Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo - Tarix - Referatlar

Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo Reja: 1.Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasida siyosiy hayot 2.IV-VII asrlarda Qashqadaryo vohasi iqtisodiy sohaning ahvoli 3.Mang‘itlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi 4.Mang‘itlar davrida Qashqadaryo volhasining iqtimoiy-iqtisodiy hayoti

Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasida siyosiy hayot Sugdiyona- O’rta Osiyoning markaziy viloyatidir. Sugdiyonaning asosiy xududlari Zarafshon buyida joylashgan bulib, markazi Samarkand shaxri bulgan. Umuman olganda esa Sugdiyona uz ichiga Kesh va Naxshob va Kashkadaryo buyi xududlari xam kirgan. Manbalarda Samarkand Sugdi bilan birgalikda Buxoro Sugdi xam eslatiladi. Olimlarning taxminlariga karaganda VII asrda Buxoro Sugdi Samarkand Sugdi ta’sirida bulgan. Sugd tili, madaniyati va yozuvini tarkalishi nafakat aynan Sugdiyona xududida yuz bergan, balki ancha yirik keng xududlarga xam tarkalgan. VII asr xitoy sayyoxatchisi Syuan Szyanning ma’lumotlariga karaganda Chu daryosi buyidagi Suyob shaxridan Keshgacha bulgan xududlar Sugdiyona deb atalgan va bu yerdagi axoli sugd tilida gaplashgan. Olimlarning taxminlaricha bu yerda Sugdiyonaning anik chegaralari berilmagan bulib, balki sugd tili va madaniyati tarkalgan xududlar kayd etilgan. Kadimgi davrlarda boshlanib ketgan Sugdiyonadan shimoli-sharkda joylashgan yerlarni sugdlar tomonidan kolonizatsiya kilinishi ayniksa ilk urta asrlar davrida yanada tezlashadi. Sugdiyona bilan ayniksa chegaradosh Ustrushona va Choch xududlarining alokalari mustaxkam bulgan. Sugdlarning keng koloniyalari Chu va Talos daryolari buyida joylashgan. Manbalarning ma’lumotlariga karaganda bu yerda XI asrgacha axoli sugd tilida gaplasha olgan. Bu barcha xududlarda sugd va maxalliy madaniyat kushilib ketib, uziga xos madaniyat yuzaga kelgan. Sugd yozuvi xam katta axamiyatga ega bulgan. Ilk urta asrlarda sugd yozuvi nafakat sugd tilida suzlaydigan xududlarda, balki boshka tillarda suzlashadigan xududlarda xam keng tarkalgan. Masalan, Xorazm, Toxariston, Fargona, Choch, Ustrushona va Yettisuv tangalarida sugd afsonasi paydo buladi. Bunday tangalar xozirgi davrga kelib kuplab topilgan. Shuningdek, Turk xokonlarining ma’murlari va amaldorlarining asosiy kismi sugdiylardan iborat ekanligi xam bejiz emas, albatta. Sharkiy Turkiston, Markaziy Osiyo va Garbiy Xitoy xududidagi sugd koloniyalari xam mavjud bulgan. Ular tuzilishi jixatidan xilma-xildir (yirik kasrlardan tortib kichik kishlokchalargacha). Manbalarning xabar berishicha kuplab sugdliklar Sharkiy Turkiston va Xitoyda yashaganlar.

Ilk urta asrlardagi Sugdiyona tarixiga oid ma’lumotlar turli tillarda yaratilgan kuplab manbalarda mavjud. Urta Osiyoga V asrning urtalarida tashrif buyurgan Xitoy elchilari poytaxti Samarkand bulgan davlat tugrisida ma’lumot berib utadilar. Xitoy manbalarida shuningdek IV asrning oxirida Sude (taxminlarga karaganda Sugdiyona) davlatida xokimiyatni bir gurux kuchmanchilar kulgan olganliklari xakida ma’lumotlar berib utiladi. Olimlarning fikriga karaganda bu kuchmanchilar xioniylar bulgan. Ular asos solgan sulola 5 asrda xam xukmronlik kilgan. Sude davlatidan, 479 yildan sung esa Samarkand shaxridan Xitoyga kuplab elchilar yuborilgan. 510 yildan boshlab elchilar endi eftalitlar davlatidan kelganlar. Olimlarning taxminlaricha bu elchiliklar asosan sugd savdogarlari karvonlaridan iborat bulib, ularning nomlarini uzgarishi Sugdiyonaning siyosiy tarixiga boglikdir. 510 yilga kelib Sugdiyona butunlay eftalitlar tomonidan bosib olinadi. Eftalitlar davlatining markazi Sugdiyonaning janubida joylashgan edi. VI asrning 60-yillariga kelib eftalitlar birlashgan Eron va turk kushinlari tomonidan maglubiyatga uchratiladi. Sugdiyona birinchi turk xokonligi tarkibiga kiradi, ammo uzining ichki muxtoriyatini saklab koladi. Turk xokonligining tashkil topishi sugdiyonada savdo-sotikning rivojlanishiga katta ta’sir kursatdi. VII asrning urtalariga kelib sugd knyazliklari butunlay deyarli mustakil bulib koldilar va fakat nomigagina Tan imperiyasining suverinitetini tan olishga majbur bulganlar. Kulyozma manbalarda Samarkand Sugdi tarkibidagi Samarkand, Kobudan, Ishtixon va Maymurg, Kesh va Naxshob shaxarlari tilga olinadi. Bu barcha mulklar Samarkand ta’sirida bulganlar va unga buysunganlar. Buxoro Sugdida, Buxorodan tashkari Paykend va Vardana mulklari bulgan. VII asrning 2-yarmida arablar tomonidan Eronning bosib olinganidan sung ular Urta Osiyoga, shu jumladan Sugdiyonaga xam uz xujumlarini boshlaydilar. 8 asrning boshlarida arablar sugd mulklarining asosiy kismini buysundirishga muvaffak bulganlar. Ammo, arablarning Sugdiyonadagi xokimiyati mustaxkam emas edi. Arablarga karshi kuplab kuzgolonlar yuz bergan. Kuplab urush va kuzgolonlar natijasida 719 yildan boshlab 739 yilgacha Sugdiyona ancha zaiflashadi.

VIII asrning urtalarida yana bir necha kuzgolonlardan sung maxalliy axolining islomni kabul kilish jarayoni va maxalliy zodagonlarning xalifat ishlarida katnashish jarayoni boshlanadi. VIII asrning 70-yillarida Movarounnaxrda Mukanna boshchiligidagi kuzgolon yuz beradi. Bu kuzgolonning bostirilganidan sung Movarounnaxrda islom keng yoyilib ketadi. Sugdiyonaning arxeologlar tomonidan urganilishi XIX asrning 70-yillarida boshlangan edi. Bu davrda Samarkand xududidagi Afrosiyob shaxar xarobalarida kazishlar olib borildi. 20 asrning 20-yillarigacha asosan yirik urta asrlar katlami urganildi. Ammo, ilk urta asrlar katlamigacha olimlar xali yetmagan edilar. Keyinchalik olib borilgan kazishmalar natijasida Afrosiyob xududida ilk urta asrlarga oid kuplab sopol buyumlar, terrakotalar, ma’budalar xaykalchalari, ossuariylar topiladi. Ayniksa, terrakota va ossuariylar olimlar tomonidan dikkat bilan urganildi. Shuning bilan birga olimlar tomonidan arxeologik kazishmalar natijalari va yozma manbalarga tayangan xolda shaxarning tarixiy topografiyasi urganildi. Bu soxada ayniksa akademik V.V. Bartoldning xizmatlari bekiyosdir. Ul zot ilk urta asrlarda mavjud bulgang mulklar, shaxarlar, kishloklar va savdo yullarini xozirgi xaritada kursatib berdilar. 1933 yilda 8 asrning boshlariga oid sugd xujjatlarining Mug togida (Zarafshonning yukori okimi) topilishidan sung Sugdiyonaga bulgan e’tibor va kizikish yanada kuchayadi. Topilgan xujjatlarning asosiy kismi Panjikant xukmdori Divashtich arxiviga tegishli bulgan. 1934 yilda A.Y. Yakubovskiy boshchiligidagi arxeologiya ekspeditsiyasi Buxoro viloyati xududida kazishmalar olib borgan. 1936 yilda G.V.Grigoryev va I.A.Suxarev Samarkand atroflarini urganib chikib, Samarkand shaxridan 6 km. uzoklikda joylashgan Tali-Barzuda kazishmalar olib bordilar.

Buxoro Sugdi xududida Varaxsha shaxar xarobalarida 1937 yildan boshlab V.A.Shishkin boshchiligida kazish ishlari olib borildi. Bu kazishmalar ba’zi tanaffuschlar bilan 1954 yilgacha davom etdi. Bu yerda ilk marotaba sugd monumental san’atining namunalari topildi. Varaxsha xududida ilk urta asrlarga oid kasr, kuxandiz va shaxar mudofaa devorlarining xarobalari urganildi. 1936-1940 yillar davomida kadimgi Pandjikent shaxar xarobalarida V.R. Chelitko boshchigida kazishmalar olib borildi. 1946 yildan boshlab Pandjikent keng kazishma ishlari olib boriladi. Bu kazishmalar A.Y.Yakubovskiy boshchiligidagi Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan olib borildi. Bu kazishmalar ba’zi tanaffuslar bilan xozirgi davrgacha davom etib kelmokda. Kazishmalar natijasida kuplab ashyoviy dalillar, shaxar ijtimoiy topografiyasiga oid ma’lumotlar, xunarmandchilik va savdo-sotikka oid ma’lumotlar aniklandi. Shunday kilib, Pandjikent ilk urta asrlarga oid Sugdiyona shaxarlaridan eng yaxshi urganilgan bulib koldi. Bu shaxar orkali boshka shaxarlarni xam tasavvur etish kiyin emas. Milodning dastlabki asrlarida Sugdiyonada shaxarlarning kupchilik kismi zaiflashib koladi. Bu jarayoni ayniksa shaxar topografiyasida uzining aksini topgan. Qashqadaryo vohasida mang‘itlar sulolasi hukmronligi So‘nggi Ashtarxoniy hukmdor Abulfayzxon davrida (1711-1747) Buxoro xonligi bir nechta mustaqil hokimliklarga bo‘linib ketadi. Xonlikka tobelikdan chiqib, mustaqillik da’vo qilgan bekliklarda qavm boshliqlari boshqaruvni o‘z qo‘llariga oladilar. Hokimiyat talashuvlar natijasida birbiriga dushman bo‘lgan urug‘ boshliqlari o‘zlariga qo‘shni bo‘lgan tuman yoxud shahar va qishloqlarni atayin talontaroj qilar, oqibatda aholi turmushi izdan chiqar, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdosotiq, madaniyatga katta putur yetar edi. Abulfayz xon davrida Qashqadaryoda ikki katta uzbek urug‘imang‘itlar va kenagaslar boshliqlari o‘rtasidagi ixtilof avjiga chiqadi.

Mang‘itlar vohaning quyi qismida Qarshi va uning tevarakatrofida, kenagaslar esa Shahrisabz, Kitob tumanlarida joylashgan edi. Bu urug‘ boshliqlari xon huzurida o‘z mavqelarini oshirish nuqtai nazaridan kelisha olmas edilar. Xonlikda obro‘ e’tibori baland urug‘ boshlig‘i katta imtiyozlarga ega bo‘lardi. Mavqe talashuvlar xalqni jonidan bezor qiladi. Katta shaharlar nufusi tinch go‘shalarni axtarib, o‘z makonlarini tark qiladilar. XVIII asrning 20-yillarida Samarkand butunlay huvillab qoladi. Bunday holatni Qashqa vohasining Qar shi va Shahrisabz singari shaharlarida ham ko‘rish mumkin edi. Xonlik urug‘ boshliqlari o‘rtasidagi adovatni bostibosti qilish o‘rniga, bir tomonga yon bosar, shu bilan qaramaqarshilikni, ataydanmi, yanada kuchaytirar edi. Jumladan, kenagas lar boshlig‘i Ibrohimbiy Otaliq mang‘itlarga qarshi kurashda omadi yurishmaganiga sabab deb bilgani Abulfayzxonga oxiroqibatda oshkora dushmanlik yo‘liga o‘tadi. U Samarqandga borib, «Chingiz avlodidan bo‘lgan» xorazmlik shahzoda (ham kuyovi) Rajabni xon deb e’lon qiladi. Abulfayzxon siyosatidan norizo bo‘lgan boshqa qavmlar h.am Ibrohim Otaliq atrofiga jam bo‘ladi va ular bir necha yil davomida Buxoroga qattiq xavf tug‘dirgan yurishlar qiladi. Buvaqtda Boxoroda bo‘lgan Pyotr I ning elchisi Beneveni aytishicha, g‘alayon ko‘targanlar gohida poytaxtni besh oylab qamadda tutib turganlar. Garchand, Rajabxon tez orada vafot etgan bo‘lsada, Buxoro yonatrofidagi qishloqlarni talash ishlari kariyb yetti yil davom etadi. Buxoro bu hujum va talashlardan juda xarob holda keladi. Viloyatda ocharchilik ruju qilib, kishilar qattiq azoblarni boshdan kechiradilar. Bu paytda Abulfayzxon poytaxtida atigi ikki mahallada odamlar yashab turgan ekan. Xonlik poytaxtida ahvol shu darajada bo‘lganidan keyin, uning viloyatlaridagi hayot tarzi nechog‘lik ekanligini tasavvur qilish qiyin emas. Buning ustiga, Nodirshoh Afshor o‘zi tobe etgan shahar va qishloqlardan ko‘shin oladi. Eron lashkarlariga Qarshi hokimi Muhammad Hakim Otalikning o‘g‘li Muhammad Rahim ham o‘z yigitlari bilan xizmatga kirgan edi. Muhammad Rahim keyinchalik Ashtarxoniylar sulolasini tugatib, yangi Mang‘itlar sulolasiga asos solgan kishi edi.

Nodirshoh «tarbiyasini» olgan Muhammad Rahim to‘rtbesh yillik xizmatdan so‘ng, Buxoroga keladi va amirul umaro mansabini egallaydi. Abulfayzxon ko‘p o‘tmay (1747) olamdan o‘tadi. Bunda Muhammad Rahimning qo‘li bor edi. Otasi o‘rniga nomiga xon bo‘lgan Abdulmo‘min bir yilga yetaretmas, 1748 yilda zindonda yo‘q qilib yuboriladi. Muhammad Rahim o‘z hokimiyatining dastlabki yillarida an’anaga rioya qilib, soxta xonlar qo‘yishda davom etadi. U harbiy amaliyotdan xabardor kishi sifatida butun siyosiy aqlidrokini tutday to‘kilgan mamlakatni tiklash ishlariga safarbar hilishga qaratadi. Abulfayzxon zamonida maydamayda xonlikchalarga bo‘linib, davlat ichida davlatchalar bo‘lib olgan Urgut, O‘ratepa, Jizzax, Shahrisabz singari joylar qattiq kurashlar natijasida yana Buxoroga bo‘ysundiriladi. Hisorni zabt etishda qattiqko‘llik qilinadi. Bu joyda yashab kelayotgan o‘zbekning yuz (juz) urug‘i Buxoro xonligining markaziy qismiga kuchirib keltiriladi. Hozirgi vaktda Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida yashayotgan yuzlar aslida Mu hammad Rahim farmoniga muvofiq bu joylarga ko‘chirib kelingan edi. Bu bilan u kuchli bo‘lgan yuz qavmini zaiflashtirishni ko‘zda tutgan edi va shunga erishadi ham. Muhammad Rahimning birlashtirish uchun olib borgan kurashlarida uniig Nodirshoh qo‘shinida orttirgan tajribalari ho‘l keladi. Buning ustiga unda Erondan keltirilgan harbiy anjomlar bo‘lib, ular ko‘p jihatdan uzbek beklarining ibtidoiy qurollaridan afzal edi. 1752 yilda Qashqa vohasining yukrri qismidagi shaharlar, qal’alar birinketin Mu hammad Rahimga bo‘ysunadiki, bunda ana shu qurollar, o‘rnatilgan yangi harbiy nizom ustunligi ham ish beradi. Muhammad Rahim Buxoro xonligi hududlarini kengaytirib, o‘z mavqeini mustahkamlay boshlagach, uning obro‘e’tibori ham osha boradi. 1756 yilning kuzida din peshvolari tashabbusi bi lan unga rasmiy ravishda xon unvonini berish masalasi quyiladi. Muhammad Rahim bunga haqli ham ediyu, Abulfayzning qiziga uylangan, xonlik taxti vorisligiga da’vo kilishi mumkin edi. Muhammad Rahim Otaliq xonlik unvonini butun xalq yig‘ini hal qilishini o‘rtaga qo‘yadi. Shunday yig‘in chakiriladi ham.

Yig‘inda uzbek urug‘larining vakillari, sayidlar, din arboblari, qrzilar, so‘shin boshliqlari, amaldorlar, e’tiborli fuqarolar, hunar ahli vakillari qatnashadilar. Unga yaqdillik bilan xon unvoni beriladi. Muhammad Rahimni oq kiyizga o‘tqazib, xonlik masnadiga chiqaradilar. Marosimda nufuzli urug‘ boshliqlari bilan bir qatorda, ulug‘ eshonlar, sayidlar, qozi va hojilar qatnashadi. Ashtarxoniylar davrida bu xildagi ma’rakada faqat to‘rt asosiy urug‘ boshliqlari ishtirok etar edi, xolos. Bu ham Muhammad Rahim asos solgan yangi sulolaning siyosati nimaga qaratilganligini ishora qilar edi. Muhammad Rahimxon devonida mansabdorlarning aniq belgilangan joylari bo‘lgan, xonning chap tomonidagi birinchi o‘rin naqiblarniki bo‘lgan, o‘ng tomonidagi birinchi joy esa shayxulislomga atalgan. Devondagi mansabga qarab joy olish an’anasi mang‘it amirlari davrida o‘zgarib borgan. Muhammad Rahimxon o‘z hokimiyatida ruhoniylarga qattits tayanganligini shayxulislomga berilgan yuksak o‘rin misolida ham ko‘rish mumkin edi. «Turon podshohlari odatiga ko‘ra», Muhammad Rahimxon davlatning eng oliy lavozimlarini o‘ziga sadoqatli bo‘lgan 32 uzbek urug‘lari vakillariga bo‘lib beradi. Bunda viloyat va tu man bekligi lavozimlari ham tegishli kishilarga berilgan. Buxorodagi oliy din arboblari ham katta martabaga poil etilgan. Saroyda avvaddan mavjud bo‘lgan unvon va amallar qayta tiklanadi va unga xonning yaqinlari mang‘itlar, xitoyqipchoq va boshqa uzbek urug‘lari namoyandalari qo‘yiladi. Abulfayzxon davrida iqtisodiy tanglik sababli «qisqarib ketgan mansablar» qayta tiklanadi. Bu xonlikning o‘zini rostlay boshlaganligi, izdan chiqqan boshqaruvning qayta jonlanganligi nishonasi edi. Xonning amakisi, taxtning bo‘lajak vorisi Doniyelbiy parvonachilik lavozimini oladi va bir vaqtning o‘zida Karmana hokimi qilib tayinlanadi. Qo‘ldan chiqqan viloyatlarni, shaharlarni tobe qilgan sipohiylarga alohida shaharlar, qishloqlar, tumanlar suyurg‘ol kilib beriladi. Ulardan keladigan daromad ham tartibga solinadi. Muhammad Rahimxon davrida oliy diniy mansablar quyidagicha edi: hoji kalon, shayxulislom, nakib va qozi kalon hamda harbiylar qozisiqozi askar. Hojikalon va shayxulislomlik amallariga Jo‘ybor shayxlari vakillari quyiladi.

Shu tariqa, Muhammad Rahimxon tamomila izdan chiqqan boshqaruv arkonini mustahkamlaydi. Uning ishni boshqaruv arkonini takomillashtiruvga qaratganligi keyinchalik mang‘itlar sulolasining umrini XX aq) birinchi choragi oxirlariga qadar uzaytirgan asosiy omil bo‘lgan edi. Mang‘itlar hokimiyatiga asos solgan Muhammad Rahimxon 1759 yilda vafot etadi. Muhammad Rahimxon hukm surgan yillar haqida gapirganida shu sulolaning vakili, Doniyolbiyning kenjao‘n ikkinchi o‘g‘li, muarrix Muhammad Yoqub aytadiki1, xon moddiy jihatdan ranj tortmagan. Uning xazinasida sipohiylarga, amaldorlarga berish uchun hamisha mablag‘ bo‘lgan. Muhammad Rahimxon vafotidan so‘ng hokimiyatga uning amaki ukasi Doniyelbiy Otaliq (Doniyor) keladi. U xonlik unvonini kabul qilmagan. Muhammad Yoqub o‘z otasi haqida gapir ganida uning din peshvolari bilan davlat ishlarini bamaslahat hal qilganligini, ularning hukmisiz biron ishga qo‘l urmaganligini2 zikr qiladi. Doniyelbiy Otaliq Muhammad Rahimxon boshlagan islohotlarni nihoyasiga yetkaza olmaydi. Boshdan u hokimiyat jilovini oldirib qo‘yadi. Amalda tizgin Davlatbiy qushbegi qo‘liga o‘tadi. Otaliq o‘zicha bironbir davlat ahamiyatiga molik masalani hal qila olmagan. Qo‘shbegi bundan foydalanib, o‘zining boyishini o‘ylagan, zulmni, haqsizlikni avjiga chiqargan. Chor Rossiyasi Doniyelbiy hukmronligi yillarida xonlik yuragiga qo‘l solib ko‘rish payida bo‘ladi. Dastlab savdosotiq bitimi tuzish taklifi o‘rtaga qo‘yiladi. Doniyelbiy bir narsani sezibmi, yoinki, o‘zi hal qilolmasligi oqibatidami, har holda, buni 92 uzbek urug‘i bilan kengashib hal qilajagini bildiradi. Doniyelbiy Otaliq kuchli va donishmand hukmdor emas edi. Muhammad Rahimxon markaziy hukumatni kuchaytirish, xonlik sarhadlarini kengaytirish bobida erishgan muvaffaqiyatlar uning davriga kelib patrat topa boshlaydi. Shahrisabz, O‘ratepa, Samarqand kabi viloyatlar mustaqillik da’vosini qilib, xonlikka bo‘ysunishdan bosh tortadi. Ayrim amaldorlarning xalqni talashga o‘tib ketganligi, ichki ziddiyatlarning kuchaya boriish, urug‘ boshliqlarining mavqe talashib, o‘zaro dushmanlikni kuchaytirishi oqibatida xalqning ahvoli borgan sari og‘irlasha boshlaydi.

Buning ustiga shar’iy bo‘lmagan yasoq, yorg‘u kabi soliqlarning qo‘shimcha joriy etilishi fuqarolar hayoti darajasining pasayib ketishiga bois bo‘ladi. Doniyolbiyning hokimiyatni o‘zlariga tashlab quyganidan foydalangan qushbegi va qozikalon xazinani o‘marishdan tashqari, oliqsoliqlar yig‘imiga ham xiyonat qiladilar, ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan bedodliklarni o‘ylab chiqaradilar. Poytaxtda vujudga kelgan bunday vaziyat Otaliqqa qarshi kuchlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Doniyolbiyni ochiqdanochiq «zolim» deb atay boshlaydilar. Otaliqqa qarshi kuchlar safida uning o‘g‘li, ma’rifatli Shoh Murod (Mas’um) ham bor edi. Doniyolbiyning hokimiyatda bo‘lishi (1759-1785) poyoniga yetmoqda edi. Doniyolbiyning o‘n ikkita o‘g‘li bo‘lgan. Shoh Murod o‘zining bilimi, haqgo‘yligi, adolatpeshaligi bilan elning va nihoyat, otasining nazariga tushadi. Otasi uni valiahd qilib tayinlaydi.

Adabiyotlar: 1. История Узбекской ССР. С древнейших времен до наших дней. Под ред. И.М.Муминова.-Т.: “Фан”, 4974 2. O’zbekiston SSR tarixi, Qadimgi davrlardan hozirgi kunlargacha. I.Mo’minov tahriri ostida.-Toshkent: Fan, 1974 3. Jo'raqulov O., Ergasheva J. Qashqadaryo sanoati tarixi. Qarshi, Nasaf, 1996 4. Jo‘raqulov O. Qashqadaryo mang‘itlari. T.:Fan. 1993.256 b 5. Jo'raqulov O. Qashqadaryo marmar sanoati. Т.: Fan. 2000. 55 b

O'xshashlar

O‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Qadimgi va ilk o’rta asrlarda O’zbekiston tangalari

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar

O‘rta asr adabiyoti