Доминат даври. Гарбий Рим салтанатининг қулаши - Tarix - Referatlar

Доминат даври. Гарбий Рим салтанатининг қулаши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Доминат тартибининг юзага келиши. 2. IV асрда Рим салтанати. Рим салтанатининг қулаши. 3.Гарбий Рим салатанитининг қулаши.

www.arxiv.uz Рим салтанатида III асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб чуқурлашиб кетган инқирозли вазият хўжалик ҳаётига, сиёсий тизимга кучли таъсир қилиб, кенг халқ оммасининг норозилигига сабаб бўлди. Натижада эса шимол томондан герман қабилаларининг ҳужумлари кучайди. Италия ҳарбийлари ва қулдорлари салтанатни сақлаб қолиш чораларини излар эдилар. 284 йилда жангчилар томонидан тахтга ўтқазилган Диоклетиан император обрўсини мустаҳкамлаш учун саройда дабдабали қабул маросимлари ўтказган. Император билан саломлашганда унинг этагини ўпиб, dominu s – уй эгаси, хўжайин деб мурожаат қилиш тартиби юзага келтирилган. Шу атамадан олиниб, Рим тарихининг 284-476 йиллар даври Доминат деб аталди. Диоклетиан аслида озод қилинган қулнинг ўғли бўлиб, дастлаб оддий жангчи сифатида хизмат қилган. Хизмат юзасидан ўзини кўрсатиб, император соқчиларининг бошлиғи қилиб тайинланган. У жуда ақлли ва ажойиб истеъдод эгаси бўлган. У давлатни ўзи тайинлаган амалдорлар орқали бошқариб, салтанатда сақланиб келаётган республикага хос мансабларни тугатган. Императорнинг айтгани ҳамма учун қонун ҳисобланган. «Синчковлар» деб аталган кўплаб жосуслар Италияда ва салтанат вилоятларида норози одамларга кўз-қулоқ бўлиб юрардилар. Диоклетиан ўзини Юпитернинг ўғли деб эълон қилган. Ибодатхоналарга унинг ҳайкаллари ўрнатилган. Ҳамма, ҳатто аслзодалар ҳам унга ер ўпиб таъзим қилишлари керак эди. У қўшинни кўпайтириш ва исёнчиларга қарши курашиш мақсадида варвар қабилаларидан ёлланма жангчилар тузган. Катта армияни боқиш учун аҳолидан олинадиган солиқлар оширилган. Император исёнчи жангчиларни шафқатсизлик билан жазолаб, қўшин ичида интизомни бир оз мустаҳкамлаган. У салтанатни бошқаришда ўзи тайинлаган ҳокимларга таяниб иш кўрган. Диоклетиан даврида сенат ўз аҳамиятини йўқотган, аммо улар аҳолининг энг нуфузли тоифаси бўлиб

www.arxiv.uz қолаверган. У шаҳар ҳаётини тиклаш ва жонлантириш ишига ҳам алоҳида эътибор берган. Диоклетиан салтанатни мустаҳкамлашни кўзлаб бир неча ислоҳотлар ўтказган. У салтанатни 12 ўлкага, уларнинг ҳар бирини эса 114 вилоятга бўлиб чиққан. Ўлка ва вилоятларга ишончли ноиблар белгиланган. У солиқ солишни ҳам тартибга келтирмоқчи бўлган. Жон бошига солинадиган солиқлар қайта кўриб чиқилган. Айни пайтда ер солиғининг янги тартиби жорий қилинган. Бу солиқнинг ҳажмини белгилашда ер, иш кучи ва ҳайвонларнинг сони ҳисобга олинган. Мамлакатда нарх-навонинг ошуви муносабати билан молиявий ислоҳот ўтказилган. Бироқ молиявий ислоҳот нарх-навонинг ошишини тўхтата олмаган. Диоклетианнинг манихейчилик ва христианликни таъқиқлашдаги барча ҳаракатлари ҳам беҳуда кетган. Император салтанат бошига тушган инқирозни ҳал эта олмай ҳокимиятдан воз кечишга мажбур бўлган. Диоклетиан ҳокимиятдан воз кечгач, император ҳокимиятини эгаллаш учун яна қонли курашлар бошланиб кетган. Бу курашда шафқатсиз лашкарбошилардан бири Константин ғалаба қилган (306-337). У шарқий вилоятлардаги аслзодалар ва ҳарбийларга таяниб иш кўрган. Константин ҳокимиятни босиб олиш ва қўлда сақлаб қолиш учун ҳеч нарсадан қайтмаган, ичган қасамини бузган, ўз иттифоқчиларини хиёнаткорона ўлдирган. Ҳатто «ўғлим менинг тахтимни эгалламоқчи» деб, уни ҳам ўлимга буюрган. Константин меҳнат аҳли, қулларга ва колонларга нисбатан ўта шафқатсиз эди. У катта ер эгаларини ишчи кучи билан таъминлаш учун қуллар ва колонларнинг улар еридан кетишларини таъқиқлаб қўйган. қочиб кетган колон улаб олинса, кишанга солиниб хўжайин ихтиёрига қайтарилган. Ў хўжайинидан қочиб кетган қул тутиб олинса, у қамчи, дарра билан ўласи қилиб калтакланган ва кишанга солинган. Император устахона, корхона ва конларда ишловчи хизматчилар баданига қуллар сингари тамға босишни буюрган. Константин ва унинг амалдорлари, ҳарбий бошлиқлар дабдабали ҳаёт кечирганлар. Император қўл остида жуда катта қўшин ва жосуслар

www.arxiv.uz бўлган. Уларни боқиш учун жуда катта маблағ керак эди. Бу маблағлар халқдан йиғилган. Константин даврида солиқларнинг тури ва миқдори оширилган. солиқ тулашдан бош тортган, уни тўлашга қурби етмаган кишилар калтакланган. Фуқароларнинг у шаҳардан бу шаҳарга кўчиши тақиқланган. Ҳар бир киши ўз касб-кори билан шуғулланиб, уни ўз болаларига ўргатиши зарур эди. 313 йилда Константин христианларнинг ошкора тўпланишлари ва ибодатхона қуришларига ижозат берган. Шундан бошлаб император ва бошқа қулдорлар христиан черковига сахийлик билан ер, пул ва қимматбаҳо нарсалар ҳадя қилган. Салтанат шаҳар ва қишлоқларида кўплаб ибодатхоналар қурилиб, христиан динининг мухлислари орта борган. Уларнинг қўлида жуда кўп бойлик тўпланган. Константин христиан динининг ҳомийсига айланиб, черков уни авлиё деб эълон қилган. Константин Босфор бўғози соҳилида бир шаҳар қурдирган. қадимда бу жойда юнонларнинг Византий деган колонияси бўлган эди. Император бу шаҳарни ўз номи билан Константин шаҳри – Константинопол деб атаган. Шаҳар 10 йил ичида битказилган. 330 йилда салтанат пойтахти Римдан Константинопол шаҳрига кўчирилган. Пойтахтнинг шарққа кўчирилиши катта сиёсий аҳамиятга эга бўлган. Императорларниг қўллаб-қувватлаши натижасида христианлик кенг ёйилиб кучга кирган. Шундан бошлаб улар салтанат аҳолиси эътиқод қилган бошқа динларни таъқиб қила бошлаган. Улар ибодатхоналарни вайрон қилиб, ундаги қадимги худоларнинг ҳайкалларини синдириб ташлаганлар. Бузилмай қолган ибодатхоналарга эса христиан черковлари жойлаштирилган. Ана шу ур-йигитлар даврида жуда кўп санъат обидалари ер билан яксон қилинган. IV аср охирларига келиб эса Зевсга бағишланган Олимпия ўйинларини ўтказиш таъқиқланган. Христианлар илм-фанга қарши кураш бошлаганлар. Улар Искандариядаги машҳур кутубхонанинг жуда кўп қўлёзма асарларини ёндириб ташлаганлар, бошқа шаҳарлардаги илмий асарлар ва китобларни

www.arxiv.uz ҳам йўқ қилиб ташлаганлар. Ўша даврнинг кўпгина машҳур олимплари сазойи қилинган, баъзилар ўз ватанларидан сургун қилинган. Искандария кўчаларида христианлар оломони машҳур олима Ипатияни чавақлаб, бурда- бурда қилиб ташлаганлар. Ипатия илм-фан йўлида жафо чеккан ва христианлар қўлида ваҳшиёна ўлдирилган дастлабки аёллардан бири эди. Рим аслзодалари ва ҳарбий бошлиқларидан жабр-зулм чеккан камбағал деҳқонлар, колонлар ва қуллар ғазабга келиб бош кўтарганлар. Бундай ҳаракатлар фақат Римда ёки Италияда эмас, балки чекка ўлкаларда ҳам содир бўлган. IV асрнинг 30-40-йилларида Нумибияда, 70-йилларда эса Мавританияда жуда катта қузғолонлар бўлиб ўтган. Бу қўзғолонлар Рим легионлари томонидан шафқатсизлик билан бостирилган. Айни пайтда Галлиядаги багаудлар ҳаракати даҳшатли тус олган. Бу ҳаракат III асрда бошланиб, V асргача, қарийб 200 йил давом этган. Бу ҳаракат Испанияга ҳам ёйилган. Римнинг ёлланган қўшинлари бу ҳаракатларни оғир қийинчилик билан бостирганлар. IV асрнинг иккинчи ярмида Рим, Константинопол, Антиохия, Искандария ва салтанатнинг бошқа шаҳарларида тез-тез ғалаёнлар бўлиб турган. IV асрнинг 60-70-йилларида Рим империясининг шарқий вилоятлари – Кичик Осиё, Болқон ярим ороли ва Константинопол шаҳрида ҳам оммавий ҳаракатлар кенг қулоч ёйган. Бу ҳаракатларнинг барчаси раҳмсизлик билан бостирилган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, ҳаракатларнинг бир қисми Рим салтанатига қарши миллий озодлик уруши бўлган. Бундай ҳаракатларда маҳаллий аслзодалар ҳам фаол иштирок этганлар. Оммавий ҳаракатлар Рим салтанатининг инқирозидан нишона эди. IV асрнинг ўрталаридан бошлаб, Рим салтанатида аҳвол ёмонлашган. Тож-тахт учун кураш кучайиб, порахўрлик, давлат мулкини талаш авжига чиққан. Рим қўшинларида интизом бўшашган. Бу ҳол ташқаридан бўладиган ҳужумлардан салтанатни ҳимоя қилиш ишига катта зарар келтирган. Бу даврда эронликлар салтанатнинг шарқий вилоятларига бостириб кириб, шаҳар ва қишлоқларни талай бошлаганлар. Шимолий Африкадаги

www.arxiv.uz Мавр,гарбий Европанинг Рейн ортидаги франк ва бошқа қабилалар ҳам салтанатга қарши ҳужум бошлаганлар. Айни пайтда Италиянинг ўзида ҳам меҳнаткашлар ва қулларнинг норозилиги тобора кучайиб, салтанат чор атрофдан сиқиб келаётган душманлар ҳалқаси гирдобига тушиб қолган. Шимол ва шимоли-шарқдаги варвар қабилалари иттифоқ бўлиб Рим салтанатининг чегара истеҳкомларига тез-тез ҳужумлар уюштирганлар. Императорлар эса варварларнинг тажовузларидан қутулиш учун уларга кўп миқдорда олтин ва қимматбаҳо буюмлар беришган. Ёки катта пул эвазига бошқа жанговар қабилалар жангчиларни ёллаб ўз чегараларини мудофаа қилишга мажбур бўлганлар. Императорлар бу маблағларни меҳнаткаш аҳолидан ундирганлар. Бу ҳол салтанатда меҳнаткаш халқ оммаси ва қулларнинг аҳволини оғирлаштириб юборган. IV асрнинг иккинчи ярмида ички Осиё ва Каспийбўйи даштларида кўчманчи хунн қабилалари Волгани кесиб ўтиб Европага бостириб кирганлар. Хуннлар бу ерга бостириб кирмасдан 100 йилча илгари готлар номи билан машҳур бўлган герман қабилалари Скандинавиядан қора денгизнинг шимолидаги ерларга келиб жойлашган эдилар. Хуннлар йўлда кета туриб, готларнинг остготлар деб аталган шарқий қисмини ўзларига бўйсундирганлар. Готларнинг вестготлар деб аталган ғарбий қисми хуннларнинг шиддатли зарбаларига бардош бера олмай Дунай дарёси бўйларига чекинишга мажбур бўлганлар. Вестготлар Рим императори Валентдан Мезия ва Фракияга ўтиб жойлашишга ижозат сўраганлар. Ўн минглаб готлар хотин, бола-чақалари билан қайиқ ва солларда Дунай дарёсининг ўнг соҳилига ўта бошлаганлар. Дарёдан ўтиш даврида жуда кўп киши ғарқ бўлиб ўлган. Готлар дарёдан ўтиб Мезия ва Фракия бўйлаб жойлашганлар. Император одамлари готларни озиқ-овқат билан таъминлашни ўз зиммаларига олганлар. Лекин улар ваъдаларини бажармаганлар. Готлар орасида очарчилик бошланган. Рим амалдорлари бундан фойдаланиб готларга озиқ-овқат маҳсулотларини юқори баҳода сотганлар,

www.arxiv.uz ёки уларни қимматбаҳо буюмларга, қулларга ва ҳатто болаларга айирбош қилганлар. Бу хўрликка чидай олмаган готлар қўзғолон кўтариб, Константинопол томон йўл олганлар. Император Валент сараланган қўшин билан готлар устига бостириб борган. 378 йилда Андрианопол шаҳри ёнида готлар билан Рим қўшинлари ўртасида оғир жанг бўлган. Жангда готлар ғолиб чиқиб, Рим императори Валент ва унинг саркардалари ҳалок бўлган. Готлар, хунн ва аланлар билан иттифоқ бўлиб Константинополга ҳужум бошлаганлар. Янги император Феодосий (379-395) готлар билан сулҳ тузиб, Италия калити бўлган Иллирияни уларга беришга мажбур бўлган. Готлар римликлар қўшини хизмат қилиш мажбуриятини олганлар. Готларнинг Иллирияда жойлашуви салтанат учун ҳам жуда хавфли эди. IV аср охирида бошқа варвар қабилалари ҳам Рим чегараларига яқинлашиб, уларга таҳдид сола бошлаганлар. Римликлар катта бойлик бериш эвазига улар билан шартнома тузиб, улардан ёлланма қўшин сифатида фойдаланганлар. Кўп ўтмай император саройи ва қўшинидаги нуфузли ўринларни варвар зодагонлари ва ҳарбийлари эгаллай ола бошлаганлар. Варварлар истилоси Рим салтанатининг бўлиниб кетишини тезлаштирган. Император Феодосий ўлими олдидан (479 йил) салтанатни икки қисмга ажратиб ташлаган. Болқон ярим ороли, Миср ва Кичик Осиёдаги ерлар Шарқий қисмга кириб, унга императорнинг катта ўғли Аркадий император этиб тайинланган. Италия, Европа ва Африкадаги вилоятлар эсагарбий қисмга кириб, унга императорнинг кичик ўғли Гонорий император бўлиб қолган. Салтанатнинг бўлиниб кетиши уни янада заифлаштириб юборган. Шу муносабат билангарбий салтанатнинг ҳар икки қисмида ҳар варвар аслзодалари ва ҳарбийларнинг таъсири кучайиб борган. Готларгарбий салтанатнинг заифлигидан фойдаланиб Италияга уч марта ҳужум қилганлар. Уларнинг Италияга биринчи ҳужуми 402 йилда бўлган. Аммо вандал саркардаси Стилихон бошчилигидаги Рим қўшинлари готларнинг ҳужумини қайтарганлар. Тез орада Стилихон ўлдирилган.

www.arxiv.uz 408 йили готлар Аларих бошчилигида Римга яна бостириб кириб, уни талаб қайтганлар. 410 йили Аларих ўз қўшинлари билан Италияга учинчи марта бостириб киради. Готлар Римни босиб олиб уч кун талайдилар, сўнг Италия жанубига йўл оладилар. Улар ўрта ва жанубий Италий шаҳарларини талаб вайрон қилганлар. Аларих вафот этгач, готлар Атаулф бошчилигида Римга қайтиб келиб, уни яна талаганлар. Шундан кейин улар Римни тарк этиб, Галлия ва Испания ерларига бориб ўрнашганлар. 418 йили Испанияда вестготлар подшолигини ташкил этганлар.гарбий Рим салтанати қўл остидаги ўлкалар бирин-кетин унинг таъсиридан чиқиб кетган. V аср ўрталарида Аттила бошлиқ хуннлар бошқа қабилалар билан биргаликда Европага бостириб ирганлар. Шарқий салтанат ҳокими Аттилага кўп миқдорда олтин бериб, хуннлар ҳужумидан сақланиб қолган. Шундан кейин хуннлар Галлий тупроғигача бостириб кирганлар. Галлиядаги қабилалар римликлар билан бирлашиб, иттифоқ тузиб Аттила қўшинларига қарши отланганлар. 451 йили Каталаун деган жойда иттифоқчилар билан хунллар ўртасида шиддатли, ваҳшиёна ва қаттиқ жанг бўлган. Хуннлар жанг майдонини ташлаб ўз қароргоҳларига чекинишга мажбур бўлганлар. Галлия қабилаларининг иттифоқи тарқалиб кетгач, Аттила қўшинлари 452 йили Италияга бостириб кириб, унинг шимолий шаҳарларини талаб, Дунай дарёсининг орқасига қайтиб кетганлар. 458 йилда Аттила ўлгач, унга тобе қабилалар қўзғолон кўтарганлар. Шу тариқа хуннлар иттифоқи ҳам баҳрам топган. Хуннлар маҳаллий аҳолига қўшилиб сингиб кетганлар. 429 йилда Испанияни эгаллаган вандаллар ва аланлар Гибралтар орқали Шимолий Африкага кўчиб ўтган эдилар. 439 йилда эса улар пойтахти Карфаген бўлган Алан-Вандал подшолигини тузганлар. 455 йили вандаллар Италияга бостириб кириб, Римни вайрон қилганлар ва унинг бутун бойликларини талаганлар. Шаҳарни талаш икки ҳафта давом этган. Улар ҳайкалларни синдирганлар, китобларни йўқ қилиб, ёндириб ташлаганлар. Ажойиб бинолар, ибодатхоналарга ва уйларга ўт қўйиб, аҳолини қирғин қилганлар. Тарихчиларнинг берган маълумотларига қараганда, вандаллар

www.arxiv.uz ҳужумидан кейин Римда атиги етти минг одам қолган экан. Рим ўз тарихида бунчалик вайронага айланмаган эди. Вандалларнинг Римни вайрон қилиши натижасида вужудга келган «вандализм» сўзи инсоният яратган моддий ва маънавий бойликларни бузиш ва йўқ қилиш маъносини билдиради. 476 йили герман қабилаларининг Римдаги ёлланган қўшини саркардаси Одоакргарбий Рим салтанатининг сўнгги императори 15 шли Ромул Августулни тахтдан ағдариб ташлаган. Германлар ўз лашкарбошилари Одоакрни император деб эълон қилганлар. Улар император унвони нишонини шарқий салтанат пойтахти Константинополга юборганлар. Шу тариқа V аср охирларига келиб,гарбий Рим салтанати қулаган. Илгари унга тобе бўлган ўлкалар, вилоятларда мустақил подшоликлар ва давлатлар қарор топган.гарбий Рим салтанати ичидаги қарама-қаршиликлар - қуллар ва меҳнаткашларнинг қўзғолонлари ва варвар қабилаларининг тўхтовсиз, вайроналик келтирувчи ҳужумлари салтанатни ҳалокатга олиб келган.гарбий Рим салтанатининг ҳалокати қадимги дунё тарихининг охири ҳисобланади.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Утченко С.Л. Кризис и падение Римской республики. М., 1965. 2. Корсунский А.Р. Юнтер Р. Упадок и гибель западной Римской империи и возникновение германских королеств. М., 1984. 3. Свенцицкая И.С. От обҳинў к церкви. М., 1985. 4. Штаерман Е.М. Социальнўе основў религии Древнего Рима. М.1987. 5. Бойназаров Ф. Антик дунё. Тошкент, 1989. 6. История Европў. Т.I. М., 1988. 7. www.ziyonet.uz 8. www.e-tarix.uz

O'xshashlar

Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши

Республика тузумининг инқирози ва илк Рим империяси даври

Рим цивилизацияси

III–IV асрларда Рим давлати христианлик инкирози

XIII-XV асрларда Византия. Константинополнинг қулаши