln yillar oralig‘ida mavjud bo‘lgan. Afarlik avstrolopiteklarning eng mashhuri bu Efiopiyaning Xadar degan joyi Afar cho‘lidan topilgan va fanda “Lyusi” nomi bilan tanilgan turi. Afarlik avstrolopiteklarga o‘xshagan gominidlarning suyak qoldivlari Tanzaniyadan ham topilgan. Afarlik avstrolopiteklardan tashqari Sharqiy va Shimoliy Afrikada 3-3,5 mln vaqt oralig‘ida boshqa turdagi avstrolopiteklarning yashaganini ko‘rishimiz mumkin. Masalan Keniyaning Lomekvi degan joyidan Kenyanthropus platyops (Silliq yuzli Keniyalik odam) ning suyak qoldivlari topib o‘rganilgan. Chad Respublikasining Koro-Toro degan joyidan esa Australopithecus bahrelghazali 1 (Baxr al G‘azallik Avstrolopitek) ning qoldiqlari topilgan. Avstrolopiteklarning boshqa vakillari qit’aning janubidan ya’ni JAR (Janubiy Afrika Respublikasi) ning Taung, Sterkfonteyn va Makapansgat degan joylaridan topilib ularni bitta turga Australopithecus africanus (Afrikalik avstrolopitek)ka ajratishgan. Bu turga fanda mashhur birinchi avstrolopitek qoldig‘i bo‘lgan yosh bola bosh chanog‘i suyagi “Taunglik bola” mansubdir. Ular bundan taxminan 3,5-2,4 mln yillar ilgari vaqt oralig‘ida yashashgan. Eng so‘nggi rivojlangan avstrolopitek qoldiqlari bundan taxminan 2,5 mln yillar ilgari yashagan bo‘lib ularning qoldiqlari Efiopiyaning Bouri degan joyidan topilgan va Australopithecus garhi (Garxi avstrolopiteki) deb nomlangan. 1 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 166 b

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

O'xshashlar

Ilk urug’ jamoasi

Ilk Rim respublikasi

Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo

Ilk podsholik davrida Misr

O‘zbekiston davlatchiligining Amir Temur va Temuriylar davri bosqichi