Эълон қилинмаган уруш... Бухоро - Tarix - Referatlar

Эълон қилинмаган уруш... Бухоро

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.9423828125 KB

Ko'chirib olish

Эълон қилинмаган уруш... Бухоро Туркистон вилоятининг ҳарбий губернатори қилиб тайин ланган генерал Черняев 1866 йил январь ойида Бухоро амирли-гини бўйсундириш учун унга қарши эълон қилинмаган уруш бошлади. Унинг қўмондонлиги остида қўшинлар Жиззах томон отландилар. Бу хабарни эшитган амир Музаффар ўзи тахтга қайта ўтқизган ва таъсирида деб ҳисобланган Қўқон хони Ху- доёрга русларнинг йўлини тўсишни буюрди. Худоёрхон эса Россия билан тўқнашишдан қўрқиб, амир Музаффарнинг фармонини бажармади. Рус истилочилари Бухоро хонлигига қарши уруш ҳаракат ларини икки ҳарбий мавсумда — 1866 ва 1868 йилларда ўтказади. 1866 йилда олиб борилган истилочилик босқинлари оқибатида хонликнинг Ўратепа, Жиззах ва Янгиқўрғон синга- ри ҳудудлари Россия таркибига киритилади. Иккинчи ҳарбий мавсумда — 1868 йил қирғинбаротида эса Самарқанднинг олиниши, амир қўшинларининг Зирабулоқда узил-кесил тор- мор этилиши содир бўлади. Ўрта Осиёнинг қадимий пойтахт- ларидан бири, Соҳибқирон Амир Темур довруғини жаҳонга ёйган Самарқанднинг босиб олиниши, нафақат хонликда, шу билан бир қаторда, дунё афкор оммаси кўз ўнгида, шимолдан келган оқ айиқнинг ёвуз мақсадлари чегара билмаслигини намоён этган эди. Амир Музаффар талафотлар олдида қаттиқ эсанкирашга тушади, у ўз тасарруфидаги ҳудуднинг қарийб тенг ярмидан маҳрум бўлган эди. Чор Россияси ҳарбий кучларининг жанг майдонларидаги ғалабасини таъминлаган омил, шубҳасиз, уларнинг қурол-яро- ғига, ракета отувчи қурилмаларга, тез ҳаракат қилувчи артилле- рияга, пистонли милтиқларга эга эканлигига боғлиқ эди. Шу сабабли ҳам, бу ҳарбу зарбларда сон эмас, қўрғошин, порох, чўян ва темир, яъни тўплар, замбараклар ҳал қилувчи ўрин тутади. 1866 йилги ҳарбий мавсум қатнашчиси, ўрта бўғин зобитларидан бўлган М.Зиновьевнинг бу жиҳатдан эътирофи эътиборни тортмай қолмайди. Амир қўшинлари билан Ўратепа ва Жиззахда юзма-юз жанг қилган бу зобит, «Уларнинг (яъни, амир сарбозларининг — муалл.) ўқи, айрим истисноли ҳолларда бўлмаса, деярли Қўрғошин ялатилган тошчаларга ўхшайди. Қўрғошиннинг

қимматлиги яхлит ўқлардан фойдаланишга им- кон бермайди» 1 , деб қайд этади. Амир Ҳайдар ҳокимиятининг охирроғида унинг ҳузурига келган рус элчилари сафида Е.К.Мейендорф ҳам бўлган. У ўзининг кейинчалик ёзган «Оренбургдан Бухорога саёҳат» ном ли асарида амир Ҳайдар лашкарининг қуролланиш даражаси ҳақида фикр юритади. Элчилик ташрифининг саноқли кунла-рида хонлик ҳарбий кучлари ҳақида бу қадар тўлиқ маълумот жамлашга улгуриш кишини ҳайратга солмай қолмайди. У, мана шундай ёзади: «Сипоҳийлар пилта милтиқ, жуда узун найза ва эронийларники каби ёйсимон қиличлар билан қуролланган. Улардан айримлари калта жибалар кийишади, темир дубулға ва ҳўкиз терисидан қилинган қалқон тақишади. Артиллерия эса йигирмата эрон замбаракларидан иборат бўлиб, учта ёки тўрттаси темир қозиқлари бўлмаган лафетлар билан жиҳозлан-ган, холос. Лафетлар, гарчи учта ғилдиракка ўрнатилган бўлса-да, шунга қарамай, улар катта қийинчилик билан ҳаракатга келтирилади». Ўзбек хонлари, жумладан, Бухоро ҳукмдорлари ҳам қўшин ва қурол- яроғ бобида тамомила хотиржамликка берилган эди дейиш тўғри бўлмайди. Рус босқини хавфи сезила бошлаганда, ҳатто Хива хони Оллоқулихон амир Насруллога бу йўлда итти- фоқлашиш таклифини ҳам орага солган эди. Амир Насрулло ҳарбий соҳада маълум ислоҳотларга қўл урадида, ора йўлда қолиб кетади. Бунинг маъноси шулки, у ўзининг 34 йиллик салтанати давомида хонликдаги ички низолардан қутила олма-ди. Бутун ҳарбий кучини итоатдан чиққан вилоятларни бўйсундиришга сарф этди. Йўқса, Бухорода узоқ муддат яшаган, Зарафшон ҳарбий округини бошқарган, Туркистоннинг ҳарбий қувватини синчиклаб ўрганган Г. А. Арандаренко айтганидек, «Насруллохон даврида дала тўплари сезиларли даражада яхши-ланган эди, улар учун инглиз ҳарбий низомидан чала-чўлпа хабардор бўлган афғон тўпчилари хизматга олинади. Оғир қуролли отлиқлар — фальконетли хасабдорлар сони ҳам оширилади, пиёдалар кўпайтирилиб, тўплар ҳимоясида жангга кириш ва қалъаларга ҳужум қилиш қўллана бошлайди» 2 . Амирлик қўшинининг асосини хасабдорлар ва галаботирлар ташкил

этар эди. 1868 йилга қадар бу икки қўшин турига олин-ганлар бир умр хизматда бўлар эди. Пиёда сарбозлар, одатда, тинч шароитда уйларда яшар, ҳафтада тўрт кун (чоршанба ва жумадан ташқари) эрта тонгда эшак билан Бухорога келар ва уч-тўрт соатлик машқларда қатнашиб, яна қайтиб кетарди. Г. А. Арандаренко, шу важдан, Бухоро «ҳарбий тизимида» қоровуллик хизмати мавжуд эмас», дейди. Амир Насрулло даврида ва ундан кейин ҳам тўпчибоши қўшиннинг бош қўмондони ҳисобланган. Бу, ҳарбий иш муво-занатида отлиқ қисмга нисбатан техникага аҳамият бериш ибтидоси бўлганми, ҳар ҳолда, аниқ бир нима дейиш мушкул. Эрондан олиб келинган Абдусамад тўпчибоши, муаррих Мулло Олим Маҳдумнинг «Туркистон тарихи» китобида айтилишича, билимли, заковатли киши бўлган. У, чамаси, тўп ва тўпхона ларнинг дала шароитидаги ҳаракат имкониятини оширишга эришади. Тўплар, уларни тортиб юрувчи отлар гурухланади ва рақамланади. Маълумки, бунгача тўпларни ҳўкизлар судраши таомилда бўлиб келган эди. Абдусамад тўпчибошининг қисма ти фожей якун топади, амир Насрулло уни Шаҳрисабз беклари билан тил бириктиришда айблаб, қатл этади. Ёлланма лашкар бошиларга ружу қўйишдан, барибир, қайтилмаган. Шу пайтгача осонликча эришилган ғалабалардан мағрур ланган генерал Черняев уришқоқ ва ҳарбий маҳорати баланд қисмлар билан Жиззахни тез фурсат ичида эгаллашига шубҳа қилмаган эди. Лекин ўз юрти, она тупроғи ва муқаддас ватани озодлиги учун ҳаёт-момот жангига бел боғлаган Жиззах мудо фаачилари русларга қақшатқич зарба беради. Уларнинг сони 8—9 минг кишидан ошиқ бўлмаса ҳам, Черняев қўшинларига қарши мардона жанг қилиб, уларни мағлуб этадилар. Шу вақт- гача чинакам мағлубият аламини тотмаган генерал Черняев учун Жиззахдаги жанг жуда қимматга тушди. Жиззах мудофаа чилари енгилмас деб овоза қилинган рус аскарларини ҳам енгиш мумкинлигини, бунинг учун уларга қарши бир жон, бир тан бўлиб, уюшган ҳолда жанг қилиш лозимлигини намойиш қилди. Улар бу жангда рус аскарларини енгибгина қолмай, қаттол генерал Черняев фаолиятига ҳам чек қўйди. Санкт - Петербург шу вактгача ғолиб

бўлиб келаётган русларнинг Жиз захдаги мағлубияти Россиянинг Ўрта Осиёдаги мавқеига жид- дий футур етказишидан хавфсираб, ўзбошимча Черняевни ман- сабидан четлатди. Туркистон вилояти ҳарбий губернатори ва қўмондони қилиб генерал Романовский тайинланди. Шу тариқа, Россиянинг ҳукмрон доиралари, бу билан ўз ҳаракатлари халқаро майдонда босқинчилик сифатида қорала- нишидан чўчиб, унинг бевосита ижрочиси деб генерал Черня евни асосий айбдор сифатида жазолаш билан ўзини четга ол- моқчи бўлди. Лекин, Россиянинг ҳарбий-сиёсий доиралари, бошқа томондан, енг учида Романовскийга қатъий ҳарбий қа- ракатлар олиб боришга ижозат берди. Россиянинг босқинчилик сиёсати моҳиятини англай бошла-ган Бухоро амири муфтий хожа Муҳаммад Порсо бошчилиги- даги элчиларни, Афғонистон ва Ҳиндистон орқали, ёрдам сўраб Истанбулга жўнатди. Хожа Муҳаммад Порсо инглизлар- нинг Ҳиндистондаги вакили Жон Лоуренсга амир Музаф- фарнинг мактубини топшириб, Англия қироличасига ҳам бу илтимосини етказишни сўради. Жон Лоуренс хожа Муҳаммад Порсо билан бўлган суҳбатда Бухоро амирининг 1842 йилда инглиз полковниги Стоддарт ва Коноллининг ўлдирилишига монеълик қилмаганининг сабабини сўраганда, Бухоро элчиси: «Бўлиб ўтган воқеадан жуда афсусланаман. Аммо, у вақтда ёш эдим ва давлат. хизматида эмаслигимдан, бу нарсага таъсир эта олмас эдим. Ҳозирги амир ҳам у вақтда давлат ишларига яқин-лаштирилмаган шаҳзода эди», деб жавоб берди. Ўз фуқароларининг Бухорода ўлдирилишини унутмаган инглиз ҳукумати Истанбулга келиб, у ердаги Англия элчисидан ёрдам сўраб мурожаат қилган Хожа Муҳаммад Порсога бошда ўзларининг Ҳиндистондаги вакили Жон Лоуренс, кейинроқ эса Истанбулдаги элчилари Генри Эллаб орқали орадаги масофа узоқлигини важ қилиб, рад жавобини беради. Муаррих Мирзо Абдулазим Сомийнинг «Тарихи салотини Манғитийа» асарида айтилишича, рус қўшинларининг тобора ичкарилаб келиши амирликнинг илғор фикрли зиёлилари ора сида қаттиқ нафрат уйғотади. Бухорода Мадраса талабалари жун- бушга келиб, кофир

босқинчиларга қарши ғазот қилишни талаб қилиб чиқа бошлайдилар. Бухоро шаҳри раиси эшон Бақохожа садр амирни ғазотга отланишга даъват этади. Иложсиз қолган амир, Абдулазим Сомий айтмоқчи, «беихтиёр босқинчиларга қарши юришга қарор қилди. Муқаддас ғазот учун пайшанба куни беадад қўшин ва беҳисоб хайрихохлар билан узангига оёқ қўйди ва Бухоройи шарифдан жўнаб кетди». Амир русларга қарши жиддий ҳарбий тайёргарлик кўрмасдан, фуқароларнинг қистови билан, қўшинни муқаррар ҳалокат сари бошлаб борди. Воқеаларнинг кейинги ривожи шундай хулосага олиб келади. Англия ва Туркиядан ёрдам кутган амир Музаффар ҳатто ўз ҳомийлигидаги Қўқондан ҳам мадад ололмаганидан тегишли хулоса чиқармади. Қўл остидаги бор имкониятлардан фойда-ланиб, барча беклар ва сардорларнинг бошини қовуштириб, душманга қарши бирлашиб ҳужум уюштиришни ҳам ўйламади. Бу ҳол бош қўмондон Романовскийнинг қўшини Сирдарё даш-тига чиққани ҳақида хабар олгандан кейин амир Музаффарнинг хатти-ҳаракатларида яққол кўзга ташланади. У рус қўшинларининг йўлини тўсиш учун 30 минг кишилик лаш-карни Оллоёр девонбеги қўмондонлигида жанговар маррани эгаллашга буюради. Амир ўз ихтиёридаги лашкари билан ап рель ойининг охирларида йўлга чиқади ва Ўратепа яқинидаги Рогун қишлоғида тўхтайди ва амир Оллоёр девонбегининг ҳусни-жамолда тенги йўқ қизини ўз ҳузурига келтиришни бую ради. Юрт тақдири учун ҳаёт-момот жанги олдида ҳам амир ўзининг ҳузур ҳаловатини ўйлайди ва ҳарамига келтирилган 10 ёшли қиз, ўз лашкарбошисининг фарзанди эканлигини ҳам унутиб, ишратга берилади. Оллоёрбек девонбегининг сарбози Парчаюз Абдураҳмондан ёзиб олинган эсдаликда айтилишича, ўша тонгда бу қизнинг сўйилган мурдасини топишган. Кўп ўтмай, севимли қизининг мудҳиш ўлими ҳақидаги хабар жанговор маррани эгаллаб турган Оллоёрбек девонбегига етиб келади. У фарзанд доғвда куйиб, бир неча кун давомида чодирдан чиқмай ётади. Оллоёрбекка қилинган зулм унинг қариндошлари Тўхтамишбек ва Фозил додхохларнинг амирга қарши адоватини уйғотади.

Қўшни Ўратепада ҳам норозилик кайфияти кучаяди. Амир Музаффар эса қўшиннинг бундай ҳолатидан беха-бар ҳолда, Ўратепа билан Жиззахни бирлаштирувчи карвон йўли ёқасидаги катта бир тепалиқда (у кейинчалик «Амир қоч-ган тепа» номини олган) ўз қароргоҳини ўрнатади. 1866 йил 8 майда генерал Романовский қўшинларининг илғор қисми Эр-жарда кўриниши билан Оллоёрбек ва унинг қариндошлари Тўхтамишбек ва Фозил додхоҳ бошчилигидаги қўшин жанг қилмай, Ховос томон чекинадилар. Бу иш билан улар бегуноҳ ҳалок этилган қизчанинг ўлими учун амирдан ўч олдик, деб ўйлайдилар. Шахсий хусумат юрт манфаатидан устун келиб, 30 минг кишилик лашкар жанг майдонини русларга бўшатиб бе-ради. Натижада, руслар амир ихтиёридаги қўшинни бир ҳамла билан тўзғитиб юборадилар. Музаффар жанг майдонини шармандаларча ташлаб қочади. Эржарда осонликча қозонилган ғалаба Романовскийни руҳ-лантиради ва рус кўшинлари 17 майда Хўжанд остоналарида пайдо бўлади. Эрксеварлиги билан танилган ва боскинчилар-нинг кўп марта додини берган бу кўҳна шаҳар босқинчиларга қарши марди-майдон йигитларини жангга ташлайди. «Ғарбий қисмлар, — деб ёзган эди Романовский, — шаҳарга кираётган-ларида ниҳоятда қаттиқ қаршиликка дуч келдилар. Шаҳар ҳимо- ячилари ҳар бир қарич ер учун жанг қилдилар». Хўжанд халки-нинг қахрамонона курашини Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқондий шундай тасвирлайди: «Хўжандликлар ғайрат камарини беллари-га боғлаб, уларни (рус аскарларини) орқага қайтардилар... Шу пайт хиёнаткорлар дарвозани очиб бердилар. Шунинг учун Хўжанд қалъасини кофирларга олиш осон тушди. Хўжанд фуқа-роси кофирларнинг шаҳарга киришларини кўриб ғайрат ва ши-жоат ила ўрусларнинг йўлини тўсиб, қатьий ҳаракатлар билан жангга кирдиларки, еру осмон, доно ва нодон кишилар афсус бармоқларини ҳайрат тишлари ила тишлаб таҳсин ва офаринлар айтдилар. Ҳар икки тараф тўпу тўфанг, чўпу таёқ ила бир-бирларини уриб яксон қилардилар. Хусусан, мусулмонлар кўпроқ тўпу тўфанг қурбони бўлиб, орқага қайтиб ҳар бири куча, маҳалла ва боғлар ичидан қочиб қолдилар. Кофирлар ҳам улар

орқаларидан қувлаб кетдилар, куча, маҳалла ва бозорларда одам қолмасдан, аёлу бола демасдан, кўп кишиларни милтиқ билан отиб шаҳид қилдилар. Файз осор шайх Муслиҳиддин ҳазратларининг мозорларида паноҳ топган ғарибу бекаслар, кўру чўлоқлар, гадою дарвишлар, майибу мажруҳлар — ҳамма- лари, киши қолмасдан нобудлик оламига кетдилар. Мадраса ва саройлар талон-торож қилиниб, кўп одамлар қатл этилдилар. Икки томон ҳам тинчиб, қиёмат асар можора-лар тўхтагандан сўнг, ҳар бир тоифа ўз ўликларини топиб, уларни санаш билан машғул бўлдилар. Мусулмонлардан 2600 киши, эркагу аёл, кабиру сағирдан шаҳодат даражасига етиб эканлар; куффордан эса 1200 киши дўзах ва жаҳаннам даргоҳи-га кетган экан. Шундай фожиа ила Хўжанд фуқаролари кофир- ларнинг зулм-ситамига гирифтор бўлдилар. [Хўжанд] вилояти-нинг мўътамидлари минг ажзу дард ила жаноб хон (Худоёрхон) валийнеъматга кетма-кет элчи билан хат юбориб, ислом ахди-дан мадад сўрадилар. Жаноб хон узоқ муддат андиша денгизига ғарқ бўлиб, кофирларга қарши бирон журъат қилмади». Босқинчилар билан саккиз кун давом этган жангу жадал-ларда ана шундай марди-майдон фидокорлардан беш минг киши шаҳид бўлади. Душман катта талафот эвазига Хўжандни эгаллайди. Шундан сўнг истилочиларнинг ёвуз нигоҳи Ўрате-пага қадалади. Босқинчилар 2 октябрда унинг остонасига яқинлашадилар. Ўз эли, юрти, озодлиги учун ёниб курашаётган ва шу йўлга азиз жонини тиккан мардлар қаторига кекса-ю ёш, ва ҳатто, аёллар ҳам қўшилди. Гувоҳларнинг сўзларига қараган-да, жангда Ўратепанинг 30 минг ҳимоячисидан ярми ҳалок бўлади. Гувоҳларнинг ёзишича, «жанг шу даражада даҳшатли бўлганки^ тўкилган одам қони бамисоли ариқ сувига ўхшаб оққан». Уратепадаги жанглар Аваз Муҳаммад Аттор асарида батафсил баён этилган: «Абдулғаффорбек Ўратепа вилоятининг ҳокими эди. У бир қанча жасур ва мард одамларни йўл қўриқ- лашга юборган экан. Йўлда икки гуруҳ душман билан тўқнаш-дилар. Мусулмонлар катта куч билан кофирларга шундай ҳамла қилдиларки, тобу

тоқат ва сабру сабот қолмади ва қелган йўлларига қайтиб, минг найранг ила қочиб кетдилар. Ўктам йигитлар чаққонлик билан кофирларга етиб олиб, пўлатсимон найзалар отиб, ёмғирдек ўқ ёғдириб, қўшларигача қувиб бориб, қайтиб келдилар. Мусулмонларнинг журъати ахли куффорга маълум бўлди. Беқарор юракларида сабру тоқат қолмади ва улар пайшанба куни эрталаб ўз жойларидан кўчиб, Кўркат мавзеига келдилар. Ислом лашкарлари кофирларнинг йўлини тўсиб, саъйу қўшиш ила жанги азим қилдилар. Кофирларнинг ҳарбий қудрати зўрлиги туфайли аҳли ислом мағлуб бўлиб, уруша-уруша орқага қайтдилар. Новкат мавзеига келиб, отла-рини тўхтатиб, яна қаттиқ жангга киришдилар. Ҳар бир мавзеъ ва қароргоҳ учун бетиним жанг қила-қила Моховзор мавзеига яқинлашдилар». Бу жангда юрт ҳимоячилари дастлаб душман-ни мағлубиятга учратганлар. Рус манбаларида Уратепадаги рус-лар мағлубияти ҳақида ҳеч нима дейилмай, кўпроқ рус солдат-лари «жасорати» га эътибор берилади. Муаррих Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқондий асарида эса ҳақиқий манзара тасвирланган: «Аҳли куффор қалъани эгаллаш қасди ила йўлга чиқди. Мусулмонлар бир қанча мусулмон мер-ганларни қалъа атрофига жойлаб қўйган эканлар. Мерганлар баттол кофирлар яқинлашишлари биланоқ уларнинг атрофла-рини ўраб олиб, тўпу тўфангни жўшу хуружга келтириб, тўрт томондан муқобатсиз отдилар. Кофирларда тоб-тоқат қолмади ва улар катта зарар кўриб, қаттиқ зарба еб қайтдилар. Кундан кунга жангу жадал кучайиб борарди. Якшанба кечаси, жумоди ул-охир ойининг 4-си, ё 5- сида кофирлар учта дарвозага одам-ларни таъйинлаб ва ўрнаштириб, Муғ дарвозасининг чуқур хандакини хас-хашак билан тўлдириб, шундай кенг жойни бир кечада текис қилиб, ўзларига йўл очиб, тонгни кутиб турдилар. Шу пайт шаҳар аҳолиси ғофил ва ўз ахлу ҳолига машғул бўлиб, оламдан бехабар уйқуда ётар эдилар. Бироз вақт ўтгач, саҳар пайтида, шаҳар дарвозаларига бир минг-иккй минг кишини қўйиб, ўрусларнинг губернатори ва генерали кўп сонли туда ила Муғ дарвозасида ҳозир бўлди. Тўсатдан ўзлари текислаган йўлдан ўтиб, шаҳар дарвозасидан кириб туғ санчиғини

Муғ қалъасига ўрнатишни буюрди. [Муғ қалъаси] шу вилоят ҳоки-мининг жойи эди. Кофирларнинг қолган лашкари шаҳарга ҳар бир дарвозадан фирқа- фирқа, тўб-тўб, гуруҳ-гуруҳ бўлиб қич-қириб, шовқин-сурон кўтариб кирди ва оламни тўс-тўполонга кўмиб бозорга яқинлашдилар. Аҳли ислом мусулмонлик ҳамия-тини дилга жойлаб Садди Искандардек туриб жанг қилардилар Улар ўз юртининг ҳокими Абдулғаффорбек кофирлар кели- ши биланоқ жуфтакни ростлаганини эшитиб, заиф ва бемадор бўлиб, қочишни мўлжал қилдилар. Одамлар хилват жой-ларга яшириниб, кофирлар назаридан махфий бўлдилар. Қиш-лоқ ва саҳродан шаҳарга келган аҳоли жангга тушиб ўруслар нинг тўпу тўфанглари сочган оташ балосидан нобуд бўлиб, шаҳодат даражасига етуб, охират оламига кетардилар. [Ўруслар]' уч соатга яқин вилоятни талон-торож ва аҳолини қатл қилиб, замона мардумига омонлик бердилар. Шу даҳшатли жанг жара-енида мусулмонлардан саккиз мингдан кўпроқ киши кофир ларнинг тўфанг ва шамширлари тиғидан ажал топди. Кофир-лардан ўлганларнинг сони беш мингдан ошиб, дўзах оташига сазовор бўлдилар. [Уруслар] куч ила Ўратепа мамлакатини ўз қўлларига олдилар». Истилочилар энди ўз олдига Жиззахни забт этишни мақсад қилиб қўядилар. Аввалги мағлубият аламини унутмаган бос-қинчилар 11 октябрда уни қуршов остига оладилар. Мудофаа-чилар русларнинг биринчи ҳужумини муваффақиятли қайта-ришади. Қамалнинг иккинчи кунидаги тўқнашув ҳам ғоят даҳ шатли ва беаёв бўлганлиги ҳақида муаррих Мирзо Абдулазим Сомий езиб қолдирган. Жиззахдаги жангларда Искандарбек бошчилигидаги афғон ҳарбийлари ўзларини кўрсатишди. Улар тўп отишда моҳирликлари билан мудофаачиларга далда беришди. Рус аскарлари даставвал шаҳарга борадиган сувни беркитиб, Самарканд ва Ўратепа дарвозаларидан ҳужум қилишга киришдилар. 15 ок тябрь куни кечқурин капитан Михайловский 4 пиёда рота, 6 тўп ва 2 мортира билан Самарканд дарвозаси остонасидан жой олади. Полковник Воронцов-Дашков қўмондонлигидаги 2 рота, 200 казак ва 4 тўп

шаҳарнинг жануби-ғарбий бурчагига ўрнаштирилади. Шаҳар қалъасига ҳужумда Михайловский, Григорьев, Воронцов-Дашков ва Пистолкарс бошчилигидаги қисмлар қатнашган. Руслар ҳеч қаерда бундай қаттиқ мудофаа- га дуч келишмаган эди. Уларни Жиззахда бир воқеа ҳайрат ва даҳшатга солган. Ватанпарварлардан бир қисми душманга асир тушишдан ўлимни афзал кўриб, ўзларини портлатиб юбориша-ди. Рус тарихчиларидан бири ана шундай фидокорлик ҳақида қизиқ бир маълумот келтиради: «Шаҳар ҳимоячиларининг қаҳрамонлиги ва қаттиқ қаршилик кўрсатишига тан бериш ло-зим. Ҳатто қалъадаги бир қисм кишилар урушни давом этти-ришга илож қолмаганидан кейин порох омборига киришиб ўзларини портлатиб юбордилар. Бундай қилиш учун кжсак маънавият, катта жасорат ва матонат керак бўлган». Рус қўмондонлиги солдатларга Жиззахни талон-торож қилишга ижозат беради. Россия матбуоти, хусусан, «Русский вестник» рўзномасида шаҳардан таланган бойликлар ҳақида кўп хабарлар чоп этилган. Жиззахда турли-туман бойликлар шу даражада кўп ва бе-баҳо бўлганки, бунақасини руслар ҳали кўрмаган эди. Улар-нинг орасида ҳар хил қимматли кийим-кечаклар, тилла ва ку-муш билан сайқалланган яроғ-аслаҳа, эгар-жабдуқлар ва бошқа буюмлар кўп эди. Кишини ҳайратга соладиган туркман отлари-ни кўриш мумкин эди. Турк, кавказ ва рус қиличлари бор эди. Жуда кўп отлар қўлга киритилган. Ҳатто бир солдат минг тил ла тангаси бор халтача «топиб олганлиги» ҳақида овозалар тар-қалган. Оренбург генерал-губернатори Крижановскийнинг Россия ҳарбий вазири Милютинга 19 октябрда ёзган телеграммасида айтилишича, Бухоро амирининг Сирдарё водийсидаги сўнгги таянчи бўлган Жиззах беш кунлик қамалдан сўнг, 18 октябрь куни соат 12 да эгалланган: «...26 байроқ, 53 та қурол ва жуда кўп бойликлар қўлга туширилди. Бизнинг йўқотишимиз, Худо-нинг иродаси билан, 100 кишидан камроқ бўлиб, 4 зобитимиз яраланди». Шу ўринда, Қўқон ҳукмдори Худоёрхоннинг ўз ҳомийси Бухоро амирига нисбатан хоинона иш тутганини му-аррихлар тарих саҳифасига

муҳрлаб қолдирганлигини айтиш лозим. Худоёр ҳатто Хўжанд ва Жиззахда минглаб ватанпарвар- ларнинг қонини тўккан генерал Романовскийга табрик теле-граммаси йўллаган. Унда, хусусан, мана бу гаплар бор: «Оқ

подшо билан дўстликни сақлаб, турли баҳоналар билан Қўқон-дан чиқмадим ва ўз ҳудудларимни саклаш учун 35 минг киши-лик қўшинни тўплаб, Шайтонмузгарда турдим. Шундан сўнг, Хўжандда турган амир ўз қўшини ва ҳарбий бошликларини олиб, шаҳарни мутлақо бўш қолдирганлигини эшитдим. Бу ха-барни эшитиб, ўз қўшиним ва замбаракларим билан орқага қайтдим. Агар мен Оқ подшо билан дўстликни истамаганимда, қўшиним билан Шайтонмузгардан қайтмасдан Хўжандга кирар эдим... Оллоҳ ёрдамида Сиз Хўжандни забт этдингиз. Буни эшитиб, илгариги дўстликни мустаҳкамлаш учун Сизни ғалаба билан табриклайман». Ўшанда Худоёрхон «Оқ подшо билан дўстлик» Фарғона салтанатига ва, қолаверса, ўзига қандай қим-матга тушишини хаёлига ҳам келтирмаган эди. Генерал Романовскийнинг эътироф қилишига кўра, Жиззах мудофаачиларидан 6 минг киши ўлдирилган, 2 минг киши асир олинган. Оренбург генерал-губернатори генерал Крижа-новскии Бухоро амирлиги ҳудудидаги босқинчилик урушини бундан сўнг қай йўсинда давом эттириш режаларини тузиш учун Петербургга бориб, керакли кўрсатмалар олиб қайтди. Шундан кейин, у генерал Романовскийнинг Бухоро қўшинлари устидан қозонган ғалабасидан мамнунлигини шундай изҳор қилади: «Сен амирни енгишга муваффақ бўлганингдан кейин, уни исканжага олишда давом этиб, нафас ростлашига имкон бермаслигинг зарур. Қўқон хони Худоёрнинг эса бизга вассал бўлишдан бошқа иложи йўқ. Борди-ю, бизга қарши ҳаракат бошласа, унинг масаласини ҳам бутунлай тугатар эдик». Россия ҳукумати янгидан босиб олинган ерларни бошқариш ва бу ҳаракатни яна давом эттиришни мувофиклаштириш учун 1867 йилнинг 11 июлида Туркистон генерал-губернаторлигини таъсис этди ва унинг раҳбарлигига подшо Александр II билан яқин алоқада бўлган генерал К. П. Фон Кауфманни тайинлади. Туркистон халқи истеҳзо билан «ярим подшо» деб атаган К. П. Кауфман мустақил равишда уруш эълон қилиш, сулҳ тузиш ва бошқа кўплаб ваколатларга эга бўлади. Бухоро амирининг ўша вақтдаги фаолиятини муаррих шун дай

тасвирлайди: «Ҳукмдор муттасил қайғуриб, — деб ёзади Мирзо Абдулазим Сомий, — чора-тадбирлар кўра бошлади. Жиззаҳцан омон етиб келган кам сонли кишиларнинг кўпчи-лиги ярадор ва хаста, отсиз, қуролсиз эди... Амир жаноби олийлари Самарқанддан Карминага келиб қарор топди. Абдул-малик тура (амир Музаффарнинг тўнғич ўғли, Ғузор ҳокими — муалл.) билан Ҳисори шодмон ҳокими Раҳмонқули парвоначи-ни Самарқандда қолдирди. Ўрислар Жиззахни эгаллагандан ўн беш кун ўтказиб беадад қўшин билан Илон ўтти орқали Самарқандга равона бўддилар».

Генерал-губернаторлик ва-зифасига тайинланган фон Кауфман 1868 йилнинг 1 ян- варида Тошкентга келди. У ҳам Черняев каби Туркистон заминдаги хунрезликларни ниқоблаш мақсадида найранг-бозлик йўлига ўтди. У рус дав- лати мавқеини мустаҳкамлаш ва Туркистон ўлкасидаги фо-жиаларни хаспўшлаш мақса дида бир гуруҳ туб аҳоли ва-килларини, Марказий ҳукумат билан келишган ҳолда, Петер-бургга юборишга қарор қилди. Бу вакиллар асосан рус давла-тига содиқ кишилардан иборат бўлиши керак эди. Вакиллар рўйхатига шайхулислом Носир мулло Исоқ (Туркистон шаҳ-ридан), Қози Мирзо Талашпан (Чимкентдан), оқсоқол Амин сўфи Шайхов (Иқон қишлоғи-дан), дуғлат қабиласининг бийи майор Худойберган (Ав-лиёотадан), қорақирғиз қаби ласининг бийи Бойтиқ Канап (Авлиёотадан), Сайидазимбой Муҳаммадбоев, Эшонхон Имом-хонов (Тошкентдан), қозикалон Юсуфхожа Абдуллахожа (Хўжанддан), оқсоқол Абдуғаффор Саримсоқов (Жиззахдан) ва бошқалар киритилган эдилар. 1867 йил март ойида Петербургга етиб келган Туркистон вакиллари дабдаба ва иззат-икром билан кутиб олинади. Улар, тузилган режага асосан, ҳукумат вазир-ликларида, Император саройида, халқ кутубхонасида, музейлар-да, фанлар академиясида, ҳайвонот боғида, Петропавловск қалъасида, фабрика ва заводларда, савдо биржаси ва дўконлар-да, театр ва циркда, касалхоналарда, Император боғи (Царское село) да ва Петербургнинг бошқа диққатга сазовор жойларида бўладилар. Бундай «меҳмондўстлик» нинг асосий мақсади Рос сия давлатининг қудратини намойииг қилиш эди. Туркистон вакилларини, ҳатто, подшо Александр II нинг ўзи қабул қилади. Улар Туркистон аҳолисининг рус давлати тобелигига олинган-лигидан бахтиёрлигини, ўлканинг императорга абадий содиқли-гини изҳор этувчи мактубни топширганлар. Бу мактубга Тош-кент, Туркистон, Хўжанд, Чимкент ва бошқа ерларнинг оқсо-қолларидан 59 киши имзо чекиб, муҳр

босганлар. Муртадлик ва сотқинликдан иборат «вазифа» ни адо этган Туркистон «вакиллари»нинг аслида Ватан ва халқ иродасини ифодалашга маъна-вий ҳуқуқлари йўқ эди. Шу тариқа, чор маъмурлари Туркистон генерал-губернатор- лиги таркибидаги аҳоли гўё ўз «ихтиёри ва хоҳиши» билан рус давлати фуқаролигига ўтганлигини жаҳонга намойиш қилишга уринди. Замонавий ҳарбий қурол-аслаҳа жиҳатидан русларга баро-бар келолмаган Бухоро амири фон Кауфманга элчи жўнатиб, сулҳ шартномаси тузишни таклиф қилади. Аммо К. П. Кауф ман Бухоро амири олдига жуда оғир шартлар қўйгач, бу шарт-нома имзоланмади. Шундан кейин амир Музаффар охирги умид билан Туркия ҳукуматига, Афғонистон ва туркманларга элчилар юбориб, шошилинч ёрдам кўрсатишни сўради. Тур- кистондаги сўнгги воқеалар ҳақида ёзилган, бири амир Музаф-фарга, иккинчиси қушбеги Муҳаммадшоҳга тегишли икки мактуб 1868 йилнинг апрель ойида Маккадан—ҳаж сафаридан Истанбулга қайтган элчи Хожа Муҳаммад Порсо қўлига тегади. У, амир Музаффарнинг 1868 йилнинг 7 февралда ёзилган, жами 14 киши имзолаган форсча мактубини Туркия ҳукуматига топширади. Мавзуга оид далолат Амир Музаффарнинг Туркия султонига мурожаатномаси «Сизларга сўнгги маротаба арз қиламизки, Россиянинг истилочилик фаолияти унинг журъатини янада оширди. Руслар бир неча вақтдан бери қароргоҳ сифатида фойдаланиб келишаётган Оқмачитдан чиқиб Ҳазрати Султон, Чимкент, Авлиеота ва Тошкентни қўлга киритиб, халқнинг кўпини шаҳид қилди ҳамда мусулмонларга ҳаддан ортиқ адолатсизлик ва зулм ўтказди. ' Орадан бир йил ўтгач, Жиззах яқинига келган бўлсаларда мағлуб бўлиб, Сирдаре соҳилидаги Тўрақўрғон деган мустаҳкам бир жойда қиш- ладилар. Жаноби олиилари амир катта қўшин билан руслар устига юрди Бухоро қўшини кучли ва тартибли бўлган русларнинг урушиш усулини бил-

маганлигидан ортга қайтди. Бунинг оқибатида русларнинг жасорати ошиб Хужандни олдилар ва анча мусулмонни шаҳид этдилар. Рус қўшини Хўжан- ддан чиқиб, Янгиқўргонни олди ва Ўратепага яқин келди. Ўратепани олган руслар кўплаб мусулмонни ўлдирдилар. Жиззах сари юриб, бир ҳафта ичида Жиззах қўрғонини олган руслар бу ерда ҳад-ҳисобсиз мусулмонни ўлдирдилар. Жаноби олиилари бу хабарни эшитиб, кўп сонли қўшинни Жиззахга жўнатди. Бу вазиятда руслар сулҳ шартномаси тузмоқчи экан- ликларини а й тиб, Бухоро қўшинини ҳийла билан орқага қайтардилар Қўшиннинг орқага қайтганидан кейин Янгиқўрғон ва Жиззаҳдан уч фарсах узоқликдаги сой бўйига келгани ҳақида хабар етгач, жуда кўп аскар ва туп билан кофир устига юрилди. Икки-уч марта кичик жанглар бўлди Орен бург ҳокими Янгиқўрғонда тураркан, Бухоро амирига бир мактуб юбо риб, сулҳ тузиш истагини билдирди. Бухоро амири русларга алданиб қушинни орқага қайтарди. Буни эшитган кофир ўз қўшинини Янгиқўрғон-дан олмади. Ҳодисанинг вуқуъ этишини арз қилдик. Халифа ҳазратлаои русларни мусулмонлардан узоқлаштирсин, шу тариқа исломият ривож топ син заифлашмасин. Бу тарафда жаноби олиилари тўпхона қурдириб 10.000 кишилик аскар кофир билан қарама-қарши турибдир. Агар Халифа ҳазратлари (Туркия султони) мактуб ёки киши юбориб русларни мусулмон лардан узоқлаштирса, давлатининг ривожини ва яхшиликла эсланиши нинг сабаби бўлажак. Чорасиз қолган бу мусулмонлар Халифанинг бу шарофати билан қутулсапар, амал дафтарига буюк савоб ёзилади. Ожиз- лик ва чорасизлик ичидаги мусулмонларнинг аҳволи Халифа ҳазратларига билдирилсин»'. * * * Мусулмонлар халифаси — Туркия султони Абдулазиз (1830— 1876) Бухоро амирига ёрдам берадиган аҳволда эмас эди. Чунки Россия таъсирининг Болқон ярим оролида ёйилиши Туркия давлатига хавф-хатар туғдириб турарди. Шунинг учун Франция императори Наполеон III таклифига биноан Парижда очилган катта бир кўргазмани томоша қилиш баҳонаси билан 1867 йилда Францияга кетиб,

қайтишда йўл-йўлакай Англия қироличаси Виктория, Бельгия қироли Леопольд II , Пруссия қироли Виль- гелм I , Австрия императори ва Венгрия қироли Франсуа Жозеф I , Руминия шаҳзодаси Карл I лар билан учрашган Абдулазизхон, ниҳоят, Бухоро амирининг мактубини муҳокама қилишни лозим топали. Аммо, Туркия ҳукуматининг Махсус мажлиси 1868 йил-нинг май ойи бошларида хатни муҳокама килишга киришган бир пайтда, Бухоро билан Россия ўртасидаги уруш янада кучайиб, амир Музаффарнинг руслар билан сулҳ тузишдан ўзга чораси қолмаганлиги ҳақида хабар олинади. Шу ўринда, Туркистон генерал-губернаторининг 1868 йил 22 апрелда Самарқанд шаҳри аҳолисига қилган «Мурожаат- нома» сини келтириб ўтиш лозим. Унда, жумладан, шундай дейилган: «Самарқанд шахрининг фуқаролари! Мана, мен 6 ойдан бўён ҳукмдоримнинг рухсатига биноан, сизларга тинч- лик ва осойишталик бахш этишга ғамхўрлик қилмоқдаман. Оқ подшо урушишни истамайди. Лекин Амир менинг яхши ниятларимни тушунмайди, ёки тушунишни хохламайди. У фойдали тинчлик сулҳини тузиш ўрнига, қўшини ва халқини Россия билан урушишга тайёрламоқда. Мен уруш орқасида халқнинг қони тўкилишига йўл қўймаслик учун барча чора- ларни кўраман. Мен зарари тегмаётган халққа эмас, амирга қарши бораётирман. Чунки Оқ подшо одамларга ёмонлик эмас, яхшилик истайди. Агар сизлар тавсия этилган битим- нинг қабул қилинишига мени ишонтирсангиз, қон тўкил-майди ва қўшин қайтариб олиб кетилади. Оқ подшонинг мақсади — тинчликни сақлаш ва уруш қилмасликдан ибо- ратдир. Фурсатни қўлдан бермангиз!» 2 Кауфман бошчилигидаги Туркистон ҳарбий округи қўшин- лари жавобни кутмасдан Самарқанд билан Жиззах ўртасидаги Янгиқўрғон томон йўл олади. Душман юриши ҳақида хабар олган Самарқанд беги Бобохожа амирга қуйидагича ахборот юборади: «Тақсир, мен олган маълумотларга кўра, рус аскарла-ри Янгиқўрғонда туришибди. Яқин кунларда Самарқандга юришса керак. Бунга қарши қандай чора кўришни буюрасиз? Сизнинг кўрсатмангизга биноан, ўғлингиз бошчилигидаги қўшин Чўпонота тепалигига ўрнаштирилди. Аҳолининг бир қисми қуроллантирилиб, аскарларга қўшиб

қўйидди. Фуқаро-ларингиз Сизнинг келишингизни, эрта тонгда қуёш чиқишини пойлагандек, кутмокдалар. Сизнинг ташриф буюришингиз жа- соратли қўшинингизни руҳлантириши мумкин». Аммо амир Музаффар журъатсизлик қилиб, Самарқандга фақат бир Мирзо Шамсиддинхўжани юборди. Бу пайтда Самарканд атрофида минглаб юрт фидокорлари босқинчиларга қарши шайланиб турган эди. Уларнинг сафида русларга қарши узоқ йиллар давомида жанг қилиб бой ҳарбий тажриба тўплаган Султон Содиқ Кенесарин 2 мингдан зиёд қозоқ ватанпарварлари билан алоҳида зарбдор куч сифатида турарди. Амир Музаффар тасарруфида бўлган Самарқанд шахрида бу пайтда Шерали иноқҳоким эди. Абдумалик тура ҳам унинг ёнида уч лашкари билан турарди. Тарихчи Абдулазим Сомийнинг ачи-ниш билан ёзишича, Шерали иноқ зулмидан Самарқанд ахли доду фарёдга келганлиги туфай-ли, улар амир Музаффарга арз-нома йўллаб, шундай шартни қўядилар: «Тобакай, бизни Ше рали иноқ зулмидан қутқариб, янги бир ҳоким қўйсалар, шунда барчамиз — аёллар, эркаклар, каттаю-кичик, то охирги киши- миз қолгунча кофирларга қарши тургаймиз, зероки, Бухоро лаш кари пароканда бўлиб, кофир-лар билан жанг қилмоққа би-рон-бир саъй-ҳаракат кўрсат-майдурлар» 1 . Таассуфки, амир Музаффар Шерали иноқ қаҳридан озурда ва безор бўлган шаҳар халқи талабини инобатга олмайди. Аксинча, иноққа қаттиқ ишонч боғлайди. Оқибатда, янада ҳаволанган Шерали иноқ амирга Бухоро амири Сайд Музаффархон мурожаат қилганлардан аёвсиз (1860-1885). май, Абдумалик тўрага ҳам шубҳа туғдиради. Гўё ёш тура тахтни эгаллаш илинжида исён қилмоқчи, деган туҳмат билан уни Ғузорга жўнатиб юборишга ҳаракат қилади. Абдумалик тўранинг Самарқандда туриши унинг

(Шерали иноқнинг) эркин ҳаракат қилишига, бир даражада бўлса-да, монеълик қиларди. Шерали иноқ фаолиятининг ёмон тарафга йўналиш олиши Самарканд аҳолисига қаттиқ таъсир қилади. Шаҳар оқсоқоллари аччиқ устида рус губернаторига мактуб йўллаб, уларни ўз паноҳига олишни сўрайдилар. Бу эса Кауфманга жуда қўл келади. К.П. фон Кауфман ўзининг босқинчилик урушини оқлаш мақсадида Туркистон ҳарбий округи қўшинларига қуйидаги мазмунда мурожаатнома йўллади: «Кейинги вақтларда Бухоро, Самарқандда Россияга қарши қўшин тўпланаётганлиги ҳақида аниқ маълумотлар олинмоқда. Самарқандда русларга қарши урушни тарғиб қилаётган ва гўё дин учун курашаётган мутаас- сиблар ёғилиб келиб, Сирдарё вилоятининг ўтроқ аҳолисини ғалаёнга даъват этмоқдалар. Мен ярим йил мобайнида музокаралар воситасида тинчликка эришиш учун бор кучимни сарф-ладим. Бухороликларнинг сулҳ шартномасини узил-кесил қабул қилишни атайин чўзишга қаратилган найрангларини сез-масликка интилиб, Россия билан Бухоро ўртасидаги сулҳ бити-мини тузиш зарурлигига амирни ишонтиришга кўп уриндим. Мен амир бир неча бор рус қўшинлари билан бўлган тўқна-шувлардан ўзига сабоқ олади, деб ўйлаган эдим. Аммо амир қурол кучи билан ўзининг Ўрта Осиёдаги мавқеини тиклашга ҳаракат қилмоқда. Агар Бухоро қўшинларининг тўпланиши Россияга қарши қаратилган бўлса ҳамда бизнинг чегаралари-мизда қурол ишлатмай, тинчликни таъминлашнинг иложи бўлмаса, у вақтда қўлда қилич билан тинчликка эришиш зару-рияти туғилади». Воқеаларга шоҳид бўлган кишилар ва маҳаллий тарихчилар- нинг маълумотларига қараганда, рус қўшинлари Янгиқўрғонни эгаллагач, зарбани қадимий шаҳар Самарқандга қаратади. Чўпонота тепалигида мудофаада турган Бухоро қўшини 12000 пиёда, 3000 отлиқ, 1500 тўпчидан иборат эди. Уларнинг ярмидан кўпини кўнгиллилар ташкил этарди. Пиёда аскарларнинг бир қисми тепалик тагида,

қолган кўпроқ қисми эса тепалик устида жойлаштирилганди. Пиёда аскарлар нинг ўрта ва орқа томонини отлиқ сарбозлар эгаллаган. Тепаликнинг оралиқ қисмига 20, бошқа жойларига яна 20 тўп ўрнатилган эди. 1868 йил 1 май куни Бухоро қўшинлари билан рус аскарла-ри ўртасида Чўпонота тепалигида Самарқанд учун ҳал қилувчи жанг бўлади. Минглаб юрт фидойиларининг қони тўкилган бу тепаликда истилочилар кейинчалик ғалаба тантанаси сифатида хочқуббали баланд ёдгорлик минорасини ўрнатдилар. Унга жангда иштирок этган Туркистон йўналиши (линияси) баталь-онлари, роталари, Оренбург казак полки бўлинмалари ва улар-нинг зобитларининг номлари битилди (бу дахмаза нимагадир ҳозирда ҳам ўрнатилган жойида турибди). Ҳарбий ахборотларда Самарканд Чўпонота тепалигидаги жангдан сўнг, 2 майда жангсиз эгалланганлиги айтилади. Аммо, унинг ҳақиқий тафсилотлари атай унутилади. Руслар-нинг Самарқандни эгаллашида ёрдам берган хоинлар тилга олинмайди. Бу хусусда маҳаллий муаррихларнинг гувоҳлиги эътиборга лойиқдир. Айтилишича, 1868 йил 2 майда Самар канд сотқинларидан бир гуруҳи фон Кауфман ҳузурига келишади. Уларни мамнуният билан қабул қилган генерал-губерна тор бу хиёнаткорларга рус солдатларини шаҳар дарвозасида, рус одатига кўра, нон-туз билан кутиб олишни буюради. Шундан кейин Кауфман бошчилигидаги рус қўшини қозикалон, катта оқсоқол ва бошқа амалдорлар кузатувида шаҳарга кириб келадилар. Генерал-губернатор ғалаба муносабати билан Петербургга тубандагича ахборот юборади: «Сиз император олий ҳазратла-рини Урта Осиёнинг қадимий ва машҳур шаҳари, ўзининг шон-шуҳрати билан ғурурга сабаб мусулмонларнинг маркази Самарқанднинг эгалланиши билан табриклайман!» Рус рассоми ва зобити В.Верешчагин ёзади: «Биз ҳаммамиз, яъни Самар қандни забт этувчилар, генерал Кауфман изидан бориб, амир саройида жойлашдик. Ниҳоятда баланд ва кенг хоналардан иборат асосий бинс^ни генерал, сарой атрофидаги уйларни биз — қароргоҳ аъзолари

эгалладик. Менинг қадрдоним, гене рал Головачев чекига эса, амирнинг собиқ ҳарами тушдики, илгарилари ҳар қандай мард, жасур жангчининг ҳам қадами бу ерга етиши амри маҳол эди. Табиийки, биз келгунча қушчалар қафаслардан бўшалиб, учиб кетишга улгуришган экан. Гене рал Кауфман хоналари билан бизнинг хоналаримиз Темурланг- нинг машҳур тахти турган хонага туташиб кетганди. Муҳташам сарой айланасини ҳашаматли йўлаклар ташкил этарди. Турли чиройли бўртма нақшлар билан зеб берилган бу хонада катта оқ мармар бўлаги — улуғвор тахт — кўктошнинг айни ўзи турарди. Бу саройга бутун Осиё ва Европанинг кўпгина жойла-ридан ҳукмдорлар ҳамда элчилар ташриф буюришган, таъзим бажо келтиришган, тобелик ва садоқат рамзи сифатида қим-матбаҳо совға-саломлар келтиришган. Темурланг бу тахтда ви-қор тўкиб ўтириб, кўп сонли вассалларини қабул қиларди. Мен кўпинча генерал Кауфман билан ҳозир биз забт этган жойлар-нинг тарихи, бу ерга келишга улгурган сайёҳлар, китоблар ва ҳоказолар ҳақида фикр алмашган ҳолда залда айланиб юрардим». К.П.Кауфман 1868 йил 3 майда шаҳарнинг катталари, дин пешволари ва, умуман, нуфузли кишилар иштирокида қабул маросими ўтказади. Бунда бир туда сотқинлар шаҳарни Оқ подшо паноҳига олганлиги ва рус қўшинининг «сахийлиги» учун К. П. Кауфманга миннатдорчилик билдиришиб, халқни Оқ подшога содиқ бўлишга даъват этишларини ваъда қилди-лар. К. П. Кауфман ялоқхўрларга тўнйар кийгизади, баъзиларини император номидан кумуш медаллар билан мукофотлай-ди. Биринчи нишон шаҳарнинг «урушсиз таслим бўлишини» изҳор этган туда бошлиғи — қозикалонга берилди. Аммо қози-калон, мени халқ исломдан қайтган киши сифатида кўрсатади ва таъна қилади, деб медални олишдан бош тортади. Бунга жавобан фон Кауфман шундай дейди: «Яхши, мен медални чакмонинг устига тақмаслигингга розиман. Лекин уни олиб, букж Оқ подшо тасвирини юрагингда сақла. Маълумки, импе рия таркибида кўп миллатли мусулмонлар фароғатда яшаб, уларга ўзларининг диний эътиқодларида қолиш ҳуқуқлари бе-рилган. Яқиндагина Самарқанднинг Оқ подшоҳ паноҳига оли-нишини

сўраган сен эмасмидинг?» Шундан кейин қозикалон медални олиб, уни кўкрагига тақиб юришини айтади. Истилочилар мукофотига «сазовор» бўлган бошқа сотқинлар ҳам ер ўпиб ўз миннатдорликларини изҳор қилиб, ҳамма вақт нишон-ни таққан ҳолда Кауфманга кўринганлар. Қозикалон ҳам юра-гининг устига тақилган медални ҳар гал ҳарбий округ бошлиғи билан учрашганда намойиш қилиб турган. 1868 йил 4 майда К.П.Кауфман Самарқанд шаҳри ва атроф аҳолиси номига мурожаатнома ёзади: «Улуғ рус подшоҳининг паноҳида яшашни хоҳловчи турли шаҳар ва қишлоқлар вакил-ларини қабул қилиб, маълум қиламанки, ҳамма одамлар ўз уйларида ва ерларида яшаб, мол-мулкларидан фойдаланавер-синлар. Катта шаҳарларга керагича муфтийлар ва аъзамлар қўйилади. Барча кишилар тинч ва бир-бирларига душманлик қилмасдан яшашлари учун оқсоқолларга, қозиларга, махдуми аъзамларга ҳамда муфтийларга генерал-губернаторнинг имзоси чекилиб, муҳри босилган ёзма буйруқлар берилади. Ўзларин-гизнинг касбларингиз ва савдо-сотиқларингиз билан шуғулла-наверинглар. Оқ подшонинг ҳукми бўйича шариат эскича ўз кучида қолаверади. Ҳар бирингиз масжидларда Оқ подшо ва унинг оиласининг соғлиғини сўраб, дуо қилинглар! Сирдарёнинг чап ва ўнг қирғоқларидаги руслар тасарруфига ўтган ерлардан хазина фойдасига белгиланган тартибда хирож ва бошқа солиқлар олинади. Агар амирнинг одамлари қишлоқ-ларга келишиб, солиқ тўпласалар, у вақтда улар тутилсин ва бошлиқларга топширилсин. Сизларнинг губернаторингиз ва бошлиғингиз этиб, генерал Головачевни тайинладим». Шу билан бирга генерал-губернатор Бухоро амирига қуйи-даги сулҳ шартларини юборади: 1. «Аълоҳазрат, Россия императори жаноблари ҳуку матига мансуб бўлган ерларга аввал руслар томонидан ишғол этилган, Кошғар, Довон, Нурота тоғлари шимолидан ташқари, Оқ подшо тобелигига ўтишни илтимос қилган Самарканд шаҳри ўз музофотлари билан Россия таркибига киради.

Жануб томондан бу ўлка Шаҳрисабз тоғ лари билан чегараланиб, Зарафшон водийси ва Нурота тоғлари ўртасидан ўтади. Бухоро билан бўладиган чегара эса, шу сулҳ битими амир жаноби олийлари томонидан таклиф этилган шартлар билан қабул қилиниб, улар ўз муҳрларини босиб қайтарганидан сўнг аниқланади. Шундан сўнг, чегара ғарб томондан Нурота тоғларининг энг баланд жойидан ва Бухоро ҳудудида жойлашган Нурота қалъасидан ўтади. Шу ердан Қизилқум саҳроси ўртасидан ўтиб, Бўкантоғ орқали Янгидарё қуйилишигача ўтади. 2. Ҳамма рус фуқаролари, қайси динда бўлишларидан қатьи назар, Бухорога ва унинг бошқа жойларига бориб, савдо қилиш ҳуқуқига эга бўладилар. Бухоро амирининг фуқаролари ҳам илгаригидек, Россия империяси билан савдо қилишларига ижозат берилади. Амир жаноби олий - лари Россия фуқароларини карвон ва барча мол-мулкла-ри билан ҳимоя қилиб, уларнинг ўз мулки ҳудудида хавф-сизлигини назорат қилади. 3. Россия савдогарлари учун Бухоро шаҳарларида ва улар хохлаган жойларда ўз молларини сақлаш учун карвон- саройлар қурилишига ижозат берилади. Россия шаҳарлари да ҳам Бухоро савдо ахли учун шундай ҳуқуқ берилади. 4. Савдо ишларининг тўғри бориши ва қонуний бож олинишини назорат қилиш учун рус савдогарлари ўз их-тиёрлари билан Бухоро амирлигининг ҳар бир шаҳарида ўзларининг карвонбошилари бўлишига ҳуқуқлидирлар. 5. Россия ҳудудидан, Бухорога ёки Бухородан Россия-га олиб бориладиган товарлардан Туркистон ўлкасида олинадиган ҳажмда, ҳар ҳолда, Бухоронинг мусулмон фу қаролари билан бир хилда, яъни молнинг умумий қийма-тидан 2,5 фоиз миқдорида бож олинади» 1 . Фон Кауфман, айни вақтда, Бухородан катта товон олини шини эслатишни ҳам унутмаган. Бухоро амири Музаффар Самарқанд воқеасидан даҳшатга тушиб ва жаҳл устида ушбу шум хабарни келтирган кишини осиб ўлдиришга ҳукм

қилади. Амирнинг чорасиз ва иложсиз васвасаси аста-секин йиғига айланди. У «худо мени Самар-қанддан маҳрум қилгандан кўра, жонимни олгани яхши эди!», деб нолаю фиғон чекди. Дарҳақиқат, бир вақтлар улуғ пойтахт бўлган бу шаҳарни ғайридинларнинг босиб олиши катта муси-бат эдики, бу воқеа бутун ислом дунёсида кучли акс-садо бера-ди. Амир ўз лашкарбошилари билан ўтказган^кенгашда бирин-чи бўлиб сўз олган Усмонбек йиғилганларни фаол ҳаракат қилишга ундайди: «Хонлик халқи урушни давом эттиришни талаб этаётган бир пайтда, кофирларга товон тўлагандан кўра, бир томчи қон қолгунча курашган афзалроқцир» 1 . Кенгаш қатнашчилари бу фикрни якдиллик билан маъқулладилар. Амир Музаффар бор кучини жамлаб, Самарқандни қайтариб олишга киришди. Тез орада 15 минг отлиқ, 6 минг пиёда ва 14 та тўпга эга бўлган Бухоро қўшини Зирабулоқ тепалигига келиб ўрнашади. Сарбозларни рухлантириш ва ғалабага чорлаш ни-ятида амир Музаффар уларга шундай мурожаат қилади: «Содиқ мусулмон фуқаролар! Сизлар чеккан заҳматларингиз учун раҳ-мат! Сизларни ишонтирамизки, ғалаба биз томонда бўлғай. Самарқанд ва Каттақўрғоннинг қўлдан кетиши биз учун унча-лик катта талафот эмас. Биз темурийлар авлодимиз, ўз еримиз- ни қандай қилиб қайтариб олишни кўрсатиб қўямиз. Мусул-монлар! Мен динимиз ва Ватанимиз учун мусулмон ахдининг қаҳрамонона жанг қилишини кофирлар кўз ўнгида намоён эти-шингизга умид қиламан. Халқ биздан ғалаба кутаяпти, у жанг-дан сўнг сизларни қарши олганда дин ва Ватан ҳимояси учун курашган ва еримизни кофирлардан тозалаганлар, деб айтсин. Зирабулоқ жанги майдонида ҳалок бўлганлар шарафига шонли ёдгорлик ўрнатилади. Мусулмонлар! Туркистон генерал-губер-натори талаб қилаётган 125 минг тилла совға сифатида сизлар-га берилади. Ишончим комилки, сизлар менинг умидларимни рўёбга чиқариб, самарқандликларнинг чопонидаги қора доғни ювасизлар. Мусулмонлар, сизларга зафар ёр бўлсин!». Ушбу мурожаат тўпларнинг гумбур-гумбури остида ўқиб эшиттирил-ди. К.П.Фон Кауфман қўмондонлигидаги рус қўшини билан ҳимоячилар ўртасида жанг бошланди.

Уруш тақдирини Зирабулоқ жанги ҳал қилади. Бу урушда ҳам руслар хиёнат туфайли ғалаба қозонадилар. Тарихчи Мирзо Салимбекнинг ёзишича, миллати рус бўлиб, кейин асирликда ислом динини қабул қилган ва амир қўшинида олий мартабага эришган Усмон тўқсабо ҳал қилувчи дақиқада амирга хиёнат қилади: «Туркиялик саркарда Ҳожи Тўққир сўл тарафдин ўрис-ларга ҳужум қилиб, уларни танг аҳволга солиб қўйди. Улар енгилай деганда Усмон тўқсабо чекиниш карнайини чалиб, ўз лашкарини орқага қайтарди». Тарафларнинг кучлари ва қурол- яроғлари хусусидаги маълумотлар тахдил қилинса, рус қўшини муваффақиятининг яна бир сири очилади. Бухоро қўшинлари сон жиҳатдан ортиқ, яъни олти минг сарбоз ва 15 минг отлиқдан иборат бўлса ҳам, уларнинг қурол-яроғлари ва ҳарбий ан- жоми ибтидоий эди. Рус пиёда ва отлиқ қўшинларининг уму-мий сони 2 мингдан ошмаса ҳам, уларнинг бари сараланган, касби-кори уруш бўлган ҳарбийлар эдилар. Оренбург, Урол ка-заклари, линия батальонлари, тўпчилар бригадаси бой ҳарбий малакага эга ва уруш курган, тажрибали аскарлар ҳамда зобит-лар бўлиб, уларнинг ихтиёрида замонавий 14 тўп ва 6 ракета мосламаси бўлган. Уруш тақдирини қилич эмас, ҳарбий техни ка ҳал қилади. Россия қўшинларининг Зирабулокдаги ғалабаси шу жиҳатдан табиий эди. Бу воқеалардан огоҳ бўлган қарши-лик шоир Хаёлий: Келубдур ахли кофир суйи ислом қасди қатл айлаб, Умид шулдир алар бирлан ажойиб корзорим 1 бор. Агарчанди, яроғу хийлаи тадбиримиз йўқгур, Вале, Ўзбек эрурмиз, кўнглума минг турлик орим бор, деб ёзган эди. Босқинчиларга нафрат, Ватанга муҳаббат туйғулари бутун амирлик аҳолисини оёққа турғизади. Бу ўринда Амир Темур ватани Шаҳрисабз йигитлари кўрсатган жасорат таҳсинга ло-йиқдир. Қоратепа қишлоғидаги рус қўшинлари билан Шаҳри сабз отликлари ўртасида бўлган жанг бунинг ёрқин намунаси-дир. Рассом Верешчагин ана шу воқеанинг шоҳиди бўлган, унинг сўзларига эътибор беринг: «Кавказлик жасур зобит Пис-талкарс жануби-

шарқ тарафдан келаётган Шаҳрисабз ва китоблик Ўзбек аскарлари тўдасини тиғга тортиш учун юборилган эди. У аввал шаҳрисабзликларни енгди, аммо манзилига қараб юриши биланоқ, улар яна бирлашиб шундай зарба бердиларки, таъбир жоиз бўлса, унинг елкасига миниб олиб, Самарқандгача қувиб келди. Генерал Кауфман ва биз қайтиб келаётган отряд им кутиб олиш учун отландик. Шаҳардан ташқарига чиқиши-миз билан ўққа тутишди. Теварак-атрофдаги дарахтзорлар ора-сида шундай қизғин отишма бошландики, қўмондоннинг хавф-сизлигини таъминлаш учун ёнимиздаги барча казакларни шу заҳотиёқ қарши ҳужумга ташлашга тўғри келди. Биз ярадорлар-ни олиб шаҳарга қайтишга мажбур бўлдик. Оқибатда чекиниш билан якунланган бояги ғалаба кўпчилик зобитлар орасида но-розилик уйғотди. Ботир зобит Назаров Самарқандга қараб қилинган кейинги ҳаракат жуфтакни ростлашдан бошқа нарса эмас, деб очиқдан-очиқ ran тарқатгани учун Кауфман томони-дан қамоққа олингани ва бўлажак ҳаракатларда қатнашишдан маҳрум қилинганлиги ҳақида эшитдим. Маҳаллий аҳоли буни чинакам ғалаба деб ўйлаб, хурсандчилигини яширмади» 1 . 1868 йил 29 майда Каттақўрғон атрофида 30 минг кишидан иборат қўшин ва оломон рус аскарларига қарши жангга таш-ландилар. Душман бу урушда 30 тўп ва 13156 дона милтиқ ўқларини ишлатиб, 7000 кишининг ёстиғини қуритди. Аммо бу катта талафотга қарамай, ватанпарварлар 31 майда Каттақўрғон истеҳкомидаги рус аскарларига ҳужум қилдилар. Каттақўрғондаги жанглар босқинчиларга қарши курашнинг энг даҳшатлиларидан бири сифатида намоён бўлади. Шунинг учун ҳам Кат- тақўрғонга Кауфманнинг шахсан ўзи бориши бежиз бўлмаган. Зирабулоқдаги мағлубият ва амирнинг Қизилқум тарафга қараб қочгани ҳақидаги хабар Самарқандда кучли акс-садо берди. Шаҳар ватанпарварлари энди биргина ўз кучларига ишониб, ислом ва озодлик йўлида жонбозлик кўрсатдилар. Абдумалик тура бошчилигида Қарши ва Ғузорда русларга қарши ҳужумга қизғин тайёргарлик кўрилаётган эди. Улар Ҳисор, Шеробод

қўнғиротларига, Қарши атрофида истиқомат қилиб турган аҳоли ҳамда Эрсари туркманларига хат йўллаб, Абдумалик тўрага содиқ бўлишга даъват этдилар, қасамёд қилиб, русларга қарши отланишга чақирдилар. Тез орада Абду малик тўрага тарафдор бўлган, ғазот алангасида ёнган кишилар тўда- тўда бўлиб Ғузорга йиғила бошлайдилар. Ҳисор, Шеро бод, Денов, Кулоб бекликларида амир Музаффар томонидан қўйилган ҳокимлар ағдарилиб, Абдумалик тўрага тарафдор ки шилар тизгинни қўлга оладилар. Жумладан, Шерободда қўнғи-рот қавми амир қўйган Каримқулбийни бекор қилиб, ўрнига Остонақулбийни ҳокимликка кўтарадилар. Шахрисабз ва Китоб бекликлари эса амир Музаффар тахтга чиққанининг иккинчи йилиёқ амирликка бўйсунмай қўйган эди. Воқеалар кечаётган даврда (1867—1868) Шаҳрисабзда Ҳакимбекбий, Китобда Жўрабек ҳоким эди. Абдумалик тура ва тарафдорларининг ғазотга даъват қилган саъй- ҳаракатлари бошқа бекликларда ҳам амирга тобеъликдан чиқиш кайфияти-ни кучайтириб юборди. Амир Музаффардан юз ўгирган Ҳакимбек ва Жўрабеклар Абдумалик тўрага хат ёзиб, русларга қарши муқаддас жиҳод йўлида у билан бирга бўлишни, унга итоат этишларини изҳор этадилар. Ватан туйғуси амир билан низода бўлган бекларни русларга қарши жанг ҳозирлигини кўраётган унинг ўғли билан иттифоқда бўлишни тақозо этади. Ниҳоят, Абдумалик тура тарафдорлари йиғилиб, бир неча минг киши жам бўлгач, Ҳакимбек ва Жўрабекларнинг бирикуви сабаб, русларга қарши юриш бошланади. Улар Ғузордан чиқиб, Шаҳрисабз орқали Самарқандга йўл оладилар. Ҳакимбек ва Жўрабек ўз кучлари билан Абдумалик тўрага қўшиладилар. 1868 йилнинг 2 июнида бўлган Зирабулоқ жанги арафасида хонликнинг шарқий ҳудудида русларга қарши кучли ҳарбий иттифоқ вужудга келиб, улар истилочилар таянчи бўлган Са марканд гарнизонини қамал қилишга улгурган эди. «Зирабулоқ мағлубиятидан сўнг, — деб ёзади Д. Н. Лого фет, — гўё

қон тўкар уруш хотима топгандек туюлар эди. Зероки, қўшинидан ажралган амир бир туда яқин мулозимлари билан қочиб, жон сақлаш пайига тушиб қолган эди. Бироқ, жазавага тушган руҳонийлар қутқуси халқ оммасининг кайфиятини жўнбушга келтирмай қолмайди. Оқибатда, улар Бухоро тахти- нинг валиаҳди Катта тура Абдумаликхон атрофида жамлана бош- ладилар. Амирдан норози бўлган барча унсурлар тезлик билан бирлашиб кучли фирқа туздилар. Уларга авваллари ҳам ҳеч қачон амир ҳокимиятини тан олмаган, мустақил бўлиб келган тоғлик бекликлари Шаҳрисабз ва Ҳисор аҳолиси ҳам қўшилди» 1 . 1868 йилнинг 2 июнидаги Зирабулоқ урушида қатнашган амир лашкарлари, маҳобат қилинганидек, «беҳисоб», «сон-са-ноқсиз» бўлмай, нисбатан жуда кам эди. Рўс ҳарбий вазирлиги-га 1868 йилнинг 12 июнида Туркистон ҳарбий округи қўшинла-ри қўмондони Кауфман ёзган 215- маълумотномада (айтиш жо-изки, бу маълумотнома айни вақтда ғалаба ҳисоботи ҳам эди) қайд этилишича, амирнинг пиёда сарбозлари адади 6 мингдан зиёдроқ, отлиқ аскарлари 15 мингга яқин, жами 20 минг нари- берисида бўлган. Шунингдек, 14 та енгил замбарак ҳам жангга шай турган. Руслар эса, 10 пиёдалар ротаси, 6 тўп ва 300 казак билан уларга муқобила бўлади. Уруш бўладиган 2 июн куни 2 русларга тағин ёрдамчи кучлар қўшилади, энди пиёдалар ротаси сони 18 тага, тўплар эса 14 тага етказилади. Жангари казаклар ҳам 600 тага кўпайтирилади. Маълум бўладики, амир лашкарида қиличлар сони кўп бўлгани билан оғир тўплар, милтиқлар ва ракета мосламаси бобида босқинчилар катта устунликка эга эди. Бунинг устига Бухоро қўшини ҳамон замбараклардан отиш, мўлжалга олишда тажрибасизлик даражасида қолиб ке-лаётган эди. Кауфманнинг шаҳодатича, «душманнинг Зирабу лоқ тепаликларидан отган тўплари бирон зарар етказмаган» 3 . Истилочилар Зирабулоқ муҳаррибасига бутун кучларини са-фарбар этганлар, зеро, бу жанг ҳар иккала томон учун ҳам ҳал қилувчи оқибатлар бўсағаси эди. Полковник Абрамов гуруҳи-нинг шошилинч ҳарб майдонига

киритилиши уруш тақдирини, жумладан, амирликнинг мустақил давлат сифатидаги қисмати-ни ўзгартириб юборади. Бухороликлар тўпларини судраб қочишга тушадилар, пиёдалар тўплар қувватловидан махрум бўлгач, ноилож, ўқларга ем бўлмаслик учун Кармана тарафга қочишга тутунади. Қочаётган жангчилар орқасидан отилган ра кета мосламалари уларни ер тишлатади. Руслар битта ташлаб кетилган тўпни ўлжа қиладилар. «Душманнинг йўқотишларини рақамларда аниқ айтолмайман, — дейди К.П. фон Кауфман, — бироқ ўзим кўрганим, аҳолининг айтишларидан чиқадиган ху-лосага кўра, уни юзлар билан эмас, минглар билан ҳисоб қилиш керак бўлади. Сўнгги маълумотларга кўра, қочиб қутил-ган пиёдалардан Карманада бори-йўғи 1000 киши туда бўлиб-ди». 1 Демак, Зирабулоқ жангида Бухоро қўшинининг деярли ҳаммаси қириб ташланган. Зирабулоқ жанги давом этаётган кунларда Самарқанддаги руслар гарнизонига ҳужум қилган Абдумалик тура, Жўрабек, Бобобек (Ҳакимбек ўғли — муалл.) ва бошқа Ўзбек, тожик, туркман, қорақалпоқ, қозоқ қавмлари бошлиқларининг 8 июн-га қадар уруш ҳаракатларини давом эттирганликларини алоҳи-да таъкидлаш лозим. Кауфман ҳарбий вазирга йўллаган маълу-мотномасида Самарқандни қамал қилган шаҳрисабзликларнинг 25 минг, Одил додхоҳ бошлиқ хитой-қипчоқларнинг 15 минг, Ҳусанбек, Абдул Ғаффорбек ва Умарбек раҳбарлик қилган са- марқандлик, ургутлик, панжикентлик, найманлик, туркман, қорақалпоқликларнинг адади 15 минг атрофида бўлиб, жами 50 минг кишини ташкил этганлигини жуда ошириб кўрсатади. Бироқ у Туркистондаги зафарли юриши тарихида илк даъфа, «Самарқанд гарнизонидаги йўқотиш жуда катта», деб эътироф этишга мажбур бўлади. Англашиладики, Ватан тақдири ҳал бўлаётган дамларда, амирдаги сусткашлик, иродасизлик хонликнинг мард, жасур фарзандларига хуш келмаган. Г. А. Арандаренко, нима сабаб-дандир, ўзи гувоҳ бўлган бу қаршилик ҳаракатидан кўз юмади. Ҳолбуки, Қарши, Шаҳрисабз ва Китоб учун истилочилар яна, камида икки йилга яқин, зарбдор кучларини жангга

ташлашга мажбур бўлган эди. Бухорода узоқ йиллар яшаган, ўта мустаби- дона қарашли Д.Н.Логофет, ҳар ҳолда, амир лашкари узил-кесил тор-мор этилгандан сўнг ҳам, истилочиларга қарши мар-донавор бош кўтарган, Ватан озодлиги йўлида ҳаётини тиккан жасур, ботир ўғлонлар бўлганлигини истар- истамас, ғижиниб бўлса-да, тилга олади. Ўзбекларнинг, умуман, рус босқинчиларига қарши кураш-ган Бухоро амирлиги аҳолисининг табиатан баҳодир, шижоат-ли бўлганлигини шубҳа остига олиш, бу мамлакат тарихидан хабарсизликдан ёҳуд нописандликдан бўлак нарса эмасди. Дар-воқе, Абдумалик тура қўшини зўрлик ва зуғум эмас, хоҳиш ва талаб билан жам бўлган ватанпарварлар, биргина ўзбеклар эмас, тожиклар, қозоқлар, туркманлар, қорақалпоқлардан ҳам таркиб топган эди. Абдумалик тўранинг Қаршида катта обрў-эътиборга эга бўлганлигини ўша пайтда яратилган асарлар да-лолат этади. Қаршилик шоир Хаёлий девонида, 1 масалан, «Та-рихи хазрат Шаҳзодаи олиймақом» деган шеър берилиб, унда Катта тура — Абдумаликнинг Қаршига ташрифи кўтаринки руҳ билан талқин этилади: Не хуш йил бўлди бул йил, Қарши узра комрон келмиш, Сайид ҳазрат Музаффар ўғли — шоҳбози жаҳон келмиш. Хаёлий валиаҳд Абдумалик тўранинг Қаршига келиши та-рихини: Хаёлий омилиғ бирлан деди таърихи Шаҳзодин — Минг икки юзу саксон учга тожу хисравон келмиш, — сатрларида кўрсатади. 1283 ҳижрий йил милодий ҳисобда 1866/67 йилга тўғри ке-лади. Бинобарин, Абдумалик тура атрофида жам бўлаётган ва танпарварлар рус босқинчиларига қарши қарийб бир ярим — икки йиллик тайёргарлик кўрганлар. Абдумалик тўранинг лашкари йўлга чиққанда, Абдулазим Сомий айтганидек, «губернатор керагича қўшини билан Кат.-тақўрғонда Бухоро лашкарига қарши турган эди. Самарқандда рус қўшинининг унча катта бўлмаган қисми қолган эди» 2 .

Ғузор, Қарши, Ҳисор, Шахрисабз, Китоб, Шеробод, хуллас, Жанубий бекликлардан жам бўлган катта қўшин билан келган Абдумалик тура руслар турган истеҳкомни қамал қилади. Шу орада амирликда катта нуфузга эга бўлган «Умархон эшон Махдуми Аъзам катта гуруҳ билан тўрага ёрдамга» етиб келади. Хитой-қипчоқ, қорақалпоқ, тожик қавмлари ҳам Абдумалик тура билан иттифоқ бўлиб русларга қарши отланади. Муаррихнинг гувохлик беришича, амир лашкари билан рус қўшини Каттақўрғонда жанг ҳолатида турганида, Самарқанд қамали хабари эшитилади. Бу хабар руслардан кўра, амир Му- заффарни қаттиқ ташвишга солади ва Абдумаликни орадан кўтариб ташлаш пайига тушади. Мирзо Абдулазим Сомий бу ҳақда изтироб билан шундай ёзади: «Қачонки, тура Самарқанд-ни эгаллагудай бўлса, ғолиблик яловини кўтарар, бундан шоҳ-лик қадри тушиб, одамлар, шубҳасиз, ундан бўлак ҳукмдорни хоҳламаган бўларди, шу боис амир унинг мағлубияти ва ҳало-катини истарди» 1 . Руслар амир учун оғир бўлган вазиятда фурсатни бой бер-май, Бухоро қўшини билан жанг қиладилар, Самарқандга қўшимча куч юбормаслик маъқул топилади. Икки ўртада уруш бошланади. Амир лашкари енгилади, Ҳожи аскаридан битта ҳам сарбоз қолмай қириб ташланади. Бу жангда кучлар нисба-ти руслар фойдасига ортиқ бўлса-да, Бухоро лашкаридан жон бериб-жон олган жасур сарбозлар кўп эди. Руслар Каттақўрғон урушида ғолиб келган бўлсалар-да, ўзлари ҳам катта зарба еганларини ҳис қиладилар. «Бухоро лашкари душманнинг кўзини очиб, чекинишга мажбур қилди» 2 , дейди тарихчи. Карманада турган амир Музаффар икки ўт орасида қолган эди. Бир томондан, русларнинг қўли баланд келиб, тобора унинг қароргоҳига яқинлашиб келаётган бўлса, бошқа тараф-дан, Абдумалик тўранинг эътибори ошиб, Самарканд бўсаға-сида русларга таҳдид солаётган, мабода зафар қучгудек бўлса, Бухоро тахти унинг қўлига ўтиши муқаррар эди. Мирзо Абдул-азим Сомий бу ҳақца, «амир Хоразмга кетишга қатъий қарор қилди» 3 , дейди. Амирнинг ҳафсаласи пир бўлиб, умид ва ишончи қолмаган,

Хоразмдан бошпана топишдан ўзга чора йўқ, деб ҳисоблаган пайтида, эсига Шукурбий иноқ тушиб қолади. Шукурбий иноқнинг амир олдида ҳурмати катта, уму-ман, аркони давлат орасида нуфузи баланд эди. Шукурбий иноқ анча кундан бери ҳибсда сақланаётганди. Шукурбий иноқнинг ҳибсга олинишининг сабаби, Мирзо Абдулазим Со-мийнинг кўрсатишича, руслар Жиззаҳдан Самарқандга бориш йўлидаги Сойбўйи қалъасида турганларида, Бухоро лашкари Ғишткўприқца муқим эди. Амир Музаффар иш курган, ақлли сардор Шукурбий иноқни лашкар бошлиғи қилиб тайинлайди. Шу орада Шахрисабз ва Китоб бекликларидан 2 мингта сарбоз Шукурбий иноққа келиб қўшилади. Шаҳрисабз ва Китоб ҳокимлари унга хат ёзиб, юртга ёв келганда амир билан биз-нинг ихтилоф қилиб туришимиз тўғри бўлмас, иттифоқ бўлиб жанг қилайлик, амир билан бизни яраштириб қўйинг, деган таклифни ўртага қўядилар. Шукурбий иноқ уларнинг гапини маъқуллайди ва келган лашкарга жой кўрсатади. Бироқ, айрим ҳасадгўйлар буни амирга тескари тушунтирадилар: гўё Шукур бий иноқ кенагасларга қўшилиб, улар билан амирга қарши фитнага тил бириктирган эмиш. Соясидан ҳам ҳадиксирайди-ган бўлиб қолган амир иғвога ишониб, Ғишткўприкка Абдул- қодир девонбегини жўнатади, Шаҳрисабз лашкарига жавоб бе-ришни, Шукурбий иноқни эса яхши ran билан ҳузурига олиб келишни топширади. Энди, амир икки ўт орасида қолган, тахту бахтидан ажралай деб турган пайтида сиёсат юргизишни яхши биладиган, мулоҳазали Шукурбий иноқдан ҳам маслаҳат олиш ортиқча бўлмас, деб ҳисоблайди. Шукурбий иноқ гарчанд зиндондан чиқиб келган бўлса-да, гина- кудуратни бир четга қўйиб, амирга шундай маслаҳат бера-ди: «Хоразмга қочмоқ ёв қўлига банди бўлмокдан юз карра ёмондир, зеро, ҳужум қилиб келаётган қўшиндан қочиш жазо-ни оширгани каби, гуноҳ ҳамда шармисорлик ҳисобланади. Бордию душманга асир бўлмоқ эса, олижаноб ва бахтли хоти-мотдир. Энди, Самарқанднинг кўлдан кетганлиги, ёвнинг ши- жоат кўрсатганлиги боис қайғуга ботиш, ўзни хор қилиш ўрин-сиз. Аксинча, худони дилга солиб, қатъият билан иш тутмоқ лозим. Бу кўҳна олам бундай

ўзгаришларнинг қанчасига гувоҳ бўлган, бинобарин, Самарқанднинг қўлдан кетиши Бухоро дав-латининг ҳалокатига сабаб бўлолмас. Нечунким, бурунги за-монларда ҳам аксар вақт у бошқа ҳукмдорларга тобе бўлиб келган. Бордию амирнинг безовталиги кофирларнинг жасурли-ги туфайли бўлса, бундан ортиқ хавфсираш тўғри бўлмас. Не гаки, губернатор рус императорининг кўпдан-кўп бошликлари-дан биридир. Русларда мавжуд бўлган одатга кўра, ҳукуматдин яна бошқа топшириқ бўлмаса, унинг ҳукмдор иродасидан ўзга ҳаракат қилиши марғуб тутилмас. Шу кунларда Кауфман Са-марқанд қамали ҳақида хабар олган экан, шубҳасиз, уни барта- раф этишни муҳим деб билур ва сулҳга мойиллик билдирур. Давлат равнақи учун, зудлик ила губернатор олдига кимнидир йўллаш, ярашув аҳдини ўртага солиш керак. Сиз эса бахт-саодат ила йўлга чиқиб, Бухорога қутб мисол кириб, давлатхо-на марказидан жой олмоғингиз даркор» 1 . Амир Музаффарга Шукурбий иноқ маслаҳати маъқул ту-шиб, Хоразмга қочиш қароридан қайтади. Губернатор Кауф-манга элчи билан мактуб йўллаб, дўстлик ва сулҳни таклиф этади. Кауфманнинг ҳам, Шукурбий иноқ айтганидек, ярашув-дан ўзга чораси йўқ эди. Шундай қилиб, Амирлик ва руслар ўртасида сулҳ қарор топади. Ширинхотун мавзесидаги кўприк оралиқ чегара деб эътироф этилади. Бу сулҳнинг вужудга кели-ши ва кучга кириши 1868 йилда юз беради. Руслар билан сулҳга эришиб, ўзини бир қадар тутиб олган амир Музаффар бор куч ва имкониятини ўғли Абдумалик тура ва унинг тарафдорларини маҳв этишга қаратади. Мирзо Абдул-азим Сомий таъкидлайдики, «ҳукмдор тўранинг ишлари юри-шиб, галаба қилгудек бўлса, шак-шубҳасиз, ҳокимият унга ўтиб, подшоҳликни даъво қила бошлайди, деган хавфда эди. Шу боис, тўранинг обрўсини тўкиш, ўжарлигини жиловлаб қўйиш тадбирларини кўра бошлади». Амир Музаффар рус босқинчиларига қарши амирлик ҳуду-дида катта мавқеъ ва халқ ишончига сазовор бўлиб, кураш бошида турган ўғли Абдумалик тўрага қарши азалий синалган макр-хийлани ишга солади. Бунда,

яна ўша Шукурбий иноқ-нинг қўли борлиги эҳтимолдан холи эмасди. Абдумалик тўранинг муқаддас жиҳодга отланган қўшинида Қарши беклиги лашкари ҳам бор эди. Лашкарбошиларнинг аксарияти манғит қавмидан эди. Улар орасида Мўъминбек тўқсоба исмли айёр, кескир киши ҳам бўлган. Бир ишга ки-ришса ҳал қилмай қўймайдиган бу кимсани Мўмин поки деб атардилар. Ана шу Мўмин покига киши юборилиб ва катта ваъдалар берилиб, унга қандай қилиб бўлмасин Абдумалик тўранинг қўшинини тарқатиб юбориш вазифаси топширилади. Мўмин поки Абдумалик тўранинг тарафдори бўлган, чор-ат-рофдан йиғилиб келган ҳокимлар, лашкар бошлиқлари, эъти-борли баҳодир ва пахлавонларга хат ёзиб, «Ўрис билан амир аҳднома тузиб, ярашди, энди улар биргаликда Шаҳрисабз усти- га Усмонга қўшиб ўрис аскарларини юбораётир» 1 , деб ваҳима соладилар. Хатлар қилғилигини қилади. Ҳокимлар, айниқса, Шахрисабз, Китоб беклари шаштидан қайтадилар. Қамал қилинган Самарқанд эрта-индин Абдумалик тура қўлига ўтай деб турганда, Мўмин покининг иғвоси билан лаш-карлар бирин-кетин орқага қайтиб, тарқала бошлайдилар. Аб думалик тура ва бир қанча беклар қанчалик саъй-ҳаракат кўрсатмасинлар, Бухоро ва рус қўшини биргаликда келиши ёлғон эканлигини айтмасинлар, руҳи пасайган ғазотчиларни ушлаб туриб бўлмайди. Шу тариқа, русларга қарши Абдумалик тура уюштирган сўнгги ҳамла ҳам сўнди. Бу хиёнат руслар асоратига тушишдан кўра, тожу тахтдан ажраб қолиш ваҳми билан боғлиқ эди. Ва-тан манфаатидан тахт ва шахсий мавқенинг афзал кўрилиши оқибатлари нималарга олиб келганлигини бугунги авлод яхши билиб олиши зарур. 1868 йилда Кауфман билан сулҳга эришган, бирқадар нафа-сини ростлаб олган амир Музаффар Абдумалик тўрани, уни қўллаб-қувватлаган Қарши ва Ғузор халқини жазолаш учун қўшин тортади. Хожа Муборакка келиб тушибоқ, Йўлдош Эшикоғобоши манғит ва Тоғаймурод эшикоғобошиларга тўра ни тутиб келишни буюради. Қарши ҳокими

Нуриддинхон тўра га ҳам шундай топшириқ берилган эди. Амирнинг ўғлига, хусусан, русларнинг босиб келишига қар ши нафрат билан ёнган халққа, ватанпарвар бекларга қарши ҳаракатлари натижа бермади. Жўрабек, Бобобек каби ҳокимлар амир фитнасининг моҳиятини англаб, яна Абдумалик тўрани қўллаб-қувватлай бошладилар. Амир Музаффар тўрани топширишни талаб қилганда, беклар мулойимлик билан шундай жа-воб берадилар: «Тура, жаноби олийларининг тўнғич ўғли ва ҳукмдоримиз фарзандларидир. У бу ишларни амиримизга хай-рихоҳ бўлган, давлат заволига йўл қўймаслик мақсадида, дин байроғини кўтаришга бел боғлаган баъзи олижаноб кишилар даъвати билан қилмокда. Мабода, ишлар юришиб кетгудек бўлса, бу жаноби олийларининг обрў-эътиборларини оширғу-сидир. Таассуфки, айрим ғаразли кимсалар тўранинг бу инти- лишини исён, шижоатини ғалаён деб, сиз жаноб олийларининг раъйини қайтаришга, орага адоват солишга ҳаракат қилмокда... Энди тура ўзини қутқариш учун бизнинг ҳудудда мақом топиб-дур. Одамийлик ва ориятни сақлаш важҳидан меҳмоннинг оёқ-қўлини боғлаб мухолифга топшириш ярамайдир» 1 . Абдумалик тура ҳам, барибир, тез орада мавқеини тиклаб олади. Амирнинг Самарқандда уюштирган иғвоси моҳияти кўпчиликка ошкор бўлади. Қаршида тура мустақиллик яловини кўтаради, энди унинг атрофида аввалгидан ҳам кўпроқ одам жам бўлади. Яна бекликлардан унинг ҳокимиятини тан олувчи иноятномалар кела бошлайди. Амир Музаффарнинг Абдураҳ-монхожа садр, Каримқулбий иноқ, Абдулазизбий ва бошқа бир неча ҳокимлари унга асир тушади. Муҳими шундаки, Бухоро-дан, амир саройидаги нуфузли амалдорлар ва ҳарбий бошлиқ-лардан ҳам унга итоат қилиш ҳақидаги мактублар, туҳфалар кела бошлайди. Муаррих ўша пайтдаги вазиятни шундай ифо-далайди: «Иш шу билан якун топдики, ул жаноби олийлари (амир Музаффар — муалл.) ёнида муқаддас ва бутун олам Ол- лоҳидан ўзга ҳеч ким қолмади, зеро, ҳамма юрак-юракдан тўрага талпинаётган эди» 2 .

Амирнинг Баҳодирбек парвоначи баҳрин деган энг яқин, кўп йиллардан буен хизмат қилган беги ҳам ундан юз ўгириб, тура ҳузурига келади. Ҳатто, тўрани тутиб келтиришга юборил-ган Йўлдош эшик оғобоши ҳам унинг томонига ўтиб кетади. Амир жуда оғир аҳволда қолиб, яна Шукурбий иноқ ва Яъқуб қушбегини маслаҳатга чақиради. Улар, «тўрага қарши кураш — давлатнинг қулашига ва шармандаликка сабаб бўлади. Чунки тўранинг исёни ўз вақтида кофирларга қарши қаратилган эди, улар ҳозир ҳам русларга қарши курашга қизғин тайёргарлик кўряпти. Амир жаноблари эса, руслар билан иттифоқда, шун дай экан, исёнкорлар аслида губернаторнинг душманлари бўлиб, улар кофирларни қириб ташлаш ниятидадирлар, ҳозир ҳам уларни бартараф этишга тайёр турибдирлар. Бас, уларнинг қаршилигини синдириш биздан кўра, кўпроқ губернаторга за- рурроқдир», деган фикрга келадилар. Амир Музаффар шундан кейин губернаторга қуйидаги маз- мунда хат ёзади: «Тура атрофида бўлаётган уруғ-қавмлар ғалаё- ни, норозилик тўлқини, ул юксак давлатга бўлаётган ишонч- сизлик аслида русларнинг келиши туфайлидир. Шу боис, Бу- хоро ва Россия давлати ўртасида дўстлик ва тинчлик ўрнатил- гандан кейин норозилик тўлқини кучайиб кетди... Сиз тара-фингиздан тура ва қавмларнинг ғалаёни асосларини йўқ қилиб ташлаш учун замбарак ва аслаҳалар билан қуролланган қўшин гуруҳини юбормоқ вожибдир» Абдумалик тура раҳбарлигидаги қаршилик ҳаракати, нафа- қат таслимчи амир Музаффар ҳокимиятига, балки, энг аввало Туркистонга човут солиб, уни мазлум этаётган русларни ҳайдаб юборишга қаратилган эди. «Абдумаликхон раҳнамолигида, — деб таъкидлаган эди Д.Н.Логофет, — Қаршида янги қўшинлар йиғилаётганлиги яна уруш хавфини сола бошлаган эди. Шу сабабли ғалаёнчилар жамъ бўлган Қарши шаҳрига махсус отряд юборишга қарор қилинди» 2 . Кауфман жазавага тушиб, генерал Абрамов бошчилигида энг сараланган, жангари аскарларни тиш-тирноғига қадар қуроллантириб, хонликнинг асосий шаҳарларидан бўлган Қар ши устига жўнатади. 1868 йилнинг 28 июнида Самарқанддан Жом йўли орқали етиб келган, амир Музаффар кучлари

билан бирлашган генерал Абрамовнинг 6 ротаси, 8 тўп гуруҳи ва 200 кишилик ракета қурилмалари батареяси Қарши шахрини ис- тило этишга 3 муваффақ бўлади. Қарши шаҳрининг қадимий қалъаси вайрон этилади, аҳоли қирғин- баротга дучор қилинади. Шаҳарни қиличлар сони би лан эмас, балки ўша вақтда энг оммавий қирғин воситалари бўлмиш артиллерия ва ракета мосламалари устунлиги туфай- ли қўлга киритган руслар уни яна амир Музаффар тасарруфига берадилар. «Абдумаликхон лашкарини тор-мор қилиб, рус қуролининг кучи билан забт этилган Қарши шаҳрининг, Бухо- ро хонлигидаги иккинчи пойтахтнинг Бухоро амирига қайтадан топширилганлигидан бухороликларнинг ўзлари ҳайратга туш- ган эди. Рус отряди эса Самарқандга қайтиб кетади», 4 — деб ёзади кейинчалик алам билан Д.Н.Логофет. Рус қуролининг кучи билан қонга ботирилиб, истило этил ган Қаршининг амир Музаффарга қайта инъом этилиши беса- баб бўлмаган. Зотан, руслар Туркистонни босиб олишга ки- ришганларидан буен бу хилдаги «олижаноблик» мисли кўрил- маган иш бўлган эди. Яна шу Д.Н.Логофет истилочиларнинг бу хилдаги «қўли очиқлиги» сабабларини шундай изохлайди: «Туркистонда рус қўшинларининг кам сонли эканлиги ва Анг лиядан ҳадиксираш, ишнинг умумий моҳиятига унчалик муво-фиқ тушмайдиган шундай қарорга келишга ундаган эди». Бухоро хонлигининг Россия таркибига сўзсиз, тўла кирити-лишига ашаддий тарафдор бўлган Д.Н.Логофетнинг бу хулоса-сида жон бор, албатта. Гап шундаки, Абдумалик тура, охир-оқибатда, русларга қарши кураш йўлида ўзига иттифоқчи из лай-излай, охири инглизларга тобеъ бўлган Ҳинд мулкларидан қўним топади. Абдумаликхонни инглизлар қувватлаб туриши, қолаверса, хонликнинг шарқий ҳудудида ҳали руслар қадами етмаган, аммо қаршилик алангаси бурқсиб турган бекликлар, ўч олиш қасдида ёнган кучлар йўқ эмас эди. Бундан ташқари, Қаршининг географик жойлашуви русларнинг бу шаҳарга ало-ҳида йўлак ҳосил қилишларига монеълик қиларди. Чунки, Жом орқали, Тахти қорача довони орқали ўтадиган йўл ва ҳудудлар ҳарбий

қуввати баланд Шаҳрисабз беклигига қарар эди. Руслар шахрисабзликлар қиличининг зарбини, икки йил олдин, Са марканд бўсағаларида елкаларида синаб курган эди. Шу жиҳат-лар, чамаси, Қаршининг амир тасарруфида қолдирилишига са-баб бўлган кўринади. Рус қўшинлари қўмондонлиги, шахсан Кауфманнинг буй-руғи билан кўп ўтмай, жангларда синалган, Жиззахни қонга ботирган жангари қўшинни тиш-тирноғигача қуроллантириб Қаршига йўллайди. Амирнинг ҳам 10 минг сарбози 2 от ўйна-тиб, Абдумалик тура ва унинг тарафдорларига қарши юришга чиқади. Рус қўшини Қўнғиртов томонидан и амир лашкари Ко сой тарафдан ёпирилиб кела бошлайди. Уртада қаттиқ жанг бошланади. Йўддош Эшик оғобоши 2 минг кишилик отлиқ жангчиси билан руслар сафини бузиб, жасорат кўрсатади. Зам-бараклар, милтиқгар олдида қилич, найза иш бермай қолади. Гумбирлаб отилаётган замбараклар мудофаачилар сафини сий- раклаштириб, майдонни минглаб жасад билан тўлдириб таш-лайди. Руслар Қаршини амир Музаффар хоҳиши билан беаёв тўпга тутиб, ғолиб бўладилар. Улар Чортоққа етиб, қалъани вайрон қилишга киришадилар. Мирзо Абдулазим Сомий бу жанг тафсилотини ҳикоя қилар экан, «Қарши қўрғонида кўп одам ҳалок бўлди, тирик қолганларнинг қочишдан бўлак чора- си қолмади. Улар қўрғон деворлари ортига, боғ-роғлар ичига қочиб жон сақладилар» 3 , дейди ачиниш билан. Муаррих Қар шининг руслар томонидан истило этилиш йилини 4 сатрлик тарихда («Фатҳи Қарши ва Насаф») келтириб, бу воқеанинг 1288 ҳижрийда (1871/72 м.й.) содир 4 бўлганлигини таъкидлай-ди. «Махфий қолмасинки, — деб уктиради тарихчи ,— кофирлар Қаршини олганларидан сўнг уни беомон талаб, шаҳарни Бухородан келган лашкар бошлиқларига топшириб, катта ўлжа билан қайтдилар». Амир қаттол русларни мукофотлашда зўр ҳиммат кўрсатади. Абдумалик тура ёнида қолган 400 киши билан Тошқўрғонга чиқиб кетади, Қаршида унинг хотин-халажи асир олинади. Қаршига амир Музаффар учинчи ўғли Абдулмўмин тўрани ҳоким қилиб қўяди.

O'xshashlar

Эълон қилинмаган уруш... Хива

Бухоролик уруш кахрамонлари

Бухоро амирлиги сиёсий тарихи

1618-1648 йиллардаги уттиз йиллик уруш

1618—1648 йиллардаги ўттиз йиллик уруш