Эълон қилинмаган уруш... Хива

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.310546875 KB

Ko'chirib olish

Эълон қилинмаган уруш... Хива Россиянинг ҳукмрон доиралари Туркистон генерал-губерна- торлигини ўзининг Урта Осиёдаги ҳарбий режаларини амалга ошириш учун таянч марказига айлантириб, бу сафар истило тиғини Хива хонлигини тўла бўйсундиришга қаратдилар. Улар Пётр I васиятини сира унутмаган эдилар. 1717 йилги Бекович- Черкасский қўшинининг ҳалокати ва 1839 йилда Перовский юришининг барбод бўлганлиги рус генералларининг хотираси- дан чиқмаган эди. Пётр I нинг босқинчилик режасини тўла амалга ошириш учун тайёргарлик ишларини поёнига етказиш-гач, истилочилар Хива хонлигига кўз тика бошладилар. Хива хонлиги мустақиллиги билан мустамлакачиларга жид-дий хавф солиб турар эди. У минг йиллардан буен давом этиб келаётган қадим Хоразм давлати тимсоли сифатида ҳам Россия учун хавфли кўринди. Россия империяси ўз тасарруфидаги қозокларни озодлик курашига рағбатлантириб турган Хива эканлигини ҳам яхши биларди. Қозокларнинг миллий-озодлик курашига раҳбарлик қилган Кенесари Қосимов Хивадан доимо мадад олиб, ўн йил давомида Россияни безовта қилиб келаёт- ганлигини ҳам унутмадилар. Масаланинг сиёсий томонидан ташқари, Санкт-Петербург бутун Туркистон ўлкасида тижорат ишларини ҳам батамом ўз қўлига олишни мақсад қилиб қўйган эди. Каспий денгизининг шарқий соҳилларидан Туркистон ша ҳарларига олиб борувчи барча савдо йўллари эса Хива хонлиги ҳудудларидан ўтар эди. 1872 йил охирларида ҳарбий вазир бошчилигида Петербург- да Туркистон, Оренбург генерал-губернаторлари ва Кавказдаги подшо ноиблари иштирокидаги махфий кенгашда Хива хонли гини босиб олишга қарор қилинади. Генераллар режасига кўра Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли кучлар шаркдан' Оренбург губернатори ва Кавказ ноиблиги ихтиёридаги ҳарбий кучлар эса ғарбдан ва шимоли-ғарбдан Хива устига юришлари керак эди. Россиянинг тажовузкорона нияти Хива хони ва унинг олий мансабдорларига сир эмас эди. Сайид Муҳаммад Раҳимхон II (1865—1910) 1872 йилда Ҳиндистон вице-қироли ҳузурига элчи жўнатиб, руслар тахдидига

қарши Англиядан мадад сўраган эди. Хоннинг элчиси Аминбой Муҳаммад ўғли Калкутта шаҳ-рида лорд Норсбрук билан музокаралар олиб борди. Англия-нинг ҳукмрон доиралари Хива мустақиллигини сақлаб қолиш-дан манфаатдор бўлсалар ҳам, Россия билан очиқ тўқнашувдан хавфсирар эдилар. Лондон ўзининг бой мустамлакаси Ҳиндис-тонга руслар тахдид солишидан ва Афғонистондаги мавқеига Россиянинг жиддий хатар етказишини ҳисобга олиб, Хивага ёрдам кўрсатмаслик йўлини тутди. Ҳиндистон вице-қироли Норсбрук шу сабабли элчига иложи борича руслар билан ало-қани яхшилаш воситаларини ишга солишни ҳамда қўшни му- сулмон давлатлари иттифоқини вужудга келтиришни маслаҳат берди. Лорд Норсбрук, агар руслар билан уруш бўлиб қолса, Англия ёрдамига умид қилмасликни ҳам очиқ изҳор қилди. Хива энди ўз кучи ва имкониятига қараб иш кўриши лозим эди. Хонлик қўшинида ҳаммаси бўлиб 27 эски замбарак, 2 минг отлиқ аскар, 4 минг навкардан иборат қўшин бўлиб, улар ҳам асосан пойтахтда жамланган эди. Хива истилосига отлан-ган Россия қўшини ҳам сон, ҳам сифат жиҳатдан, шунингдек ҳарбий техника имконияти, қурол-яроғлари билан ҳам Хива хонлиги қўшинидан устун эди. Мазкур ҳарбий операцияга раҳ-барлик қилувчи зобитлар ва генераллар амалий тажрибаси ҳам хивалик лашкарбошилардан кўп даражада юқори эди. Туркистон қўшинларига (22 рота, 1800 казак ва 18 тўп) генерал Кауф ман, Оренбург отрядига генерал Верёвкин (15 рота, 600 казак, 8 туп), Мангқишлоқ отрядига полковник Ломакин (12 рота, 800 казак, 8 тўп) қўмондон бўлиб, Орол флотилияси ҳам улар ихтиёрига берилган эди. Истилочилар қўшини, шу йўсинда, уч йўналиш бўйича Хива хонлиги устига бостириб кирди. Рус аскарлари генерал-лейтенант фон Кауфман ва генерал-майор Головачёв қўмон-донлиги остида Тошкент тарафдан, иккинчи йўналишдагилар генерал Верёвкин ва учинчи йўналишдаги руслар полковник Ломакин қўмондонлигида Каспий денгизи тарафдан Хива томон кириб келди. Император Александр II Хива юришига катта эътибор беради.

Ҳатто, айтиш жоизки, император оила-сининг аъзолари — буюк князлар Хива сари юришда бевосита қатнашадилар. Николай, Константин, Евгений Романовлар ва Герцог Лейтенбергский каби олий зотларнинг ҳарбий қисмлар-га қўмондон қилиб тайинлангани ҳам Россиянинг Хива исти лосига катта эътибор берганини кўрсатади. Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман юриш олди-дан Хивани сиёсий тарафдан ҳам яккалаб қўйиш чораларини кўради. У Бухоро амири ва Қўқон хонига таҳдидли мактублар йўллаб, уларни Хивага ёрдам бермасликка чақиради. Масалан, унинг 1873 йил 4 мартда Қўқон хони Худоёрхонга йўллаган хатида шундай дейилган эди: «Ўзимга ишониб топширилган қўшинлар билан Жиззах устидан, Бухоронинг шимолий ҳудуд-лари орқали ўтаман. Сизнинг доно ҳаракатларингиздан ўрнак олмай, Россия билан дўстона муносабатлар ўрнатилишига қарши турган Хива хонини жазолаш учун йўлга тушмоқдаман». Бухоро амири Музаффарнинг Кауфманга ёзган жавоб хати да русларга содиқлик руҳи ўрмалаб туради: «Элчингиз, статмас- лаҳатчи Струве Россиянинг Хива билан алоқасини батафсил гапирди. Мен бундай дўстликни ифодаловчи хабарнинг маълум қилинишидан ниҳоятда хурсанд бўлдим. Албатта, ўртамиздаги дўстона муносабатлар сизнинг дўстингиз — бизнинг дўстимиз, ва сизнинг душманингиз—бизнинг душманимиз бўлишини та-қозо қилади. Мен яхши тушунаманки, агар Хива Россия билан тўғри муносабатда бўлмаса, у вақтда унга қарши қурол ишла-тишга тўғри келади. Бундай ҳол юз берса, мен имкони борича уз ердамимни амалда кўрсатишга тайёрман. Сизнинг элчингиз бизга шуни тушунтирдики, Оқ подшо-нинг ерларидан Хивага уч тарафдан йўл боради: улардан бири Каспий денгизидан, иккинчиси— Қозолидан, учинчиси — Оқ подшонинг ихтиёридаги бизнинг еримиз Амударёдан ўтади. Сизга батафсил жавобни статс-маслаҳатчи Струве орқали юбо-раётирман. Содиқ дуст ва қўшни сифатида сиздан илтимос қиламанки, менга ўз фикрингиз ва ҳарбий юриш вақтини ол-динроқ маълум қилингки, фуқароларимни хотиржам қилиш ва сизга ишончли кишиларимни

юбориш имкони туғилсин». Шунга қарамай, ҳарбий таълим олган, бош штаб академия-сини битириб, бой назарий ва жанговор малака ҳосил қилган рус генераллари ва зобитлари ихтиёрида энг замонавий тўп ракета отувчи мосламалар, пулемётлар бўлса ҳам, улар эрксевар ва икки бор рус қўшинларини мағлуб қилган Хивадан, бари-бир, ҳайиқишган. Хива хонининг масалани тинч йўл билан ҳал қилишга ури- нишлари беҳуда кетгач, ҳарбий кенгаш чақириб, мудофаа ре- жаларини тузади ва душман истилочиларга қарши ўзининг лашкарбошиларини сафарбар қилади. Матмурод девонбеги Маҳмуд ясовулбоши, Еқуббек қалмоқ, Элтузар иноқ ва Бобо меҳтар раҳбарлигидаги Ўзбек ва туркман (ёвмит) йигитлари рус қўшинлари ҳужумини қайтариш учун икки гуруҳга бўлиниб йўлга тушадилар. Генерал Верёвкин қўмондонлигидаги Оренбург отряди Қўнғиротга яқинлашганида шаҳар ҳокимлари тезлик билан душман тўдаларининг пайдо бўлганлиги тўғрисида Хивага чо-пар йўлладилар ва вақтдан ютиш мақсадида руслар ҳузурига ҳам элчи жўнатишди. Генерал Верёвкин қўнғиротларнинг ва-кили билан учрашиб, унинг таклифларини эшитди. Музокаралар олиб бориб, масалани тинч йўл билан ҳал қилишни иста-мади ва шаҳарга ҳужум бошлаш ҳақида буйруқ берди. Қўнғирот халқи Сайидбий, Тожимуродбий ва бошқа бийлар раҳбарлигида шаҳар қўлдан кетганда ҳам курашни давом этти-ришга қарор қилдилар. Шаҳар ташқарисидаги йўлларда душ-манга ҳужумлар уюштириб, уларни ўққа тутдилар. Верёвкин қўшини эса талафотлар бериб, Хўжайли ва Манғит қалъалари-ни ишғол қилди. Айни бир пайтда генерал Головачёв бошчи-лигидаги Туркистон қўшини Тошсоқа яқинида дарёдан кечиб ўтиб, мудофаачилар билан тўқнашди. Хива хонининг асосий зарбдор кучи бўлган Матниёз девонбеги лашкари Карвон қиш- лоғидаги пистирмадан душманга тўсатдан ҳужум қилди. 9 рота, отлиқ аскарлар, 8 тўп билан қуролланган ўқчилар ва саперлар роталаридан иборат Головачёв қўшини бошда бу

ҳужумдан эсанкираб қолди. Тўқнашув шиддатли ва аёвсиз бўлиб, ҳар икки томондан кўп қурбонлар берилди. Матниёз девонбеги кучлар нисбатини тўғри баҳолаб, Хазорасп томон чекинди. Қу-рол-яроғ ва ҳарбий техника жиҳатидан устун бўлган Туркистон қўшини Хоразмнинг қўҳна қалъаси Хазораспни эгаллади. Бу қалъани бош қўмондон фон Кауфман ўзига қароргоҳ қилиб, ичкари силжиш учун таянч пунктига айлантирди. Руслар йўлда учраган ҳар бир шаҳар ва қишлоқни талаб, уйларга ўт қўйиб, қирғин-барот уюштирдилар. Уларнинг кети-да эса култепалар ва жасадлар қолди. Аммо, Хоразм ватанпар-варлари бўш келмай, ўзларига қулай жойлардан душманга ҳужумлар қилишди. Жанговар туркман уруғлари: ёвмутлар, им-ралилар, човдирлар ва кўкалангларга мансуб навкарлар душман кетидан изма-из бориб, унга талафотлар етказишди. 1873 йил 29 май куни русларнинг асосий кучлари Хива остоналарида пайдо бўлдилар. Хива хони ортиқча қон тўкили-шини истамай, музокаралар бошлаш ҳақида ўз вакилларини фон Кауфман ҳузурига жўнатди. Аммо урушқоқ генерал хон-нинг таклифини оқибатсиз қолдириб, ҳужумга киришди. Хива мудофааси йўлбошчиларининг номлари тарих саҳифа-ларига умрбод ёзилиб қолди. Зеро, 1873 йилда Хивани мудофаа қилган кишиларнинг исм-шарифлари истиклол тарихидан му-носиб жой олиши фарздир. Урганч дарвозасига Муҳаммад Ризо тура, Тошоёқ дарвозасига Абдуқодир тура, Боғишамол дарвоза сига Раҳимбердибек Оллоҳберди тура Мағфур, Шайх дарвоза сига Оллоҳберганбек ибн Худойберганбек тура ўғли тайин этилди. Шаҳар ташқарисида эса русларга қарши жанг майдо- нига чиққан Худоёр қушбеги, Раҳматулла ясовулбоши, Абдулла маҳрам, Маҳмуд ясовулбошиларнинг навкарлари фидокорона жанг қилдилар. Хива шаҳри ва унинг атрофидаги жангларда қиличу пилта милтиқ билан қуролланган мудофаачиларга қарши руслар 692 фаната, 133 ракета ва Туркистон отряди 62 граната, 5245 дона ўқ ва 28 ракета- Оренбург отряди 537 фаната, 38060 дона ўқ, 52 ракета; Мангқишлоқ отряди эса 93

граната, 35300 дона ўқ ва 58 ракета отган. Хива хони, сулҳ ҳақидаги навбатдаги таклифи рад этилгач қўшимча куч тўплаш учун шаҳардан чиқиб, туркман ёвмут аҳолининг ўтовлари сари йўл олди. Афсуски, шундай қалтис бир пайтда, хоннинг оиласи ва яқин қариндошлари душманга қарши якдил бўлиш ўрнига, сулолавий низоларга берилиб кет-дилар. Ўзбек хонликлари тарихидаги одатдаги фожеа—босқин- чиларга қарши кураш учун бирлашиб ҳаракат қилиш ўрнига бўлиниш яна мудҳиш тарзда қайта такрорланди. Хоннинг ини-си ва унинг яқинлари душманга қарши бирлашиб курашиш ўрнига у билан келишиш йўлига ўтиб олдилар. 1873 йил 29 майда Россия императори Пётр I нинг машъум васияти амалга оширилиб, Хоразм салтанати пой-тахти - Хива ишғол этилди. Шаҳарга ғолибона кириб кел-ган Туркистон, Оренбург, Кавказ қўшинлари талон-торожга киришдилар. Хон саройида олий ҳукмдорларнинг тахти, бебаҳо олтин-кумуш буюмлари, турли-туман қимматли матолар ва нодир қўлезма асарлар^ Петербурга, подшоҳ саройига ўлжа сифатида олиб кетилди. Улжа олинган беҳисоб бойликлар генераллар зобитлар ва аскарлар ўртасида тақсимлаб олинди. Босқинчилар аввалдан пухта ишлаб чиқилган режа бўйича Хоразмнкнг мод-дий ва маданий бойликларини талон-торож қилишга киришдилар. Мулоҳаза учун далолат Генерал-губернатор фон Кауфман русларга қарши курашга қодир ва барчани уз атрофига бирлаштиришга лаёқатли бўлган Хива хонини зарар- сизлантириш чорасини кўриб, унга мактуб йўллади. Муҳаммад Раҳимхон II тахтни сақлаб қолиш илинжида, ўзи таклиф этилган Гандимиен ооғига е ™ Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман билан Хива хони ўртаси- да музокаралар бошланади. Генерал Хивани идора қилишга оид янги низомни хон диққатига ҳавола этади. Рус давлатчилиги русумларини жо- пий этишга қаратилган бу ҳужжатга биноан хонлиқда бошқарув тизими бУлган

$девон тузиш лозим эди. Девон аъзолигига Хива хони томонидан русларга хайрихоҳ амалдорлардан Матниёз девонбеги, Элтузар иноқ ва меҳтар Абдуллабий, руслар тарафидан эса бош штаб подполковниги По жаров артиллерия подполковниги Иванов, подполковник Хорошхин ва савдогар Олтинбоев тайинланиши лозим эди. Русларга қарши жангларда шижоати ва ватанпарварлиги билан танилган Муҳаммад Муродбеги ва Раҳматулла ясовулбошилар эса Хивадан сургун қилиниши лозимлиги к\/зда тутилган эди. Генерал фон Кауфман музокаралар билан бир вактда, эрксевар турк- манларни жазолаш учун генерал Головачёв қўмондонлигидаги катта кучни сафарбар қилади. Пиёдалар, отлиқлар, тўп ва ракеталар билан қуроллан-ган Головачёв жазо корпусининг «Бекович хуни учун» дея қилган ваҳшии-ликлари рус ҳарбий идоралари ҳужжатлари ва маҳаллии муаррихлар ои- тикларида сақланиб қолган. «Хотунлар хам чап қўлида боласи ва ўнг қўлида тиғ билан Русия отлиқ- ларига ҳамла қилур эдилар. Бир миқдор уруш бўлгандан сўнг, Русия аска- ри ғолиб келиб, оларнинг ҳам ҳаммаларини тигу тўфонг била қириб тамом этдилар Баъзи заҳмдорлар ўлукларнинг ораларида ўзларини улукдек этиб ётмиш эрдилар. Русия аскари оларни кўриб, милтиқ ўқи билан олар- ни уруб қатл этдилар. Ул ҳолда тўрт казак отли бир явмутнинг изидан етиб уртаға олиб ҳар тарафдин тиг урмоқ бошладилар. У явмутнинг қўлида ҳеч яроғ йўқ эрди. Онга кўп заҳм урдилар. Қўлларидан ва тамоми бадаТшдан қон оқиб борур эрди. Явмут кўрди, булар они ўлтурмоқчидур-лар ғайратга кириб бир ҳамла қилиб, ул казакларнинг биридан қиличини қонтириб, қўлидан олиб, ул қилич била ҳамул тўрт казак отлиқни қатл этди Чун заҳмларидан қон кўп оқиб эрди, беҳол бўлуб ииқилиб қолди. Ул ҳолда икки казак отли бу аҳволда кўруб келиб, отиб ва тиғ билан шаҳид этдилар». ( Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳий» асаридан) «Хива хонининг талабларимизни сўзсиз бажаришга ҳамда хонлиқда осойишталик истаги туркманларга жарима солиш фикрини уиготди. Евмут VDVFH оқсоқолларига 300 минг сўм пул йигишни маълум қилиб отряд ои- лан$

генерал Головачёвни улар устига юбордим. Евмутлар эса оилалари, хўжалик нарсалари билан туркманларнинг бошқа уруғлари яшаетган ерларга қочибди. Эндиликда Илонли қалъаси билан Қизилтақир оралиғида Ьмралилар манзилида 150 мингга яқин туркман йигилган. Уларга 15 июль эрта тонгда тўсатдан ҳужум уюштирилди. Берилган кучли зарба натижаси-да жангда 500 га яқин туркман ўлдирилди». ( Генерал фон Кауфманнинг ҳарбий вазирга 1873 йил 25 июлда йўллаган ахборотномасидан) Мавзуга оид ахборот Чор Россияси Туркистонга XIX аср иккинчи ярми бошларида ҳужум қилишдан неча ўн йиллар муқаддам, бу ўлкани ҳам энига, хам бўйига пинҳона тадқиқ этишга киришади. Худди шундай номатлуб, жосусона йул тутиш инглизлар томонидан ҳам олиб борилганлиги маълум. Икки мустам- лакачи давлат манфаатлари гоҳ Хива, гоҳида Бухоро амирлиги сиёсий чор- раҳаларида тўқнаш келган ҳоллар кўп бўлган. Акад. В.В.Бартольд гарчи «Туркистон рус истилосига қадар илмий тадқиқотлар учун деярли ёпиқ эди», деган бўлса-да, элчи либосидаги ҳарбийлар, туркий тилни, исломни яхши билган жосуслар - сайёҳлар хонликларда бўлганларида ўз маъмурла-рини қизиқтирган маълумотларни тўплаганлар. Илмий жосуслик хизмати, турган гапки, мазлум этиладиган ўлканинг ҳароии қуввати, нуфуси, табиий бойликлари, иқтисодиёти, маданияти хул- лас, ҳаммажабҳани қамраб олишни тақозо этарди. Шунга кўра рус муао рихлари кеиинчалик эътироф этганларидек, асосий диққат қўлёзма манба- ларга қаратилади'. Қўлёзма манбалар юртни босиб олиш, идора этиш ва билган лар тасарруф этш б беқиёс омил эканлигини босқинчилар яхши Хонлар, амирлар бу хилдаги қора ниятлардан гофил, келган элчиларга мулозамат курсатиб, ноёб қўлёзмаларни ҳам тўҳфа этганлар. Масалан la ^ U иилдаНегри бошлиқ рус элчиларига Муҳаммад Юсуф Муншийнинг тортиқ қилинади. Бухорода бўлган Н.Хаников жами 166 нодир асарни Санкт- Петербургга ўмариб кетади. Бу китоблар орасида, жумладан, Азиз ибн

Муҳаммад Насафийнинг «Ал-Мақсад ал-аксо» (1411 иил «Бадоииъ ал-лугат» (1705), «Лугати Навоийя» (1815), «Девони U 1 *^ ас Р)' «Вақфия» (1815), «Дастур ал-вузаро» (1566 , «Тузуки Темур» (1847), «Фатҳномаии Султоний» (1847), «Зичи Улугбек XVI аср) «Рисола Дар илми ҳисоб» (1835), «Дафтари Чингизнома» ( XIX аср , «Искан- xT ?™ i 11 5 ы 3) Ў " Аб У ш £ а 1 < 1560 >' «А^ан ал- кисас» (1850), «Ма^муаи дос той» ( XVII аср), Ҳусаин Боиқаро девони (1868) қўлёзмалари бўлган Бу бе-баҳо хазина жавоҳирлари ҳозирги пайтда «Хаников йиғмаси» номи' остида Ачинарли жойи шундаки, Бухоро амирларининг бой ва кўп қамровли кутубхоналари буткул талон-торож этилган. Амир Насрулло давридан бош- ланган ғорат амирликнинг вассаллик йилларида авж нуқтага кўтарилади Амир кутубхонаси мундарижасидаги «Мураққаъ» (1197 ҳ.), «Мисбах» (991х ) «Юсуф ва Зулайҳо» (930 ҳ.), «Тузуки Темурий», «Хамса» (986 ҳХ «Девон» (1111 ҳ.), «Равзат ас-сафо» (1009 ҳ.), «Шоҳнома» (1007 ҳ.), «Ажойиб ал- махлуқрт ва ғароииб ал-мавжудот» (910 ҳ.) каби асарлар Санкт-Петербург- да сақланиб турибди. Маънавий хазинамизни талон этиш ва ташиб кетишда генерал- губерна тор К.П.Кауфманнинг қўли узун, имконияти чекланмаган эди. Санкт- Петео-оургдаги Давлат оммавий кутубхонасида «Кауфман йигмаси» номли остида сақланаетган 150 жилдцан ошиқ қўлёзмалар мундарижаси диққатни торт-май қолмаиди. Туркистонни қонга ботирган жаллод, айни вақтда Шаок қулезмаларининг қимматини яхши тушуниб, уни кутубхонага «тортик» қилишни ҳам эсдан чиқармаган. Унинг Куқон, Хива ва Бухоро хонликлари шаҳар-қишлоқларидан, таниқли фузало ва арбоблардан турли йўллар би-лан қулга киритган асарлари сирасида «Тарихи қипчоқий» ( XVIII ), «Тазкират уш-шуаро» ( XVII аср), «Тасаввуф», «Темурнома», «Ҳафт авранг» ( XVIII аср) «Кимиеи саодат», «Луббилубоб», «Латойиф ат-тавоиф», «Маснавийи маъна - вий», «Мажма ал-ғароииб», «Махзан ат-таъарруф» ( XIX аср) «Меъоож ан- ГЙРЗ Т аСР)' «Риёз^л-восилин» ( XIII аср), («Шавоҳид ан нубувват» XVII

аср), «Куллиёти Жомии», «Куллиёти Хожа» ( XV аср), «Куллиёти Соиб» ( XIX аср), «Куллиёти Қосим Анвар», «Ҳамса», «Заҳират ал-мулк», «Рашоҳати айн ал-ҳаиот», «Равзат ал-аҳбоб» ( XVIII аср), «Равзат ас-сафо» ( XV аср) каби ноеб қулезмалар мавжуд. 1916 йилда М.Ф.Гаврилов маънавий талончилик-ни давом этгириб,_ «Зафарномайи Худоёрхоний», «Ҳафт иқлим», «Равзат ус- сафо», «Шаибониинома», «Субҳонқулинома», «Таворих анбийа ва мулук» «Тарихи кабир» асарларини олиб кетган эди Қўлёзма манбаларнинг Санкт-Петербургга муттасил ташиб кетилиши оқибатида XX аср бошларига келиб, қадимий қўлёзмаларни топиш амалда мумкин бўлмай қолади. 1902 йилда В.В.Бартолцд Туркистонга навбатдаги сафарга келганида, тан олиб, «Ҳозирги вақтда Қўқонда бирон-бир қўлезма- лар йиғмаси қолган эмас. Ҳатто, Худоёрхон кутубхонасининг 1897 иилда К Г Зелеман (Осиё музейи директори — муалл.) шу кутубхона китобдори Саримсоқ хожада курган энг охирги нусхалари ҳам иўқолибди», деиишга мажбур бўлган эди.

O'xshashlar

Эълон қилинмаган уруш... Бухоро

Бухоролик уруш кахрамонлари

XX - аср бошларида Хива хонлиги

1618-1648 йиллардаги уттиз йиллик уруш

1618—1648 йиллардаги ўттиз йиллик уруш